ئىرىقى قىرغىنچىلىق

ئېنىقلىما

ئېرىقى قىرغىنچىلىق مىللەتلەرنى ياكى ئېتنىك ۋە ئىرق گۇرۇپپىلىرىنى سىستېمىلىق يوقۇتۇش. ئېرىقى قىرغىنچىلىق ئەھدىنامىسىنىڭ 2-ماددىسىدىكى بەلگىلىمە بويىچە ، مىللىي ، ئىرق ، ئېتنىك ياكى دىنىي گۇرۇپپىلارنىڭ ھەممىسىنى ياكى بىر قىسمىنى سېستىملىق، مەخسەتلىك ھالدا يوقىتىش نىيىتى بىلەن قىلىنغان ھەرىكەتلەر دەپ ئېنىقلىما بىرىلگەن.

كېلىش مەنبەسى

ئېرىقى قىرغىنچلىقى ئېنگىلىسچە “genocide” دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپ، بۇ ئاتالغۇ يۇنانچىدە “geno-” ئېرق، مىللەت سۆزى ۋە “ لاتىنچىدىكى-cide” قىرغىنچىلىق مەنىسىدىكى سۆزلەردىن ياسالغان بىرىكمە سۆز، بۇ ئاتالغۇنى 1944-يىلى پولشالىق يەھۇدى ئادۋۇكات رافال لېمكىن (Rafał Lemkin) ئوتتۇرغا قويغان

ئېرىقى قىرغىنچىلىق ئەھدىنامىسى

ب د ت تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنغان (1948) ئېرىقى قىرغىنچىلىق ئەھدىنامىسى (كەڭ كۆلەملىك يوقىتىش جىنايىتىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە جازالاش ئەھدىنامىسى ، Genocide Convention ) (2-ماددا) مىللىي ، ئېتنىك ، ئىرق ياكى دىنىي گۇرۇپپىنىڭ ھەممىسىنى ياكى بىر قىسمىنى يوقىتىش نىيىتى ئېلىپ بىرىلغان تۆۋەندىكى ھەرىكەتلەر دەپ بېكىتىلگەن (تىرناق ئىچىدىكى مەزمۇن ئەھدىنامىدا ئېنىق بايان قىلىنمىغان كونكرېت مىساللار ئۈچۈن ئېلىندى)

1. مەلۇم توپلامنىڭ ئەزالىرىنى قىرىپ تاشلاش.
2. گۇرۇپپا ئەزالىرىغا ئېغىر جىسمانىي ۋە روھىي جەھەتتىن زىيان يەتكۈزۈش
   • (قىيناش ، باسقۇنچىلىق ، زەھەرلىك چېكىملىك ​​ۋە باشقا ئېغىر جىسمانىي ۋە روھىي جەھەتتىن دەخلى-تەرۇز قىلىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ)
3. جىسمانىي بۇزغۇنچىلىقنى مەقسەت قىلغان تۇرمۇش شارائىتىنى قەستەن بىر تەرەپ قىلىش
   • (داۋالاش ۋە داۋالاشتىن مەھرۇم قىلىش / چەكلەشنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھايات قېلىش ۋاسىتىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ، بۇ مەجبۇرىي تۇتۇپ تۇرۇش ، كۆچمەنلەر ، كارانتىن قاتارلىقلار قاتارلىقلار)
4. تۇغۇلۇشنىڭ ئالدىنى ئېلىشنى مەقسەت قىلغان تەدبىرلەرنى يولغا قويۇش
   • (نىكاھ ، تۇغۇت ۋە ھامىلىدار بولۇش قاتارلىق كۆپىيىشكە مەجبۇرىي چەكلەشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ، بۇنىڭ ئىچىدە مەجبۇرىي تۇتۇپ تۇرۇش ،كۆچۈرۈش ، كارانتىن قىلىش ،مەجبۇرىي بالا چۈشۈرۈش، قاتارلىقلار ئىشلىتىلىدۇ)
5. بىر توپ بالىلارنى باشقا گۇرۇپپىغا مەجبۇرىي يۆتكەش
   • (بارلىق مەجبۇرلاش ۋاسىتىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ)

ئەھدىنامىنىڭ 3-ماددىسىدىكى بەلگىلىمە بويىچە ، تۆۋەندىكى قىلمىشلار ئېرىقى قىرغىنچىلىق جىنايىتى بىلەن جازالىنىدۇ.

1. كەڭ كۆلەملىك قاتىللىق (ئېرىقى قىرغىنچىلىق)
2. قەستلەپ ئۆلتۈرۈش سۇيىقەستى (ئېرىقى قىرغىنچىلىق پىلان)
3. قاتىللىق قىلىشقا بىۋاسىتە ۋە ئوچۇق قۇتراتقۇلۇق قىلىش
4. كەڭ كۆلەملىك قاتىللىق قىلىشقا ئۇرۇنۇش
5. كەڭ كۆلەملىك قاتىللىق (ئورتاق جىنايەت ئارتىپ) سابىق يۇگوسلاۋىيە خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنىڭ 4-ماددا 2-نىزامى ۋە خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنىڭ نىزامى 6-ماددىسىدا، «ئېرىقى قىرغىنچىلىق» نى بىكىتىدىغان ئېرىقى قىرغىنچىلىق ئەھدىنامىسىنىڭ 2-ماددىسىدىكى بەلگىلىمەر بار.

مىساللار

تۆۋەندىكىسى بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى ياكى بەزى دۆلەتلەر تەرىپىدىن ئېرىقى قىرغىنچىلىق دەپ ئېتىراپ قىلىنغان دېلولار. تەرەپلەر ئارىسىدا ئېرىقى قىرغىنچىلىق بار-يوقلۇقى توغرىسىدا مۇنازىرىلەر بار ، خەلقئارا جامائەت پىكىرىدە ئاساسەن ئېرىقى قىرغىنچىلىق دەپ قارالغان ئەھۋاللارمۇ بار.

شەرتنامىدىكى ئېرىقى قىرغىنچىلىق جىنايىتىگە كىرىدىغانلار ھەيران قالارلىقى ئاز ساندىكى ھەرىكەتلەر بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى تەرىپىدىن ئېرىقى قىرغىنچىلىق دەپ ئېتىراپ قىلىندى. تۆۋەندىكى مىساللار.

Holodomor

1930-يىللاردا ئۇكرائىنادىكى Holodomor. سوۋېت ئىتتىپاقى سۈنئىي ئاچارچىلىق ۋە باستۇرۇشتا نۇرغۇن ئادەم ئۆلتۈرۈلدى. تالاپەتكە ئۇچرىغانلارنىڭ سانى ئېنىق ئەمەس، ئەمما 4 مىليوندىن 14 مىليون 500 مىڭغىچە بولۇشى مۇمكىن. بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى ۋە ياۋروپا پارلامېنتى تەرىپىدىن ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت دەپ بىكىتىلگەن.

رىۋاندا قىرغىنچىلىقى

1994-يىلدىكى رىۋاندا قىرغىنچىلىقىنىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىغانلار

1994-يىلى ئەتىيازدا رىۋاندادا يۈز بەرگەن قىرغىنچىلىق. ئەگەر داۋاملىشىۋاتقان قىرغىنچىلىق ئېرىقى قىرغىنچىلىق دەپ بېكىتىلسە ، شەرتنامىگە ئىمزا قويغانلارنىڭ ھەممىسى ئارىلىشىشقا مەجبۇر بولىدىغانلىقى ئۈچۈن ، ئارىلىشىشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن ئامېرىكا ۋە باشقا ئىمزا قويغۇچىلارنىڭ قارشىلىقى بىلەن بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ ئېتىراپ قىلىشىنى كېچىكتۈردى ، شۇنداقلا ئەينى ۋاقىتتا ئېرىقى قىرغىنچىلىق دەپ پىكىر بايان قىلىشنى توغتۇتۇپ قويۇلدى. ئېرىقى قىرغىنچىلىقتىن كېيىن ، ئۇ كېيىن ئېرىقى قىرغىنچىلىق دەپ بېكىتىلدى. (رىۋاندا ئىچكى ئۇرۇشى ، رىۋاندا خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوتىغا قاراڭ)

ناتسىستلار چوڭ قىرغىنچىلىقى

ناسىسلارنىڭ يەھۇدىيلارغا قىلغان چوڭ قىرغىنچىلىق

يۇگۇسلاۋىيە توقۇنۇشىدىكى مىللىي تازىلاش

سابىق يۇگوسلاۋىيەدىكى يۇگوسلاۋىيە توقۇنۇشى. مىللىي تازىلاش ، بولۇپمۇ بوسنىيە ئىچكى ئۇرۇشى مەزگىلىدە. خەلقئارا سوت مەھكىمىسى 1995-يىلى 7-ئاينىڭ 13-كۈنى باشلانغان VRS (بوسنىيەدىكى سېربىيە قوراللىقلىرى) تەرىپىدىن سرېبرېنىتكا (سرېبرېنىتسا قىرغىنچىلىقى) دىكى قىرغىنچىلىقنى ئېرىقى قىرغىنچىلىق ئەھدىنامىسىنىڭ 2-ماددىسىدىكى قىرغىنچىلىق دەپ ئىتىراپ قىلدى.« سابىق يۇگوسلاۋىيە خەلقئارا ئۇرۇش جىنايىتى سوتى » غا قاراڭ.

دارفۇر توقۇنۇشى

دارفۇر توقۇنۇشىدىكى قىرغىنچىلىق. بۇ داۋاملىشىۋاتقان قىرغىنچىلىق. بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى ئۇنى ئېرىقى قىرغىنچىلىق دەپ رەسمىي ئېنىقلىمىغاچقا ، مەجبۇرىي ئارىلىشىش يۈز بەرمىدى.

ئەرمەنى قىرغىنچىلىقى

ئوسمان ئىمپىرىيىسى بىلەن ئەرمەن ئېرىقى قىرغىنچىلىق . تۈركىيە ھۆكۈمىتى بۇ قاراشقا قارشى چىقتى ، ئەمما خەلقئارا تالاش-تارتىشلار داۋاملاشماقتا (تەپسىلاتىنى ئەرمېنىيە ئېرىقى قىرغىنچىلىقىغا قاراڭ ).

شەرقى تۈركىستان قىرغىنچىلىقى

خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ تونۇشتۇرۇشىچە ، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا ، مۇسۇلمان ئۇيغۇرلار «قايتا تەربىيىلەش ئورنى» دەپ ئاتىلىدىغان بىر جايدا تۇتۇپ تۇرۇلغان ، مېڭە يۇيۇلغان ، جىسمانى ۋە جىنسى جەھەتتىن خورلانغان ، مەجبۇرىي تۇغماسلىق قاتارلىقلار بار بولۇپ ، جەمئىي 1 مىليون ئادەم ئورۇنلاشتۇرۇلغان. خەلىقىرا مەتبۇئاتلار بۇ ساننى 7 مىليۇندىن 15 مىليۇنغىچە بولۇشى مۇمكىن دەپ پەرەز قىلىشماقتا.

1-دۆلەت: ئامېرىكا ھۆكۈمىتى 2021-يىلى 1-ئاينىڭ 19-كۈنى , جۇڭگو ھۆكۈمىتىنى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا، ئاز سانلىق مىللەتلەر ئۇيغۇرغا ئېلىپ بىرۋاتقان «تەربىيىلەش »نى , خەلقئارا شەرتنامىلەرگە ئۇيغۇن مىللىي قىرغىنچىلىق ، «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» «ئېرىقى قىرغىنچىلىق (genocide )» دەپ ئېلان قىلدى, بايدىن ھۆكىمىتىمۇ بۇ قارارنى ( «ئېرىقى قىرغىنچىلىق (genocide )» )نى كۈچكە ئىگە دەپ جاكارلىدى . كانادا ۋە ئەنگىلىيە قاتارلىق دۆلەتلەرمۇ ئىرقى قىرغىنچىلىق دەپ ئېتىراپ قىلدى.

2021-يىلى 1-ئاينىڭ 20-كۈنى ، جۇڭگو ھۆكۈمىتى بۇ قارارنى ئېتىراپ قىلمىدى.

2021-يىلى 26-يانۋار كۈنى, ياپونىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىكى ئەمەلدارىرى ئەركىن دېموكراتلار پارتىيەسى «جۇڭگونىڭ» ئۇيغۇرلانى باستۇرۇشنى ئىرقى قىرغىنچىلىق دەپ ئىتىراپ قىلمىدى.

2-دۆلەت:2021-يىلى 2-ئاينىڭ 22-كۈنى كانادا پارلامىتى خىتاي ھۇكۇمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قارشى جىنايەتلىرىنى « ئىرقى قىرغىنچىلىق » دەپ بىكىتتى.

3-دۆلەت:2021-يىلى 2-ئاينىڭ 25-كۈنى خەلققارا جىنايى ئىشلار سوت ئۇرگىنى ( International Criminal Court ) جايلاشقان گوللاندىيە پادىشالىق دولىتى

خىتاي ھۇكۇمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قارشى جىنايەتلىرىنى « ئىرقى قىرغىنچىلىق » دەپ بىكىتتى.

4-دۆلەت:2021-يىلى 4-ئاينىڭ 22-كۈنى ئەنگىلىيە پارلامىتى خىتاي ھۇكۇمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قارشى جىنايەتلىرىنى « ئىرقى قىرغىنچىلىق » دەپ بىكىتتى.

5-دۆلەت:2021-يىلى 5-ئاينىڭ 20-كۈنى ياۋروپادىكى كىچىك دۆلەت لىتۋا پارلامېنتى بىلەت تاشلاپ ئاۋاز بىرىپ، ئۇيغۇر قىرغىنچىلىقىنى ئېتىراپ قىلغان ۋە خىتاي ھۆكۈمىتىنى خوڭكوڭدىكى دۆلەت بىخەتەرلىكى قانۇنى، تىبەتلەرگە قاراتقان سياسەتلەرنى ئۆزگەرتىشكە چاقىرغان.

6-دۆلەت:2021-يىلى 6-ئاينىڭ 10-كۈنى چېخ جۇمھۇرىيىتى پارلامېنتى ئۇيغۇر قىرغىنچىلىقىنى ئېتىراپ قىلدى. "خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر، تىبەت ۋە باشقا گۇرۇپپىلار ئۈستىدىن ئەڭ ۋەھشىي باستۇرۇشلارنى يۈرگۈزىۋاتقان بىر پەيتتە بىز سۈكۈتتە قاراپ تۇرالمايمىز." دىدى.

7-دۆلەت: 2021-يىلى 6-ئاينىڭ 15-كۈنى بىلگېيە پارلامنتى ختتاينى ئ‍ۇيغۇرلارغا قارشى «ئ‍نسانىيەتكە قارشى جىنايەت» قىلۋاتىدۇ دەپ ئىلان قىلدى ۋە «جىددى قىرغىنچىلىق خەتىرى»بىلەن ئاگاھلاندۇردى.

پايدىلانمىلار

MPs pass motion declaring genocide against Uighurs in China, despite cabinet abstentions | CTV News