لياۋ سۇلالىسى

لياۋ سۇلالسى \契丹国
916 — 1125
ئالدىنقىسى كېيىنكىسى تاڭ سۇلالىسى قىرغىز دۆلىتى كېيىنكى جىن بوخەي دۆلىتى زۇبۇلار قارلۇقلار جۈرجەن جىن شىمالىي لياۋ قاراقىتان تاڭغۇت خاماغ موڭغۇل قوچۇ ئۇيغۇر بۈيۈك قىتان تېررىتورىيەسى (1111 - يىلى) پايتەخــــت شاڭجىڭ لىنخۇاڭفۇ مەھكىمىسى خان جەمەتى يېلۈ ئۇرۇقى رەسمىي تىل قىتانچە، ئ‍وتتۇرا خەنچە، جۈرجەنچە ئېنانچ\دىن بۇددا دىنى، كۆكتەڭرى دىنى ھاكىمىيەت پادىشاھلار • 907–926 • 926–947 • 1101–1125 مونارخىيە لياۋ تەيزۇ يېلۈ ئاباۋجى (تۇنجى) تەيزوڭ يېلۈ دېگۇاڭ دۆلەت نامىنى «لياۋ» قىلغان. تيەنزۇ يېلۈ يەنشى (ئاخىرقى) قۇرۇلۇشى يىقىلىشى • 916 - يىلى 7 - مارت ئاباۋجى ئ‍ۆزىنى «قۇتلۇق ۋە بىلگە پادىشاھ» دەپ جاكارلىدى. • 1125-يىل 26 - مارت يېلۈ يەنشى يۈدۇ جىلغىسىدا جىن گېنېرالى ۋانيان لوشى تەرىپىدىن تۇتۇلدى، لياۋ سۇلالىسى ۋەيران بولدى. كۆلىمى 4 مىليون 890 مىڭ كۋادرات كىلومېتر بۈيۈك قىتان ئىمپېرىيەسى بۈگۈن ئورنىدا چاۋشىيەن موڭغۇلىيە ج خ ج ئۇيغۇر قازاقىستان رۇسىيە

لياۋ سۇلالىسى (/ljaʊ/؛ قىتان چوڭ خەت:؛ خەنچە: 遼朝\辽朝؛ پىنيىن: Liáo cháo؛ 916 - يىلى 3 - ئاينىڭ 17 - كۈنىدىن — 1125 - يىلى 3 - ئاينىڭ 26 - كۈنىگىچە بار بولغان) بۈيۈك قىتان دۆلىتى (大契丹國) دەپمۇ ئاتىلىدۇ. قىتان يېلۇ ئۇرۇقىدىن بولغان يېلۈ ئاباۋجى\يوللىغ ئامباغاي تەرىپىدىن، تاڭ سۇلالىسى يىمىرىلگەن مەزگىلدە قۇرۇلغان، ئەڭ كۈچلەنگەن مەزگىلىدە بۈگۈنكى جۇڭگونىڭ شەرقىي شىمالى، بۈيۈك موڭغۇلىيە ئېگىزلىكى، كورىيە يېرىم ئارىلىنىڭ شىمالى، روسىيە قاراشلىق يىراق شەرقنىڭ جەنۇبى، شەرقىي تۈركىستاننىڭ شىمالى ۋە قازاقستاننىڭ شەرقىگە ھۆكۈمرانلىق قىلغان. خەنزۇلارنى ھۆكۈمرانلىقى ئاستىغا ئ‍الغاندىن كېيىن تېزلا خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ قاتتىق تەسىرىگە ئۇچراپ كەتكەن. شىمالدىكى تۈرك — موڭغۇل — تۇنگۇس بۇدۇنلارنىڭ كۆزىدە ۋە تىلىدا قىتان = جۇڭگو بولۇپ قالغان ۋە بۇ ئات كېيىنچە تىلدىن تىلغا ئ‍ۆتۈش، تەلەپپۇزدا بوزۇلۇشلار يۈزىدىن خىتان\خىتات\خىتاي\ كىتاي شەكلىدە تارقىلىپ جۇڭگونى ئىپادىلەيدىغان بولغان. بۈگۈنمۇ بىر قىسىم غەرب ئەللىرى جۇڭگونى چىن دەپ ئاتىسا، موڭغۇللار، تۈركىيە سىرتىدىكى تۈرك قەۋملەرنىڭ زور كۆپچىلىكى، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى ئەللىرى، بالقان ئەللىرىنىڭ بىر قىسمى خىتاي\كىتاي دەپ ئاتايدۇ.

ئېتىمولوگىيە

تارىخچىلار ئارىسىدا «قىتان» نىڭ ئەڭ كۆپ قوبۇل قىلىنغان مەنىسى تۆمۈر ياكى قىلىچ دېگەنلىكتۇر. كېيىن، بۇ دۆلەتنىڭ ئىسمى «لياۋ» (辽) غا ئۆزگەرتىلگەن، يەنى «تۆمۈر». شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، «لياۋ» يەنە ئۆزلىرىنىڭ يىلتىزىنى ئۇنتۇپ قالمىغانلىقىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن، قىتانلارنىڭ تۇغۇلغان يېرى لياۋ دەرياسىنىڭ ئىسمىدۇر.

تارىخى

قىتان ياكى خىتاي خەلقى دۇڭخۇنىڭ ئەۋلادلىرى ۋە سىيانپىي خەلقىنىڭ بىرى. ئۇلارنىڭ يۇۋېن قەبىلىسى ۋە كۇمو شى بىلەن ئوخشاش مەنبەسى بار . ئۇلار ئەسىرلەردىن بۇيان ھۇن، مۇرۇڭ، توبا\تۇغبات، كۆكتۈرك، ئۇيغۇر قاتارلىق ئەللەرگە بويسۇنۇپ كەلگەن. تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە، سوڭمو ھەربىي ۋالىي مەھكىمىسى خىتان خەلقىنى تارماق ئېقىندا باشقۇرۇش ئۈچۈن قۇرۇلغان، ئەمما خىتان خەلقى تاڭ سۇلالىسىگە پۈتۈنلەي بوي سۇنمىغان. ئۇلار تاڭ گاۋزوڭ ۋە تاڭ شۈەنزوڭ دەۋرىدە بىر قانچە توپىلاڭ قوزغىغان. تاڭ شۈەنزوڭ دەۋرىدە ئەن لۇشەن قىتان خەلقىنى بويسۇندۇرۇش ۋە باشقۇرۇشقا مەسئۇل بولغان. ئەن لۇشەن-شى سىمىڭ ئىسياندىن كېيىن، قىتانلار ئاستا - ئاستا ئەسلىگە كېلىپ، مۇستەقىل قەبىلە تۈزۈمى بولدى. تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە، ئۇلارنىڭ رەھبىرى يېلۈ ئاباۋجى ھەر خىل خىتان قەبىلىلىرىنى ئۆزىگە قوشۇۋالغان ۋە ئۆزىنى ئىمپېراتور دەپ جاكارلىغان ۋە 916 - يىلى خاندانلىق قۇرغان. 918 - يىلى پايتەخت لىنخۇاڭ ۋىلايىتىدە (ھازىرقى مولىننىڭ بالىن سول بايرىقىنىڭ جەنۇبىدا) قۇرۇلغان. قىتانلارنىڭ باشبالىق، ئورتون بالىق، تۇغۇبالىق، ئۆڭرە بالىق ۋە قۇرىبالىق قاتارلىق بەش بايتەختى بولغان. قايتا-قايتا جەنۇبقا قاراپ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە يۈرۈش قىلدى. 946 - يىلى، ئابوجىنىڭ ئوغلى يېلۇ دېگۇاڭ كېيىنكى جىن سۇلالىسىنى بويسۇندۇرغاندىن كېيىن، ئۇ بۇ دۆلەتكە «بۈيۈك لياۋ» دەپ ئىسىم قويغان. 983 - يىلى بۇ ئىسىم «قىتان»غا، 1066 - يىلى «بۈيۈك لياۋ» غا ئۆزگەرتىلگەن، تاكى 1125 - يىلى 26 - مارت جىن سۇلالىسى تەرىپىدىن بويسۇندۇرۇلغان. 1122 - يىلى، ئىمپېراتور تيەنزۇ شىمالدىن جياشانغا قېچىپ كەتكەن، يېلۇ چۈنيۇ نەنجىڭدا ئىمپېراتور بولۇپ تەختكە چىققان، شۇنىڭ بىلەن شىمالىي لياۋ سۇلالىسى قۇرۇلغان.  لياۋ سۇلالىسى يىمىرىلگەندىن كېيىن، يېلۇ داشى غەربكە قاراپ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى چۇ دەرياسى ئويمانلىقىغا كۆچۈپ كېلىپ، 1132 - يىلى «بۈيۈك لياۋ» نى قايتا قۇرغان، بۇ تارىختا غەربىي لياۋ ياكى قارا قىتان خانلىقى دەپ ئاتالغان. 1211 - يىلى، غەربىي لياۋ سۇلالىسى كۈچلۈك تەرىپىدىن تارتىۋېلىنىپ، 1218 - يىلى موڭغۇل ئىمپېرىيىسى تەرىپىدىن ۋەيران قىلىنغان. گەرچە جۇڭگو تارىخچىسى ۋاڭ جىلاي بۈگۈنكى ئىرانغا جايلاشقان كىرمان خاندانلىقىنى غەربىي لياۋ سۇلالىسىنىڭ داۋامى دەپ قارىغان ۋە ئۇنى «كېيىنكى غەربىي لياۋ سۇلالىسى» دەپ ئاتىغان بولسىمۇ، ئەمما بۇ قاراش ئاساسىي ئېقىم تارىخچىلىرى تەرىپىدىن تېخى ئېتىراپ قىلىنمىغان.

جەنۇبتىكى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك تۈزۈمى بىلەن ئۇزۇن مۇددەت تىركىشىش سەۋەبىدىن، لياۋ سۇلالىسى شىمالىي سۇلالە، سوڭ سۇلالىسى (960 — 1272) جەنۇبىي سۇلالە دەپ ئاتالغان.

لياۋ سۇلالىسى 926 - يىلى بوخەي خانلىقىنى ۋەيران قىلدى، 938 - يىلى يەنيۈننىڭ ئون ئالتە ۋىلايىتىنى ئىشغال قىلدى، كېيىنچە جىن سۇلالىسىنى ۋەيران قىلدى، گەرچە كېيىنچە شىمالغا چېكىنگەن بولسىمۇ، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى جىن سۇلالىسىنىڭ قانۇنىي داۋامچىسى ئىكەنلىكىنى ئىلگىرى سۈردى. بەش ئېلېمېنتنىڭ نەزەرىيىسى ۋە بەش ئېلېمېنتنىڭ ئۆز-ئارا ئەۋلاد بولۇش قانۇنىيىتىگە ئاساسەن، كېيىنكى جىن سۇلالىسىنىڭ «ياغاچ» پەزىلىتى «سۇ» پەزىلىتىگە ئەگىشىپ كەلگەن. شۇڭلاشقا، لياۋ سۇلالىسى سۇنى ئۆزىنىڭ پەزىلىتى قىلىپ، ماس ھالدا قارا رەڭنى ئاساسلىق رەڭ قىلغان.

لياۋ سۇلالىسى گۈللەنگەن مەزگىلىدە ، ئۇنىڭ زېمىنى شەرقتە ياپون دېڭىزىغا، غەربتە ئالتاي تېغىغا، شىمالدا ئورخۇن دەرياسى ۋە چوڭ ھىنگان تاغ تىزمىسىغا، جەنۇبتا خېبېي ئۆلكىسىدىكى بەيگۇ دەرياسىغا كېڭەيدى.

قىتان خەلقى ئەسلىدە كۆچمەن خەلق ئىدى. لياۋ سۇلالىسى دەۋرىدىكى ئىمپېراتورلار دېھقانچىلىق ۋە چارۋىچىلىقنى بىرلىكتە تەرەققىي قىلدۇردى ۋە گۈللەندۈردى، ھەر بىرى ئۆز ۋەزىپىسىنى ئورۇندىدى ۋە ئۆزگىچە ۋە بىر قەدەر مۇكەممەل بولغان باشقۇرۇش سىستېمىسىنى بەرپا قىلدى. لياۋ سۇلالىسى زېھنىنى دۆلەتنىڭ تۇغۇلغان يېرىگە قويدى. ئۆزىنىڭ مىللىي كىملىكىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن ، كۆچمەن خەلقلەر (خىتانلار) ۋە دېھقانچىلىق خەلقلىرى (خەنزۇلار) نى ئايرىم باشقۇردى. ئۇ يەرلىك ئۆرپ-ئادەت بويىچە ھۆكۈم چىقىرىشنى تەشەببۇس قىلىپ ، ئىككى پالاتالىق سىياسىي تۈزۈم بەرپا قىلدى، شىمالىي پالاتا قىتانلارغا، جەنۇبىي پالاتا خەنسۇلارغا ھۆكۈم قىلدى. ئۇلار خەنسۇ مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىپ، ئۆز مەدەنىيىتىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن خەنزۇچە خەتلەرنى ئاساس قىلىپ قىتان يېزىقىنى ئىجاد قىلدى. بۇنىڭدىن باشقا، لياۋ سۇلالىسى شىمالىي سۇڭ سۇلالىسى، بوخەي خانلىقى، بەش سۇلالىسى، غەربىي شيا سۇلالىسى ۋە غەربىي رايوندىكى دۆلەتلەرنىڭ مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىپ، لياۋ سۇلالىسى دەۋرىدىكى سىياسەت، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەتنىڭ ھەرقايسى تەرەپلىرىنىڭ تەرەققىياتىغا تۈرتكە بولغان. لياۋ سۇلالىسىنىڭ ھەربىي كۈچى ۋە تەسىرى غەربىي رايونلارغا كېڭەيگەن ، شۇڭا تاڭ سۇلالىسى يىمىرىلگەندىن كېيىن ، لياۋ سۇلالىسى (ئىنگلىزچە كاتاي ياكى قىتان) ئوتتۇرا ئاسىيا، غەربىي ئاسىيا ۋە شەرقىي ياۋروپادىكى جۇڭگو (رۇس ۋە ئۇكرائىنا تىلىدىكى كىتاي) دەپ ئاتىلىدۇ.