چىڭغىز ئايتىماتوف

چىڭغىز تۆرۆقۇلوۋىچ ئايتىماتوف (قىرغىزچە: Чыңгыз Төрөкулович Айтматов، تو. 1928-12-21، س س ج ئى، قىرغىز ئاپتونوم جۇمھۇرىيىتى، تالاس ئ‍وبلاستى — 2008-06-10، گېرمانىيە) قىرغىز ئەدەبىياتچى، مۇخبىر، تەرجىمان، دىپلومات ۋە سىياسەتچى ئەدىب، بۈگۈنكى زامان تۈرك دۇنياسى ئەدەبىياتىغا تۆھپە قوشقان بۈيۈك يازغۇچى.

ھاياتى

ئايتىماتوف 1928 - يىلى 12 - دېكابىر قىرغىزىستاننىڭ غەربىي شىمالىدىكى تالاس ئۆلكىسى شېكېر يېزىسىدا تۇغۇلغان. ئاتىسى تۆرەقۇل ئايماتوف سوۋېت قىرغىزىستاندىكى داڭلىق دۆلەت ئەربابى ئىدى، ئەمما 1937-يىلى قولغا ئېلىنغان ۋە 1938-يىلى ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلىنغان. ئۇنىڭ ئانىسى ناگىما ھەمزىيېۋنا ئابدۇلۋالىيېۋا (تاتار) تىياتىر ئارتىسى ئىدى.

ئۇنىڭ ياشلىق دەۋرى ئاۋارىچىلىق مەزگىلگە توغرا كەلدى. ئۇ ۋاقىتتا ئۇ يېڭىدىن قۇرۇلغان سىياسىي تۈزۈم بىلەن ، شۇنداقلا ئۇرۇش بىلەن كۈرەش قىلىشى كېرەك ئىدى. ئۇ ناھايىتى ياش ۋاقتىدىلا ئىشلەشكە باشلىغان. چۈنكى II. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىغا بولغان تەسىرىمۇ ياشلارغا تەسىر قىلدى ، چۈنكى چوڭلار ئۇرۇشقانلىقتىن ، ياشلارنىڭ مەسئۇلىيىتى چوڭ ئىدى. ئون تۆت ياش ۋاقتىدا ، ئۇ يېزىسىدا شۇجى بولغان. بۇ يەردە ئۇ دېھقانچىلىق ماشىنىلىرىنى ساناش ۋە باج يىغىش قاتارلىق خىزمەتلەردە ئىشلىگەن.

ئۇ يېزىسىدىن قازاقىستانغا بېرىپ ، كامبۇل مال دوختۇرلۇق تېخنىكا مەكتىپىدە ئوقۇغان. كېيىن ، ئۇ ھازىرقى قىرغىزىستاننىڭ پايتەختى بىشكەككە بېرىپ ، فرۇنزې دېھقانچىلىق ئىنستىتۇتىدا ئوقۇشىنى داۋاملاشتۇرغان. ئۇنىڭدىن كېيىن ئۇ ماكىسىم گوركىي ئەدەبىيات ئىنستىتۇتىغا يۆتكىلىپ ، 1956-يىلدىن 1958-يىلغىچە موسكۋادا ئوقۇغان .

ئۇ بۇ يىللاردا « پراۋدا» گېزىتى ئۈچۈن يېزىشقا باشلىغان . ئۇ ئەسەرلىرى بىلەن داڭق چىقارغان ۋە 1957-يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى يازغۇچىلار ئىتتىپاقىغا ئەزا بولغان. ئۇ 1963-يىلى لېنىن مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. ئۇنىڭ ئەسەرلىرى يۈز ئەللىكتىن ئارتۇق تىلغا تەرجىمە قىلىنغان. ئۇ 1990-1994-يىللىرى سوۋېت ئىتتىپاقى ۋە روسىيەگە ۋەكىل بولغان ، ئاندىن قىرغىزىستان 2008-يىلغىچە باش ئەلچى بولغان.

ئايتماتوف 2008 - يىلى 5 - ئاينىڭ 16 - كۈنى روسىيە تاتارىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پايتەختى قازاندا كېسەل بولۇپ قالدى، ئۇ ئۆزىنىڭ «ئەسىردىن ئۇزاق بىر كۈن» ناملىق رومانىنى سۈرەتكە ئېلىش ئۈچۈن باردى ۋە بۆرەك زەئىپلىشىش كېسىلىگە دىئاگنوز قويۇپ گېرمانىيەگە ئېلىپ كېلىندى. گېرمانىيەنىڭ نۇرمېنبېرگدىكى كىلىنىكۇم شىمالىدا داۋالىنىۋاتقان چىڭغىز ئايماتوف ھوشىدىن كەتتى. ئۇ 2008 - يىلى 6 - ئاينىڭ 10 - كۈنى نۇربېرگدا ۋاپات بولغان.

ئەسەرلىرى

ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن يازغۇچىلارنىڭ قاتارىدا بولغان ئايتماتوۋ جەمىلەدىن ئىلگىرى بىر قانچە ھېكايە ۋە يۈزمۇيۈز نى يازغان. شۇنداقتىمۇ، ئايتوماتوفنىڭ داڭقىنى چىقارغان ئەسىرى جەمىلە ئىدى. لۇيىس ئاراگون (Louis Aragon) جەمىلە رومانىنى «دۇنيادىكى ئەڭ گۈزەل مۇھەببەت ھېكايىسى» دەپ تەرىپلىگەن.

ئۇ ئەسەرلىرىدە ئەپسانىلەرگە خېلى يېقىن تۇرغان ، ئەمما ئۇنىڭ قەدىمكى مەنىسىگە ئوخشىمايدىغىنى ، ھازىرقى زاماندا ئەپسانىلەرنى بىرىكتۈرۈش ۋە قايتا يارىتىش ئىدى. ئۇ ئەسەرلىرىدە ئەپسانىلەر، رىۋايەتلەر ۋە خەلق چۆچەكلىرىنى تىلغا ئالدى.

1966 - يىلدىن كېيىن ئەسەرلىرىنى ھەمىشە رۇسچە يازغان.

ئايتوماتوفنىڭ ئەسەرلىرى 176 تىلغا تەرجىمە قىلىنغان.

ئۇنىڭ بىزگە قالدۇرغان داڭلىق ئەسەرلىرىدىن «جەمىلە»،«قىيادىكى ئوۋچىنىڭ نالە -زارى»، «ئەسىردىن ئۇزاق بىر كۈن» قاتارلىق ئۆلمەس ئەسەرلىرى بولۇپ، بەزىلىرى سەھنە ئەسىرى ۋە كىنو قىلىپ ئىشلەنگەن.

رومانچىلىقى

«ئەسىردىن ئۇزاق بىر كۈن»

ئايتماتوۋ ئەسىرىدە ماڭقورتنى سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدە ياشىغان يەرلىك مىللەتلەرنىڭ تەقدىرىگە ۋە ئاسمىلاتسىيە قىلىنىش ھادىسىسىگە سىمۋول قىلغان بولۇپ، سوۋت ئىتتىپاقىنىڭ ئېلىپ بارغان مەدەنىيەت قىرغىنچىىلىقىنى قاتتىق قامچىلىغان.

چېڭزى ئايتماتوف «بۆرە چۈشى» ۋە «گۈلسارى بىلەن خوشلىشىش» رومانلىرىدا ئىنسانلارلا ئەمەس ، ھايۋانلارمۇ پىسخىكىسىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك تەسۋىرلىگەن. ئۇ دۇنيادىكى رومانلىرىغا بۆرە ، تۆگە ، ئات قاتارلىق ھايۋانلارنى كىرگۈزگەن ، ئىنسانلارنىڭ ئالاھىدىلىكىنى ئۇلارغا باغلاپ ، مۇۋەپپەقىيەت قازانغان ئاز ساندىكى يازغۇچىلارنىڭ بىرى.

سىياسىي ھاياتى

ئايتىماتوف ئەدەبىي ئەسەرلىرىدىن باشقا، قىرغىزىستاننىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقى، شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى، يۇنېسكو ۋە بېنېلكىس دۆلەتلىرىدىكى ۋەكىلى بولغان. ئۇ شۇنداقلا قىرغىزىستاننىڭ سابىق تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ئەسقەر ئايتماتوفنىڭ دادىسى.

ئېلان قىلىنغان ئەسەرلىرى

• قېيىن ئۆتكەل (1956)
• «يۈزمۇيۈز» (قىرغىزچە: Бетмебет؛ رۇسچە: Повести гор и степей) (1957)
• «جەمىلە»، (قىرغىزچە: Жамийла؛ رۇسچە: Джамиля) (1958)
• «سەرۋى قامەت دىلبىرىم»
• «سامان يولى» (1963)
• «يەر ئانا» (1963)
• قىزىل ياغلىق (قىرغىزچە: Кызыл Жоолук) (1963)
• «خەيرى خوش، گۈلسارە» (قىرغىزچە:Гулсарат؛ رۇسچە: Прощай Гульсары) (1963)
• «ئاق كېمە» (قىرغىزچە: Ак кеме؛ رۇسچە:Rusça: Белый пароход)، (1973)
• «دېڭىز بويىدا يۈگۈرگەن ئالا كۈچۈك» (قىرغىزچە: Деңиз Бойлой Жорткон Ала Дөбөт؛ رۇسچە: Пегий Пес Бегущий По Краям Моря) (1977)
• «ھاشىم»
• «ژۇرنالىست جۇدو»
• «ئاق يامغۇر»
• "Sepoyachi"
• «ئاخىرەت كۈنى» (1986)
• «بىرىنچى ئوقۇتقۇچى» (قىرغىزچە:Биринчи Мугалим؛ رۇسچە: Первый учитель) (1962)
• «ئەسردىن ئۇزاق بىر كۈن» (رۇسچە: И дольше века длится день)، (1980)
• «كاسساندرانىڭ بەلگىسى» (1995)
• «بالدۇر قايتقان تۇرنىلار» (قىرغىزچە: Эрте Келген Турналар)
• «تاغلار يىقىلىپ چۈشكەندە» — ئەدەبىي ئوردىنلىق، (سوڭغى رومانى، 2007)
• دار - چىشى قۇرتنىڭ چۈشلىرى، (1988)
• فۇجى ياما (رۇسچە: Восхождение на Фудзияму، فۇجى تېغىنىڭ چوققىسى، 1973)
• چنگىزخاندىن باتنىغان بۇلۇت (1990)
• بالىلىرىم
• گۈلدۈرماما ئاۋازلىق ماناسچى (قىرغىزچە: Чагылган үндүү Манасчы)
• سۇلتان مۇرات
• قىزىل ئالما (ھېكايە، 1964)

مۇكاپاتلىرى

قىرغىزىستان جۇمھۇرىيىتى قەھرىمانى (1997) ، قىرغىزىستان SSR خەلق يازغۇچىسى (1974) ، قىرغىزىستان SSR پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ ئاكادېمىكى (1974) ، ئىجتىمائىي ئەمگەك قەھرىمانى (1978). لېنىن (1963) ۋە ئۈچ سوۋېت ئىتتىپاقى دۆلەت مۇكاپاتىنىڭ ساھىبى (1968 ، 1977 ، 1983). ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتى «دوستلۇق» (1995) ۋە «بۈيۈك مۇلازىمەت ئۈچۈن» (1998) بۇيرۇقلىرىنى تاپشۇرۇۋالغۇچى.