شەرقىي تۈرك قاغانلىقى
شەرقىي تۈرك قاغانلىقى (خەنچە: 東突厥汗國، پىنيىن: Dōng Tújué؛ 581 - 630) ياكى شەرقىي كۆكتۈرك قاغانلىقى 7 - ئەسىرنىڭ بېشىدا (م. 581-603 - يىللار ئارىسى) ئىچكى ئۇرۇش بىلەن بۆلۈنگەن كۆكتۈرك قاغانلىقىنىڭ شەرقىي قىسمىدا قۇرۇلغان تۈرك قاغانلىقى بولۇپ، 630 - يىلى تاڭ سۇلالىسى تەرىپىدىن مۇنقەرز قىلىنغان.
ئۆتمۈشى
[تەھرىرلەش]قاراڭ: كۆكتۈركلەرنىڭ يىللار جەدۋىلى
نېگىزلىك رامكا
[تەھرىرلەش]552 – 555 - يىللىرى كۆكتۈركلەر ئاۋار قاغانلىقىنى ئۆڭتۈرپ موڭغۇل ئېگىزلىكىنى ھۆكۈمرانلىق ئاستىغا ئالدى ۋە بىرىنچى تۈرك قاغانلىقىنى قۇردى (552-630). ئۇلار ناھايىتى تېزلا كۈن پېتىش كاسپىي دېڭىزىغىچە بولغان زېمىنلارنى ئۆزىگە بويسۇندۇردى. 581 - يىلدىن 603 - يىلغىچە بولغان ئارىلىقتا، قاغانلىقنىڭ غەربىي قىسمى مۇستەقىللىق ئېلان قىلدى. قاغانلىق رەسمىي شەرق ۋە غەرب ئىككى قىسىمغا بۆلۈندى. دەسلەپكى مەزگىللەردە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ئاجىز بولۇپ، تۈركلەرگە ھۆرمەت قىلاتتى، بەزىدە ھەدىيەلەر سۇناتتى. ئەمما، 630 - يىلىغا كەلگەندە تاڭ سۇلالىسى شەرقىي تۈركلەرنى ئاغدۇرۇپ تاشلىدى.
قاغانلىقىتىن ئالدىن
[تەھرىرلەش]تۈرك ئېتنونىمى ( كۆپلۈك شەكلى. تۈركۈت\Türküt ,> ئوتتۇرا خەنزۇچە 突厥: بالدۇرقى دەۋر ئوقۇلۇشى * dwət-kuɑt كېيىنكى دەۋر ئوقۇلۇشى * tɦut-kyat؛ پۇتۇڭخۇا Tūjué ياكى Tújué) ئەڭ ئەسكى تۈرك ئابىدىلىرىدە 𐱅𐰇𐰼𐰰 تۈرۈك / تۆرۈك (Türük / Törük) شەكلىدە كەلگەن بولۇپ، «يارالمىش، توغۇلغان» دېگەن مەنىلەردە ئىدى.
تۈرك ( pl. Türküt , > ئوتتۇرا خەنزۇچە突厥: بالدۇر * dwət-kuɑt late * tɦut-kyat ماندارىن Tūjué ياكى Tjujué ) ئېتنونىمى ئەڭ كونا تۈرك كۆچۈش ئاتالغۇسىدىن كەلگەن 𐱅𐰇𐰼𐰰 تۈرك / تۇرىك ، töri- 'قەبىلە يىلتىزى ، (ئەپسانىۋى) ئەجداد شەكىللىنىش ، تۇغۇلۇش ، بارلىققا كېلىش ، بارلىققا كېلىش ، گۈللىنىش 'ۋە كونا تۈرك قوشۇمچىسى 𐰰 ( -ik ) بىلەن ھاسىل قىلىنغان بولۇشى مۇمكىن ، بەلكىم پروتو -تۈركچە * تۇرى-ك ' نەسەبى ، ئەجدادلىرى ' دىن كەلگەن بولۇشى مۇمكىن ، ياكى «كۈچلۈك» ، ياكى ئەسلىدە بىر ئىسىم بولۇپ ، «« يېتىلىشنىڭ ئاخىرقى نۇقتىسى »(مېۋە ، ئىنسان قاتارلىقلار) مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ ، ئەمما كۆپىنچە ھاللاردا [پىشقان] مەنىسى (مېۋىنىڭ)« تولۇق پىشقان »؛ (ئىنساننىڭ)« ھاياتنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە ، ياش ۋە كۈچلۈك ».
جۇڭگونىڭ جوۋ كىتابى (7-ئەسىر) تۈرك نامىنىڭ ئېتىمولوگىيەسىنى «قالپاق» تىن كەلگەن بولۇپ ، بۇ ئىسىمنىڭ ئۇلار ئالتاي تېغىدا ئىشلىگەن تاغ شەكلىدىن كەلگەنلىكىنى چۈشەندۈرگەن . ۋېنگرىيە ئالىمى ئاندراس رونا-تاس (1991) خوتەنچە-ساكا سۆزىنى ، تتۇراكا «قاپاق» ، مەنىسى بىلەن «قالپاق» قا سوزۇلغان بۇ خەلق ئېتىمولوگىيەسىنىڭ مۇمكىنچىلىكى بولۇشى مۇمكىن دەپ كۆرسەتتى ، ئەمما ئالتۇن بۇ باغلىنىشنى تېخىمۇ كۆپ سانلىق مەلۇماتقا ئېھتىياجلىق دەپ قارايدۇ.
439-يىلى ئاشىنا ئىسىملىك بىر ئەر 500 ئائىلىنى باشلاپ گەنسۇدىن تۇرفان ئەتراپىدىكى گاۋچاڭغا كەلگەن. تەخمىنەن 460 - يىلى روران ئۇلارنى شەرقتىن ئالتايغا يۆتكىدى ، بۇ سىبىرىيە ۋە موڭغۇلىيەنىڭ مۇھىم مېتال مەنبەسى ئىدى. داۋىد خىرىستىياننىڭ ئېيتىشىچە ، «تۈرك» نىڭ تۇنجى قېتىم تىلغا ئېلىنغان ۋاقتى 542-يىلى جۇڭگو دەرياسىدا توڭلاپ قالغاندا سېرىق دەريادىن ھەر يىلى ھۇجۇم قىلغاندا پەيدا بولغان . 545-يىلى كەلگۈسىدىكى بۇمىن قاغان ئۆزىنىڭ روران خوجايىنلىرىنى ئويلاشمايلا غەربىي ۋېي (535-57) بىلەن بىۋاسىتە سۆھبەتلەشتى . كېيىن تۈركلەر شەرققە ئەۋەتىلىپ ، كاۋچۇنىڭ ئىسياننى باستۇرغان ، ئەمما تۈركلەر ئۇلارنى ئۆز قوشۇنىغا قوبۇل قىلغان. بۇمىن روراندىن خان كېلىنچەك تەلەپ قىلىپ ، «تۆمۈرچى قۇل» دەپ ئەيىبلەنگەن. بۇمىن غەربىي ۋېيدىن كېلىن ئېلىپ ، جېخولدىكى روران ھۆكۈمرانىنى مەغلۇب قىلىپ ، خاننىڭ خان جەمەتى نامىنى ئالغان (552).
كەسكىن قىلىپ ئېيتقاندا ، ئورخون يېزىقىدىن تېپىلغان كۆك تۇر (ü) k «كۆك ~ جەننەت تۈركلىرى» نىڭ سىياسىي ئىسمى پەقەت شەرقىي تۈركلەرنىلا كۆرسىتىدۇ ، كونا تۈرك كوك «جەننەت ، كۆك» مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ ۋە شەرقنىڭ ئاساسلىق يۆنىلىشىنى بىلدۈرىدۇ . ئۇيغۇرلار ، شەرقىي تۈركلەرنىڭ ئاخىرقى گۆكتۈرك ۋارىسلىرى بىلەن زامانداش بولغان يەنە بىر خەلق ، ئۇلارمۇ تۈرك تىلىدا سۆزلەيدىغانلار ئىدى ، ئەمما ئۇلار تۈرك تىلىدىن پايدىلىنىپ ، ئۆزلىرىنى ئەمەس ، بەلكى ئاخىرقى گۆكتۈركلەرنى ئىپادىلەيدۇ. جۇڭگولۇق يازغۇچىلار 突厥Tūjué ياكى Tjujué نى ئىشلىتىپ ، بىرىنچى تۈرك خاگاناتنى شەرقىي تۈركلەرنى ، شۇنداقلا شەرقىي تۈركلەر بىلەن سىياسىي ئىپادىلەيدۇ : مەسىلەن ئات » تۇۋانلارنىمۇ ئۆز ئالىدۇ ، سۈي كىتابى ۋە شىمالىي ] بۇ قەبىلە يەنە Tiele ۋە كېيىن Toquz Oghuz نىڭ ئەزالىرى ، شۇنداقلا شاتو تۇجۇ沙陀突厥 ۋە خازارلار (突厥曷薩 Tūjué Hésà ياكى Tújué Hésà ; تۈرك دەپ نام بېرىلمىگەن تۇجې ، ئەمما ئورخون يېزىقىدىكى On-Ok «ئون ئوق ، ئون قەبىلە».
ئىسىم بىرلىكى (552–581)
[تەھرىرلەش]غەرب بۇمىننىڭ ئىنىسى ئىسامى (552-75) ۋە ئوغلى تاردۇش (575-603) غا بېرىلدى. ئىشتامى ئىمپېرىيەنى كاسپىي دېڭىزى ۋە ئوكۇس دەرياسىغا كېڭەيتتى. گۆكتۈركلەر تارىم ئويمانلىقىغا ئېرىشتى ، شۇنىڭ بىلەن يىپەك يولى سودىسى ۋە ئۇنى باشقۇرىدىغان سوگدىيان سودىگەرلىرى. بۇمىن ئىسيان قىلغان يىلى ۋاپات بولغان (552) ، ئۇنىڭ كەينىدىن ئۈچ ئوغلى بار. ئىسسىك قاغان (552–53) قىسقا ۋاقىت ھۆكۈم سۈردى. مۇقان خاگان (553–72) قالغان روراننى تۈگىتىپ ، 555-يىلغىچە قارشىلىق كۆرسىتىپ ، كىتانلارنى شەرققە ئىتتىرىپ ، يىنىسەي قىرغىزلىرىنى كونترول قىلدى . ئۇنىڭدىن قالسا تاسپار قاغان (572 - 81). شەرقىي تۈركلەر غەربىي ۋېي (535 - 57) ۋە شىمالىي جوۋ (557 - 581) سۇلالىسىدىن زور مىقداردا غەنىيمەت ۋە باج ئالدى ، ئۇلار ئوتتۇرا ئاسىيادا ساتماقچى بولغان ھەر يىلى 100،000 دانە يىپەكنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ .
شەرق-غەرب بۆلۈنۈش (581-603)
[تەھرىرلەش]581-يىلى سۈي سۇلالىسى قۇرۇلۇپ ، جۇڭگونى مۇۋاپىق بىرلەشتۈرۈشكە باشلىغان . سۈي كەينىگە چېكىنىشكە باشلىدى ، ئادەتتە بىر گۇرۇھنى يەنە بىر گۇرۇپپىغا پارا بېرىش ياكى پارا بېرىش ئارقىلىق. تاسپار سۇ سۇلالىسى قۇرۇلغان شۇ يىلىلا ۋاپات بولغان. ئۈچ تۆلەم تەلەپ قىلغۇچى ئالدىنقى ئۈچ ھۆكۈمراننىڭ ئوغلى ئىدى. تاسپار مۇقاننىڭ ئوغلى ئاپا قاغاننى تاللىدى ، ئەمما ئاقساقاللار بۇنى رەت قىلىپ ، تاسپارنىڭ ئوغلى ئانلونى تاللىدى (581). ئانلو ئۇزۇن ئۆتمەي ئىسسىكنىڭ ئوغلى ئىشبارا قاغانغا (581-87) بوي سۇندى. ئانلو ئەھمىيەتسىز بولۇپ قالدى ، ئاپا بىلەن ئىشبارا ئۇنىڭغا قارشى كۈرەش قىلدى. 584-يىلى ئىشبارا ئاپاغا ھۇجۇم قىلىپ ، ئۇنى غەربكە ھەيدەپ بۇمىننىڭ ئىنىسى تاردۇشنىڭ يېنىغا ئېلىپ باردى. ئاپپا بىلەن تاردۇش ئاندىن ئىشبارانى شەرققە ھەيدەپ ماڭدى. ئۇ سۈيگە بوي سۇندى ۋە سۈينىڭ قوللىشى بىلەن ئاپانى غەربكە تاردۇشنىڭ زېمىنىغا ئېلىپ كىردى. 587-يىلى ئاپا بىلەن ئىشبارا ھەر ئىككىسى قازا قىلغان. . 587-يىلى تولان سۈيگە ھۆرمەت بىلدۈرۈشنى توختاتتى ۋە ئىككى يىلدىن كېيىن قەستلەپ ئۆلتۈرۈلدى. تاردۇش غەربتىن كۆچۈپ كېلىپ ، تۈرك ئىمپېرىيىسىنى قىسقا مۇددەت بىرلەشتۈردى (599 - 603). سۈي رەقىبلىرىنى قوللىدى ، ئۇ سۈي سۇلالىسىگە ھۇجۇم قىلدى ، سۈي قۇدۇقلارنى زەھەرلىدى ۋە چېكىنىشكە مەجبۇر بولدى.
مۇستەقىللىق (603–630)
[تەھرىرلەش]شەرقىي تۈرك خانلىقى ۋە ھازىرقى ئاسىيادىكى ئاساسلىق سىياسىيونلار c. 625
603-يىلدىن شەرق بىلەن غەرب چوقۇم بۆلۈندى. شەرق بىر خىل سۈي ۋاسسال سۈپىتىدە يامى قاغانغا (603-09) باردى. ئۇ خەنزۇ مەدەنىيىتىگە قايىل بولۇپ ، خەنزۇلارنىڭ ئۇنى ئوردوس دۆلىتىدە مەدەنىيەتلىك ئۆي سېلىشىنى تەلەپ قىلغان.
سۈي سۇلالىسىنىڭ كۈچىنىڭ تۆۋەنلىشىگە ئەگىشىپ ، بىر قىسىم كىشىلەر شىبى قاغاننىڭ (609 - 19) ۋاسسال بولۇشقا قوشۇلدى ۋە تۈركچە ئۇسلۇبتىكى ئۇنۋانلارنى ، شۇنداقلا خاگاناتنىڭ بۆرىنىڭ باش بايرىقىنى قوللاندى. 615-يىلى ، سۈي ئۆزىنىڭ سوگدىيان مەسلىھەتچىسىنى ئالدانغان ۋە ئۇنى ئۆلتۈرگەن. ئۇ باج تاپشۇرۇشنى توختاتتى ۋە شەنشىدىكى سۈي ئىمپېراتورى ياڭنى قىسقا مۇددەت قورشاۋغا ئالدى .
615-يىلى ئىمپېراتور ياڭ لى يۈەننى تەيىنلىدى ، ئۇ كېيىن تاڭ سۇلالىسىنىڭ بىرىنچى ئىمپېراتورىغا ئايلىنىدۇ ، بۇ سۇ سۇلالىسىنىڭ شىمالىي چېگراسىنى قوغداش مۇمكىن بولمايدىغان ۋەزىپە. 617-يىلى ، تۈمەنلىگەن تۈركلەر تەييۈەنگە يېتىپ بارغاندا ، دەرۋازىنىڭ ئوچۇق ۋە شەھەرنىڭ گۇمانلىق جىمجىتلىقىنى بايقىدى. قورشاۋدىن قورقۇپ ، تۈرك چېكىندى. لى يۈەننىڭ ئالدامچىلىقى مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغان بولۇپ ، ئۇ ئۆزىنىڭ ئەۋزەللىكىنى تېزلا تۈركلەرگە «ئۇرۇش ئەسىرلىرى ، ئاياللار ، قاشتېشى ۋە يىپەك » لەر بىلەن تەمىنلەپ ، دوستلۇقىغا جاۋاب قايتۇردى. تۈركلەر رەت قىلىپ ، ئۇنىڭ ئورنىغا لى يۈەننىڭ «ئەرش ئوغلى» غا ئايلىنىشىنى ۋە تۈركچە ئۇنۋان ۋە بايراقنى قوبۇل قىلىشىنى تەلەپ قىلدى.
شىبىنىڭ ئىنىسى چۇلۇ (619 - 20) ئاران 18 ئاي ھۆكۈم سۈردى. كېيىنكى ئىنىسى ئىللىگ قاغان (620 - 30) ئەڭ ئاخىرقى مۇستەقىل ھۆكۈمدار. ئۇ ھەر يىلى يېڭى تاڭ سۇلالىسى دەۋرىگە ھۇجۇم قىلىشقا رەھبەرلىك قىلغان (618-907). 626-يىلى ئۇ چاڭئەننىڭ دەرۋازىسىغا يەتتى. دادىسىنى ئەمدىلا ئاغدۇرۇپ تاشلىغان تاڭ ئىمپېراتورى تەيزوڭ غايەت زور تۆلەم تۆلەشنى تاللىدى. تايزوڭ ساقلاپ ، ئاتلىق ئەسكەرلىرىنى كېڭەيتتى. 627-29-يىللاردا ئادەتتىن تاشقىرى سوغۇق چارۋا ماللارنىڭ ئۆلۈشىنى ۋە ئاچارچىلىقنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ئىللىگ باجنى تۆۋەنلىتىشنىڭ ئورنىغا ئۇلارنى ئۆستۈردى. شۈيەنتۇ ، ئۇيغۇر ، بايگۇ ۋە ئىللىگنىڭ بىر قىسىم ئادەملىرى ئىسيان كۆتۈردى ۋە 629-يىلى خىتانلار ۋە تەيزوڭلار قوشۇلدى. ئالتە تاڭ ئارمىيىسى 1200 كىلومىتىر ئالدىدا ھۇجۇم قىلىپ ، ئىللىگ تۇتۇلدى (630). شەرقىي تۈركلەرگە قارشى تاڭ ھەرىكىتىگە قاراڭ .
بىرىنچى قاغانلىقتىن كېيىن (630–683)
[تەھرىرلەش]شۈيەنتۇنىڭ خاگانات جېنجۇ خان (629-45) يىقىلغاندىن كېيىن شىمالنىڭ كۆپ قىسىم جايلىرىغا ھۆكۈمرانلىق قىلغان. تايزوڭ ئاشىنانى ئوردوس ھالقىسىنىڭ ئىچىدە تۇرغۇزدى . 639-يىلى ، ئاشىنا قەستلەپ ئۆلتۈرۈشكە ئۇرۇنغاندىن كېيىن ، تايزوڭ ئۇلارنى جۇڭگو بىلەن شۈيەنتۇ ئوتتۇرىسىدىكى بۇففېر دۆلىتى سۈپىتىدە كىلىبى خان (639-43) قارمىقىدىكى سېرىق دەريا بىلەن گوبى ئوتتۇرىسىدا ياشايدۇ . 642-يىلى شۈيەنتۇ ئۇلارنى دەريانىڭ جەنۇبىغا ھەيدەپ چىقاردى. ( موڭغۇلىيەدىكى شەرقىي تۈركلەرگە قارشى تاڭ ھەرىكىتىگە قاراڭ ) تەيزوڭ ئۇيغۇرلار بىلەن ئىتتىپاقلىشىپ ، شۈيەنتۇ جەمەتىنى بۇزدى. ئاشىنا چېبى خان (646-50) خاگاناتنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشكە ئۇرۇنغان ، ئەمما جۇڭگولۇق ۋە ئۇيغۇرلار تەرىپىدىن تۇتۇلغان. ئاشىنا نىشۇفۇ (679-80) ۋە ئاشىنا فۇنيان (680 - 681) نىڭ يەنە ئىككى قېتىملىق سىنىقى مەغلۇپ بولدى. تۈرك كۈچلىرى ئىككىنچى تۈرك خانلىقى تەرىپىدىن ئەسلىگە كەلتۈرۈلگەن (682 - 744) ، ئۇنىڭدىن قالسا ئۇيغۇر خانلىقى (744 - 840).