كەشمىر مەسىلىسى

كەشمىر مەسىلىسى () 1947-يىلىدىن باشلانغان، ھىندىستان، پاكىستان ۋە قىسمەن جۇڭگو ئارىسىدا داۋاملىشىۋاتقان تېررىتورىيە تالاش-تارتىشىدۇر. بۇ مەسىلە جەنۇبىي ئاسىيادىكى ئەڭ ئۇزۇن ۋە مۇرەككەپ خەلقئارالىق توقۇنۇشلاردىن بىرى بولۇپ، خەلقئارا مۇناسىۋەتلەردە مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ.

تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش

بىرىتانىيە ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئاخىرلىشىشى (1947)

1947-يىلى بىرىتانىيە ھىندىستان يېرىم ئارىلىدىن چېكىنگەندە، بۇ رايون ھىندىستان ۋە پاكىستان دەپ ئىككى دۆلەتكە بۆلۈنگەن
ھىندىستان يېرىم ئارىلىدىكى 565 فېئودال دۆلەتچە ئۆزى خالىغان دۆلەتكە قوشۇلۇش ھوقۇقىغا ئىگە ئىدى
كەشمىر شاھلىقى (جاممۇ ۋە كەشمىر شاھلىقى)نىڭ ھۆكۈمدارى ھارى سىڭھ ھىندۇ دىنىدا بولۇپ، نوپۇسنىڭ كۆپ قىسمى مۇسۇلمان ئىدى
شاھ ھارى سىڭھ دەسلەپتە مۇستەقىل قېلىشنى خالىغان

بىرىنچى ھىندىستان-پاكىستان ئۇرۇشى (1947-1948)

1947-يىلى ئۆكتەبىردە، پاكىستاندىن كەلگەن قەبىلە جەڭچىلىرى كەشمىرغا بېسىپ كىرگەن
كەشمىر شاھى ھارى سىڭھ ھىندىستاندىن ياردەم سوراپ، ھىندىستانغا قوشۇلۇش ھەققىدە كېلىشىم ئىمزالىغان
ھىندىستان ئارمىيىسى كەشمىرغا كىرگەن، رەسمىي تۈردە ئۇرۇش باشلانغان
1949-يىلى يانۋاردا، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ ئارىلىشىشى بىلەن توختىتىش سىزىقى (LoC) بەلگىلەنگەن
بۇ سىزىق بويىچە، كەشمىرنىڭ تەخمىنەن 65% ھىندىستاننىڭ، 35% پاكىستاننىڭ كونتروللۇقىدا قالغان

كېيىنكى توقۇنۇشلار

ئىككىنچى ھىندىستان-پاكىستان ئۇرۇشى (1965)

1965-يىلى ئاۋغۇستتا، پاكىستان كەشمىرغا ئەسكەر كىرگۈزگەن (ئوپېراتسىيە گىبرالتار)
ھىندىستان قايتۇرما زەربە بېرىپ، پاكىستان تەرەپكە ھۇجۇم قىلغان
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ياردىمى بىلەن 1966-يىلى تاشكەنت كېلىشىمى ئىمزالىنىپ، ئۇرۇش ئاخىرلاشقان
سىزىق بويىچە رايون تەقسىماتى ئاساسەن ئۆزگەرمىگەن

ئۈچىنچى ھىندىستان-پاكىستان ئۇرۇشى (1971)

بۇ ئۇرۇش ئاساسەن شەرقىي پاكىستان (ھازىرقى باڭلادېش) مەسىلىسى ئۈستىدە بولغان
كەشمىر رايونىدىمۇ جىددىي ئەھۋال كۆرۈلگەن
شىملا كېلىشىمى (1972) ئىمزالىنىپ، كونترول سىزىقى رەسمىيلەشتۈرۈلگەن

كارگىل توقۇنۇشى (1999)

1999-يىلى پاكىستان ئەسكەرلىرى كارگىل رايونىدىكى كونترول سىزىقىدىن ئۆتۈپ، ھىندىستان تەرەپتىكى ئېگىزلىكلەرنى ئىگىلىگەن
ھىندىستان كۈچلۈك ھەربىي ھەرىكەت قوللىنىپ، ئىشغال قىلىنغان رايونلارنى قايتۇرۇۋالغان
بۇ توقۇنۇش، ئىككى دۆلەت يادرو قورالىغا ئىگە بولغاندىن كېيىنكى تۇنجى چوڭ قوراللىق توقۇنۇش ھېسابلانغان

رايوننىڭ ھازىرقى ھالىتى

ئىدارە قىلىش تۈزۈمى

ھىندىستان كونترول قىلىدىغان رايونلار:
- جاممۇ ۋە كەشمىر (2019-يىلىدىن بۇيان ئىتتىپاق تېررىتورىيەسى)
- لاداخ (2019-يىلىدىن بۇيان ئايرىم ئىتتىپاق تېررىتورىيەسى)
پاكىستان كونترول قىلىدىغان رايونلار:
- ئازاد كەشمىر (ئازاد جاممۇ ۋە كەشمىر)
- گىلگىت-بالتىستان (سابىق شىمالىي تەۋەلىكلەر)
جۇڭگو كونترول قىلىدىغان رايونلار:
- ئاكساي چىن (ھىندىستان داۋا قىلىدىغان)
- شاكسگام ۋادىسى (پاكىستان 1963-يىلى جۇڭگوغا بەرگەن)

370-ماددىنىڭ بىكار قىلىنىشى (2019)

2019-يىلى 5-ئاۋغۇست، ھىندىستان ھۆكۈمىتى ئاساسىي قانۇننىڭ 370-ماددىسىنى بىكار قىلغان
بۇ ماددە جاممۇ ۋە كەشمىرغا ئالاھىدە ئاپتونوم ھوقۇق بەرگەن ئىدى
جاممۇ ۋە كەشمىر شىتاتى بىكار قىلىنىپ، ئىككى ئىتتىپاق تېررىتورىيەسىگە بۆلۈنگەن
بۇ قارار پاكىستان ۋە كەشمىر خەلقىنىڭ قاتتىق نارازىلىقىغا ئۇچرىغان

خەلقئارا پوزىتسىيە

بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى (UN)

1948-يىلى بىرلەشكەن دۆلەتلەر خاۋپسىزلىق كېڭىشى كەشمىر مەسىلىسى بويىچە بىر قانچە قارارلارنى ماقۇللىغان
بۇ قارارلار كەشمىر خەلقىنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش ھوقۇقىنى تەكىتلىگەن
بىراق بۇ قارارلار ئەمەلگە ئاشۇرۇلمىغان

كىشىلىك ھوقۇق مەسىلىلىرى

ھەر ئىككى تەرەپ بىر-بىرىنى كەشمىردىكى كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى بىلەن ئەيىبلەيدۇ
خەلقئارا كەچۈرۈم تەشكىلاتى ۋە ئىنسان ھەقلىرى كۆزىتىش تەشكىلاتى قاتارلىق تەشكىلاتلار كەشمىردىكى كىشىلىك ھوقۇق مەسىلىلىرى ھەققىدە دوكلاتلارنى ئېلان قىلغان

توقۇنۇشنىڭ ئىجتىمائىي ۋە ئىقتىسادىي تەسىرى

دېموگرافىك ئۆزگىرىشلەر

توقۇنۇش نەتىجىسىدە كۆپلىگەن كىشىلەر يۇرتلىرىدىن ئايرىلىپ قالغان
كەشمىردىكى دېموگرافىك قۇرۇلما، بولۇپمۇ 370-ماددە بىكار قىلىنغاندىن كېيىن، ئۆزگىرىشكە ئۇچرىغان

ئىقتىسادىي چېكىنىش

داۋاملىق توقۇنۇش سەۋەبىدىن، كەشمىرنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتى چەكلەنگەن
تۇرىزم ۋە قول ھۈنەرۋەنچىلىك قاتارلىق ئەنئەنىۋى كەسىپلەر زىيانغا ئۇچرىغان
رايوننىڭ تەبىئىي بايلىقلىرىدىن تولۇق پايدىلىنىش مۇمكىن بولمىغان

ھەل قىلىش ئۇرۇنۇشلىرى

ئىككى تەرەپلىك سۆھبەتلەر

ئىككى دۆلەت ئارىسىدا نۇرغۇن سۆھبەتلەر ئۆتكۈزۈلگەن بولسىمۇ، نەتىجىسى چەكلىك بولغان
2004-يىلىدىن 2008-يىلىغىچە "مۇرەككەپ دىئالوگ" ئىسمى بىلەن سۆھبەتلەر ئۆتكۈزۈلگەن

خەلقئارا ۋاسىتىچىلىك

ئامېرىكا، خىتاي ۋە باشقا دۆلەتلەر ۋاسىتىچىلىك ئۇرۇنۇشلىرىنى قىلغان
بىراق رايوننىڭ ھازىرغىچە داۋاملىق تىنچلىق ۋە مۇقىملىققا ئېرىشەلمىگەنلىكى كۆرۈنەرلىك

كەلگۈسى پېرسپېكتىۋىلار

كەشمىر مەسىلىسى ھەل قىلىش ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ئۇزۇن مۇددەتلىك كۈچ چىقىرىش تەلەپ قىلىنىدۇ
رايوندىكى باشقا گېئوپولىتىك ئۆزگىرىشلەر كەشمىر مەسىلىسىگە تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن
ھەر ئىككى تەرەپنىڭ يادرو قورالىغا ئىگە بولۇشى، توقۇنۇشنىڭ خەلقئارا خاراكتېرىنى تېخىمۇ مۇرەككەپلەشتۈرمەكتە

كەشمىر مەسىلىسى، جەنۇبىي ئاسىيادىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە ھەل قىلىش قىيىن بولغان خەلقئارالىق توقۇنۇشلاردىن بىرى بولۇپ قالماقتا. بۇ مەسىلە ھەل قىلىنمىغۇچە، رايوندىكى تىنچلىق ۋە مۇقىملىق ئەمەلگە ئاشمايدۇ.

كەشمىر مەسىلىسى ھازىر جىددىي ۋە خەۋپلىك بىر باسقۇچقا كەلدى. 2025-يىلى 22-ئاپرېلدا ھىندىستاننىڭ جەممۇ ۋە كەشمىردىكى پاهالگام شەھىرىدە 26 ئادەم قازا قىلغان تېررورلۇق ھۇجۇمىدىن كېيىن، ھىندىستان ۋە پاكىستان ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت تېخىمۇ تارتىشىشقا باشلىدى. ھىندىستان بۇ ھۇجۇم ئۈچۈن پاكىستان بىلەن باغلانغان تېررورلۇق گۇرۇپپىلارنى ئەيىبلەپ، پاكىستانغا قارشى بىر قانچە قەدەمنى تاشلىدى، بۇلارنىڭ قاتارىدا ئىككى دۆلەت ئارىسىدىكى مۇھىم سۇ كېلىشىمى بولغان «ئىندۇس سۇ كېلىشىمى»نى توختىتىش، پاكىستانلىق دىپلوماتلارنى چىقىرىۋېتىش ۋە ۋىزا بېرىشنى توختىتىش كىرەيدۇ .

پاكىستان بۇ ئەيىبلەرنى رەت قىلىپ، بىتەرەپ تەكشۈرۈش ئۆتكۈزۈشنى تەلەپ قىلدى. شۇنداقلا، پاكىستان شىملا كېلىشىمىنى توختىتىش، ھاۋا بوشلۇقىنى يېپىش ۋە ھىندىستان بىلەن بولغان سودا يوللىرىنى توختىتىش ئارقىلىق قارشى تەرەپكە جاۋاب قايتۇردى .

ھازىر، ھەر ئىككى تەرەپنىڭ ھەرۋىي كۈچلىرى چەكلىك سىزىق (LoC) بويىچە ئەتىرەتلەرنى ئالغا سۈرۈپ، ھەر كۈنى كېچىسى ئوت ئېتىش ۋە بىر-بىرىگە قارشى ئەيىبلەشلىرىنى داۋاملاشتۇرماقتا . پاكىستاننىڭ كاشمىر رايونىدىكى 1000 دىن ئارتۇق مەدەنىيەت مەكتىپى يېپىۋېتىلدى، ۋە ئاممىۋى پاناھگاھلار قۇرۇلماقتا .

ئامېرىكا ۋە باشقا خەلقئارا كۈچلەر ھەر ئىككى تەرەپنى تارتىشىشنى توختىتىشقا چاقىرىپ، دىپلوماتىك يول بىلەن مەسىلىنى ھەل قىلىشنى تەۋسىيە قىلماقتا .

كەشمىر مەسىلىسىنىڭ تارىخى 1947-يىلىغا، ھىندىستان ۋە پاكىستاننىڭ مۇستەقىل بولغان ۋاقتىغا قارىتا، جەممۇ ۋە كەشمىرنىڭ ھىندىستانغا قوشۇلۇشى بىلەن باشلانغان. شۇنىڭدىن بۇيان، بۇ رايون ئۈچۈن ئۈچ قېتىم ئۇرۇش بولۇپ، ھازىرغىچە تىنچلىققا ئېرىشكىلى بولمىدى .Human Rights Watch

ھازىرقى ئەھۋالدا، كاشمىر رايونىدىكى ئادەتتىكى تۇرالغۇلار ۋە ساياھەتچىلەر ئۈچۈن زور خەۋپ مەۋجۇت. ھەر ئىككى تەرەپنىڭ ھەرۋىي تەييارلىقى ۋە سىياسىي قارشى تۇرۇشى، رايوندا زور بىر قارشىلىقنىڭ پەيدا بولۇش ئېھتىمالىنى ئاشۇرىدۇ. خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ رولى بۇ يەردە مۇھىم بولۇپ، دىپلوماتىك يوللار ئارقىلىق تىنچلىققا ئېرىشىش ئۈچۈن تىرىشىشى كېرەك.