گەز (بىرلىك)

گەز (چاغاتچە ۋە فارسچە: گز؛ ھىندۇچە: गज़) ئەسلى كېلىپ چىقىشى ھىندىستان بولغان، ياۋروپاچە ئۆلچەم بىرلىكلىرىگە ئۆتۈشتىن ئاۋۋال ئ‍اسىياداجۈملىدىن تۈركىستان دىيارىمىزدا كەڭ قوللىنىلغان ئۇزۇنلۇق ئۆلچەم بىرلىكى ھەمدە ئۇنى ئۆلچەيدىغان ئەسۋابنىڭ ئېتىدۇر. ئىنگىلىزلەر موغۇل ياردى دەپمۇ ئاتىغان. تارىختا يەر ۋە رەخت - پىچەكنىڭ ئۇزۇنلۇقى ئۆلچەشتە قوللىنىلغان بۇ بىرلىك رايونلارغا قاراپ پەرقلىق مىقدارنى كۆرسەتكەن.

ئۆتمۈش

گەز دەسلەپتە ھىندىستاندا ئوتتۇرىغا چىققان بولۇپ، بابۇر موغۇل ئىمپېرىيەسىدە قوللىنىلغان. دەسلەپتە بىر گەز = 40 بارماق (ئەڭگۈشتەم) = 32 ئىنچ = 81.82 سانتىمېتىرغا تەڭ بولغان. 16 - ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا ئەكبەرشاھ دەۋرىدە 41 بارماق (83.31 س م) قىلىپ ئۆزگەرتىلگەن بولۇپ، 1647 - يىلىدىن ئېتىبارەن قايتىدىن 40 بارماق ئۆلچەم ئېلىنغان. 17 - ئەسىردە راجىستاندا بىر گەز 28.5 ئىنچ = 72 سانتىمېتىر شەكلىدە قوللىنىلغان. 1875 - يىلى بېنگالدا 36 ئىنچ ياكى 1 يارد (91 سانتىمېتىر)، مەدرەس (چانناي) دا 33 ئىنچ (84 س م) ۋە بومبايدا 27 ئىنچ (69 س م) بولغان.

20. ئەسرگە كەلگەندە گەز ئىنگىلىز سىستېمىسى بويىچە بىر ياردقا ياكى مېتىر بويىچە 0.91 مېتىرغا تەڭ قوبۇل قىلىنغان. لېكىن، ئىنگىلىز ھىندىستانى شەھەرلىرىدىن بىكانىردا 1 گەز = 2 فۇتقا تەڭ قوبۇل قىلىنغان بولۇپ، تا ھازىرغىچە قوللىنىلماقتا.

مىڭ سۇلالىسى «ئىدىقۇت مەھكىمىسى خەت چەكلىرى»دە: «گەز: ئۇزۇنلۇق بىرلىكى، بىر قولنىڭ ئۇزۇنلۇقىچىلىكتۇر، 24 بارماققا باراۋەردۇر» دېيىلگەن. مىرزا ھەيدەر «تارىخى رەشىدى»دە كاشغەر قەلئەسىنىڭ ئېگىزلىكى ھەققىدە «ماتا گەزى» نى تىلغا ئالغان: «... پەقىر ئۇ قەلئەنى نەچچە نۆۋەت كۆرۈپ ھەۋەس بىلەن ئايلىنىپ چىققان ئىدىم... قەلئەنىڭ ئېگىزلىكى ماتا گېزىدە يىگىرمە بىر گەز، بۇرج لىرىنىڭ ئەتراپى ناھايىتى ئېگىز...» دېگەن.

گەز گەرچە تۈركىستاندا ئۇمۇمەن ئىستىمالدىن قالغان بولسىمۇ، لېكىن ھىندىستان تۆۋەن قىتئەسىدە ھازىرغىچە كەڭ قوللىنىلىپ كەلمەكتە. ھىندۇچە ۋە ئوردۇچىدە «يارد» بىرلىكى ئۈچۈن ئۆلچەملىك تەرجىمە قوبۇل قىلىنماقتا.

بىرلىكى

گەز تۈركىستاندا ئۆتمۈشتە ئوخشىمىغان دەۋرلىرىدە 61 سانتىمېتىردىن 106 سانتىمېتىرغىچە بولغان ئۇزۇنلۇقلارنى ئىپادىلىگەن. گەز ھېسابلاشتا ئۈچ ئۇسۇل بار بولۇپ، ئۇلار:

1- ئۇسۇلدا 1) بارماق ئۇچىدىن مۈرىگىچە بولغان ئۇزۇنلۇق (70-75 سانتىمېتىر)؛ 2) بارماق ئۇچىدىن كۆكرەككىچە بولغان ئۇزۇنلۇق (80-90 س م)؛ 3) بارماقنىڭ ئۇچىدىن ئىككىنچى مۈرىگىچە بولغان ئۇزۇنلۇق (105-110 س م.)

2- ئۆلچەم بولسا 1 گەز = 24 بارماق؛ 1 بارماق = 6 ئارپا دېنى؛ 1 ئارپا دېنى 6 ئىشچى ئات يالى، يەنى 2.18~2.28 سانتىمېتىرغىچە بولۇپ، 1 گەز تەخمىنەن 52,32~54,72 ئەتراپىدا بولغان.

3- خىل ئۆلچەشتە مۇشتۇم بىلەن ئۆلچەلگەن. 1 مۇشتۇم = 4 بارماق؛ ئەگەر مۇشت تۈگىلىپ باشبارماق تىك تۇتۇلغان بولسا باش بارماقنىڭ ئۇزۇنلۇقى ئۈچ بارماق دەپ قوبۇل قىلىنغان، شۇنىڭ بىلەن باشبارماق تىكلەنگەن بىر مۇشتۇم توپلام 7 بارماققا تەڭ كۆرۈلگەن. مۇشتۇم بىلەن گەز ئۆلچەشتە 1 گەز = 6 مۇشتۇم + 1 باشبارماق تىكلەنگەن بىر مۇشتۇم بولغان. دېمەك، 1 گەز = 6x4 بارماق + 7 بارماق، جەمئىي 31 بارماق (2.18~2.28 س م) = 70.68~67.58 سانتىمېتىرغا تەڭدۇر.

ئ‍ۆزبېكىستان ۋە ئۇيغۇر دىيارىدا بىرلىككە كەلگەن ھالدا 71 سانتىمېتىرغا تەڭ ئۇزۇنلۇقنى ئىپادىلەيدۇ.

كۈنىمىزدە

ھىندىستاندا

• بېنگالدا 91.44 سانتىمېتىر؛
• بومبايدا 68.58 سانتىمېتىر؛
• چىننايدا ۋە رەسمىي بىرلىكتە 83.82 سانتىمېتىر.

نېپالدا

• 20 - ئەسىردىن بېرى 91 سانتىمېتىرغا تەڭ.

ئىراندا

• 1880 - يىللاردا 1 گەز ياكى زىرائ‍ رەخت ئۈچۈن 95 سانتىمېتىر، يىپەك ۋە گېلەم ئۈچۈن 69 سانتىمېتىر قىلىپ بەلگىلەنگەن، كۈنىمىزدە 106 سانتىمېتىر شەكلىدە ئۇمۇملاشقان.

ئەرەب دىيارلىرىدا

• 68.58 ياكى 93.98 سانتىمېتىرغا تەڭ.

شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا

• مالايسىيادا بىر گەز 33 ئىنچ ياكى 83.82 سانتىمېتىرغا تەڭدۇر.

ئالاقىدار

• ئارپا
• ئارغامچا بويى
• بىر ئوق ئېتىم
• پەرسەخ
• پوتەي
• تاپان
• تادا
• تاناپ
• تاش
• تۇرۇم
• چاقىرىم
• چارەك
• چىغ
• غۇلاچ
• غېرىچ\قارىش
• قارى
• كۆچ
• مەنزىل
• نەيز بويى
• ئوقتام
• ئۆتەڭ
• ئىلىك
• يىغاچ\ياغاچ
• يول