چارروسىيە ئىمپېرىيەسى

روسىيە ئىمپېرىيىسى.

چارروسىيە ئىمپېرىيەسى (رۇسچە:) 1721 — 1917 - يىلىغىچە داۋام قىلغان، ياۋروئاسىيا ۋە شىمالىي ئامېرىكىغا كېڭەيگەن ئىمپېرىيە. تارىختىكى ئۈچىنچى چوڭ ئىمپېرىيە، ياۋروپا، ئاسىيا ۋە شىمالىي ئامېرىكا قاتارلىق ئۈچ قىتئەگە سوزۇلغان ئەڭ چوڭ ئىمپېرىيە، روسىيە ئىمپېرىيىسى پەقەت ئەنگىلىيە ئىمپېرىيىسى ۋە موڭغۇل ئىمپېرىيىسىدىن قالسا ئۈچىنچى چوڭ دۆلەت بولغان. روسىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ قەد كۆتۈرۈشى قوشنا رەقىبلەرنىڭ: شىۋىتسىيە ئىمپېرىيىسى ، پولشا-لىتۋا ئورتاق گەۋدىسى ، پېرسىيە ۋە ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ زاۋاللىققا يۈزلىنىشىگە توغرا كەلدى. ئۇ 1812-1814-يىللىرى ناپالېئوننىڭ ياۋروپانى كونترول قىلىش ئارزۇسىنى مەغلۇب قىلىپ ، غەرب ۋە جەنۇبقا كېڭەيگەن. 1897-يىلدىكى نوپۇس تەكشۈرۈشتە 125 مىليون 600 مىڭ سۇبيېكت تىزىمغا ئالدۇرۇلغان بولۇپ ، چىڭ جۇڭگو ۋە ھىندىستاندىن قالسىلا ، ئۇ دۇنيادىكى ئۈچىنچى چوڭ نوپۇسقا ئىگە بولغان. بارلىق ئىمپېرىيەلەرگە ئوخشاش ، ئۇ ئىقتىساد ، مىللەت ، تىل ۋە دىن جەھەتتە كۆپ خىللىقنى نامايان قىلدى.

ئىقتىسادىي جەھەتتىن قارىغاندا ، ئىمپېرىيە ئاساسلىقى دېھقانچىلىقنى ئاساس قىلغان بولۇپ ، فېئوداللىق تۈزۈمدە بۇ يەرگە باغلانغان روسىيەلىك دېھقانلار ئىشلىگەن چوڭ يەرلەردە ئىشلەپچىقىرىش ئۈنۈمى تۆۋەن بولغان. كەركىدانلار 1861-يىلى ئازاد قىلىنغان ، ئەمما يەر ئىگىسى ئاقسۆڭەكلەر سىنىپى كونتروللۇقنى ساقلاپ كەلگەن. تۆمۈر يول ۋە زاۋۇتلارغا چەتئەل مەبلىغىنىڭ ياردىمىدە ئىقتىساد ئاستا-ئاستا سانائەتلەشتى. چار ئىۋان III (1462 - 1505) كېيىن بارلىققا كەلگەن ئىمپېرىيەگە ئاساس سالغان. ئۇ ئۆز دۆلىتىنىڭ زېمىنىنى ئۈچ ھەسسە ئاشۇرۇپ ، ئالتۇن ئوردانىڭ ھۆكۈمرانلىق ئورنىنى ئاخىرلاشتۇردى ، موسكۋا كرېمىل سارىيىنى رېمونت قىلدى ۋە روسىيە دۆلىتىنىڭ ئۇلىنى قويدى. ئىمپېراتور پېتېر بۈيۈك (1682 - 1725) نۇرغۇن ئۇرۇشلارنى قىلىپ ، ئاللىبۇرۇن غايەت زور ئىمپېرىيىنى ياۋروپانىڭ چوڭ دۆلىتىگە كېڭەيتتى. ئۇ پايتەختنى موسكۋادىن يېڭى مودېل شەھەر سانت پېتىربۇرگقا يۆتكىدى ، بۇ يەردە ياۋروپانىڭ نۇرغۇن لايىھەلىرى بار. ئۇ مەدەنىيەت ئىنقىلابىغا رەھبەرلىك قىلىپ ، بىر قىسىم ئەنئەنىۋىي ۋە ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي ئەخلاقنىڭ ئورنىنى زامانىۋى ، ئىلمىي ، ياۋروپاغا يۈزلەنگەن ۋە ئەقلىيلىشىش سىستېمىسىغا ئالماشتۇردى.

ئىمپېراتور كاتېرىن (1762-1796-يىللىرى ھۆكۈمرانلىق قىلغان) ئالتۇن دەۋرگە رىياسەتچىلىك قىلدى. ئۇ پەتھى قىلىش ، مۇستەملىكە قىلىش ۋە دىپلوماتىيە ئارقىلىق دۆلەتنى كېڭەيتىپ ، پېتېر بۈيۈكنىڭ غەربىي ياۋروپا لىنىيىسىنى زامانىۋىلاشتۇرۇش سىياسىتىنى داۋاملاشتۇردى. ئىمپېراتور ئالېكساندېر ئىككىنچى (1855 - 1881) نۇرغۇن ئىسلاھاتلارنى ئىلگىرى سۈردى ، ئەڭ كۆرۈنەرلىك بولغىنى 1861-يىلدىكى 23 مىليون كەركىداننىڭ ھەممىسىنىڭ ئازاد قىلىنىشى. ئۇنىڭ شەرقىي ياۋروپادىكى سىياسىتى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى ھۆكۈمرانلىقىدىكى پراۋۇسلاۋىيە خىرىستىيانلىرىنى قوغداشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ باغلىنىش 1914-يىلغىچە روسىيەنىڭ فرانسىيە ، ئەنگىلىيە ۋە سېربىيە تەرەپتە گېرمانىيە ، ئاۋسترىيە-ۋېنگرىيە ۋە ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىگە قارشى بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىغا كىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى.