ۋۇ زېتيەن

ۋۇ زېتىيەن (خەنچە: 武则天؛ پىنيىن: Wǔ Zétiān؛ تۇ. 624-2-17 ― ئۆ. 705-12-16) ياكى ۋۇ جاۋ (خەنچە: 武曌؛ پىنيىن: Wǔ Zhào) سۈت ئىسمى: خۇا گۇ (华姑)، لەقەبى: ۋۇ مېي (武媚) ياكى ۋۇ زېتيەن (武则天) زېتيەن خانىش (则天后)، ۋۇ خانىش (武后)، ۋۇ ئۇلۇغ خانىش (武太后) قاتارلىقلار. جۇڭگو تارىخىدا ئېتىراپ قىلىنغان بىردىنبىر ئايال ئىمپېراتور. جۇ سۇلالىسىنىڭ قۇرغۇچى ئىمپېراتورى، شۇنداقلا تاڭ تەيزوڭنىڭ توقىلى ۋە تاڭ گاۋزوڭنىڭ خانىشىدۇر.

ۋۇ زېتيەن بيڭجوۋ ئايمىقى ۋېنشۈي ناھىيىسىدىن بولۇپ، 14 يېشىدا ئوردىغا كىرىپ، تاڭ تەيزوڭنىڭ توقىلى بولغان ۋە 12 يىلغىچە نەزەرگە چۈشمىگەن. تاڭ گاۋزوڭ دەۋرىدە قايتا ئوردىغا ئېلىنىپ جاۋيى دەرىجىلىك توقاللىققا ئۆستۈرۈلگەن. كېيىن بىر ئاماللاپ تاڭ تەيزوڭنىڭ ئەتىۋارلىق ۋەزىرىنىڭ تۇتۇق قىزى بولمىش ۋاڭ خانىش ۋە شياۋ شۇفېي (بانۇ) نى يىقىتىپ رەسمىي خانىش بولغان (655-683). ئۇ بىر مەزگىل ئىلاھىي خانىشى شەرىپىگە ئېرىشكەن ۋە تاڭ گاۋزوڭ لى جى بىلەن بىرلىكتە «ئىككى ئەۋلىيا» دەپ ئاتالغان. ئەينى ۋاقىتتا، ۋۇ زېتيەن بارلىق ھوقۇقنى قولىغا ئېلىۋالغان بولۇپ، كىشىلەر گاۋزوڭ - ۋۇ زېتيەننى تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئىككى پادىشاھى دەپ ئاتىغان. ئىمپېراتور گاۋزوڭ باش ئاغرىقى كېسىلىگە گىرىپتار بولۇپ، ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈشكە ئامالسىز قالغانلىقتىن، ۋۇ زېتيەن 660 - يىلى نويابىردا دۆلەتنى باشقۇرۇشقا باشلىغان. تارىخى خاتىرىلەرگە قارىغاندا، «ئۇ دۆلەت ئىشلىرىغا نەچچە ئون يىل ياردەم قىلغان، ئۇنىڭ كۈچى ئىمپېراتورنىڭكىدىن قېلىشمايتتى». 683 - يىلى 12 - ئاينىڭ 27 - كۈنىدىن 690 - يىلى 10 - ئاينىڭ 16 - كۈنىگىچە ئىمپېراتور جوڭزوڭ ۋە ئىمپېراتور رۈيزوڭنىڭ نامىدىن دۆلەتنى باشقۇرغان. كېيىن ئۆز ئىسمىنى جاۋغا، تاڭ سۇلالەسىنىڭ نامىنى جوۋغا ئۆزىنى جوۋ سۇلىسىنىڭ پادىشاھى دەپ جاكارلىغان (690-يىلى 10-ئاينىڭ 16-كۈنىدىن 705-يىلى 2-ئاينىڭ 21-كۈنىگىچە). رەسمىي تەختكە چىققاندىن كېيىن «مۇقەددەس ۋە ئىلاھىي پادىشاھ» ئۇنۋانى بېرىلگەن.

ئۇ تەختتىن چۈشكەندىن كېيىن، ئوغلى تاڭ جوڭزۇڭ ئۇنىڭغا «ئۇلۇغ مۇقەددەس زېتيەن پادىشاھ» ئۇنۋانىنى بەردى. ۋۇ زېتيەن ئۆلۈمىدىن بۇرۇن ۋەسىيەتنامە قالدۇرۇپ، ئ‍ۆزىنىڭ پادىشاھ ئۇنۋانىنى ئېلىپ تاشلاپ، ئورنىغا «ئۇلۇغ مۇقەددەس زېتىيەن خانىش» دەپ ئاتاشنى تەلەپ قىلغان. ئۇنىڭ يەنە ئەمەلدىن قالدۇرۇلغان باشقا ئاتاقلىرىمۇ بار بولۇپ، مەسىلەن: «مۇقەددەس ئانا ئىلاھىي ئىمپېراتور (圣母神皇)، مۇقەددەس ئىلاھىي ئىمپېراتور (圣神皇帝)، ئالتۇن چاكرالىق مۇقەددەس ئىلاھى ئىمپېراتور (金轮圣神皇帝)، مىسىلسىز (ئ‍ۆتمۈشتە كۆرۈلمىگەن) ئالتۇن چاكرالىق مۇقەددەس ئىلاھىي ئىمپېراتور (越古金轮圣神皇帝)، مايتىرىيا مىسىلسىز ئالتۇن چاكرالىق مۇقەددەس ئىلاھىي ئىمپېراتور (慈氏越古金轮圣神皇帝) ۋە تەڭرى پۈتكەن ئالتۇن چاكرالىق مۇقەددەس ئىلاھىي ئىمپېراتور (天册金轮圣神皇帝)» قاتارلىقلار.

ئۇ ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەندە، تاڭ سۇلالىسىنىڭ سىياسىي تەرەققىياتىنى ئاكتىپ ئىلگىرى سۈردى. جۈملىدىن، چېگرا رايونلار تىنچلىنىپ، جايلارنىڭ تەرەققىياتىنى مۇقىملاشتۇرۇش ئۈچۈن، قابىلىيەتلىك كىشىلەر ئاكتىپلىق بىلەن ئەمەلدارلىققا ئۆستۈرۈلدى، قوشنا ئەل - ئۇغۇشلار بىلەن ئىناق ئۆتۈشكە ئالاھىدە كۈچ چىقاردى؛ ئالاقىدار تۈزۈملەر ئىسلاھ قىلىنىپ ھوقۇقنى مەركەزگە مەركەزلەشتۈرۈش كۈچەيتىلدى. ھاشار ۋە باجدىن قېچىشنىڭ ئالدىنى ئالغۇچى چارىلەر قاتارىدا يېزا ئىگىلىكى ۋە سۇغىرىش ئەسلىھەلىرى تەرەققىي قىلدۇرۇلدى، نوپۇسنىڭ قالايمىغان ئېقىپ يۈرۈش مەسىلىسى ھەل قىلىندى. ئىقتىساد تەرەققىياتى ئېشىپ، ئەدەبىيات ۋە سەنئەت ئىلگىرى سۈرۈلدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، قۇرۇش- قۇرۇلۇش ئىشلىرىغىمۇ ئاكتىپ كۆڭۈل بۆلۈپ، خىتاي تىلى ۋە خېتىنىڭ تەرەققىياتىغا تۆھپە قوشتى (ھەر يىل دېگۈدەك سەلتەنەت نامىنى ئ‍ۆزگەرتىپ تۇردى).

705 - يىلى 1 - ئايدا، ۋەزىر ئەزەم جاڭ جيەنجى قاتارلىقلار شېنلوڭ ئىنقىلابىنى قوزغىتىپ، ئۇنى تەختنى لى شيەنگە ئۆتۈنۈپ بېرىشكە قىستىدى. ئۇ تەختتىن چۈشكەندىن كېيىن، جۇڭگو تارىخىدىكى بىردىنبىر ئايال پادىشاھ بولۇپ قالدى. ئۇ 705 - يىلى لوياڭدىكى شاڭياڭ ئوردىسىنىڭ شيەنيۇ قەسرىدە ئۆلدى.

ئۇ ئەمەلىيەتتە مىلادىيە 683 - يىلى تاڭ گاۋزوڭ بولغاندىن كېيىن تەخمىنەن 22 يىل ھوقۇق تۇتقان (ئەگەر گاۋزوڭ خاننىڭ دۆلەت باشقۇرۇشىغا ياردەملىشىشكە باشلىغان ۋاقىتتىن باشلاپ ھېسابلانسا، ئۇنىڭ ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش مۇددىتى تېخىمۇ ئۇزۇن بولۇپ، 46 يىلغا يەتكەن بولاتتى). ۋۇ زېتيەن ئەڭ چوڭ ياشتا تەختكە چىققان (67 ) ۋە چىيەنلوڭ (89 ياش) ۋە جەنۇبىي لياڭ پادىشاھى شياۋ يەندىن (84 ياكى 85 ياش) دىن قالسىلا ئۈچىنچى ئۇزۇن ياشىغان (81 ياش) پادىشاھتۇر. ئۇ شۇنداقلا ھەم پادىشاھ ھەم شاھىنشاھ بولغان بىردىنبىر كىشى. قانداقلا بولمىسۇن، تاڭ گاۋزوڭدىن كېيىنكى بارلىق قانۇنلۇق تاڭ پادىشاھلىرى ۋۇ زېتيەننىڭ بىۋاسىتە ئوغۇل- نەۋرىلىرى ئىكەنلىكى ۋە (لى جەمەتى قۇرغان تاڭ خان جەمەتىنىڭ) تاڭ تەختىگە ئولتۇرۇشىغا توسقۇنلۇق قىلمىغانلىقى ئۈچۈن، ئايال كىشى تۇرۇپ پادىشاھ بولۇشتەك «خىيانەتچىلىك» ھەرىكىتى تارىخ تەرىپىدىن قاتتىق ئەيىبلەنمىگەن.

كەچمىشى

تاڭ تەيزۇڭ دەۋرى

تۇنجى ئوردىغا كىرىشى

ۋۇنىڭ ھەقىقىي ئىسمى توغرىسىدا ھېچقانداق خاتىرە يوق . ئۇ تاڭ سۇلالىسىنىڭ قۇرغۇچى قەھرىمانى ۋۇ شىخۇنىڭ ئىككىنچى قىزى . ئۇنىڭ ئانىسى ياڭ ۋۇ شىخۇنىڭ ئىككىنچى ئايالى ئىدى. لى جياۋنىڭ «پانلوڭتەي پولات» ناملىق ئەسىرىگە قارىغاندا ، ئۇ سۈي خان جەمەتى خان جەمەتىنىڭ ئەزاسى ياڭ دانىڭ قىزى بولۇپ  ھۆرمەت قىلىنمىغان. ئۇنىڭ ئەجدادلىرى ئۆيى بىڭجۇنىڭ ۋېنشۈي ناھىيىسى (ھازىرقى شەنشى ئۆلكىسى ۋېنشۈي ناھىيىسى ). 637-يىلى ، ئۇ 14 ياش ۋاقتىدا ( جېڭگۇەن ھۆكۈمرانلىق قىلغان 11-نويابىر  ) ، ئۇ گۈزەللىكى سەۋەبىدىن ئىمپېرىيە ھەرەمخانىسىغا قوبۇل قىلىنغان ۋە تاڭ ئىمپېراتورى تەيزوڭ تەرىپىدىن ۋۇ مېي ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن  . كېيىنكى ئەۋلادلار خاتا ھالدا ئۇنى ۋۇ مېينىياڭ دەپ ئاتىغان . سارايغا كىرىشتىن بۇرۇن ، ۋۇ تۇل قالغان ئانىسى ياڭ بىلەن خوشلىشىپ مۇنداق دېدى: «دانا ئىمپېراتورغا خىزمەت قىلىش بەخت ، نېمىشقا يىغلايسىز ۋە بالىدەك ھەرىكەت قىلىسىز؟».

ياڭ ياڭنىڭ قىزى ، ۋۇ كايرېن ۋە تەيزوڭنىڭ كېنىزەك يەن دې ، كېنىچى ياڭ ۋە مەلىكە چاۋ ياڭنىڭ ئۈچ نەۋرە قىزىنىڭ قىزى ئىكەنلىكى توغرىسىدىكى سۆزگە قارىغاندا . قانداقلا بولمىسۇن ، تارىخ كىتابلىرىدا ۋۇنىڭ ئىمپېراتور تەيزوڭ دەۋرىدە ئوردىدىكى ھاياتىنىڭ تەپسىلاتلىرى تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلمىگەن. بىزنىڭ بىردىنبىر كۆرىدىغىنىمىز ، ۋۇ كېيىنكى يىللاردا ئىمپېراتور تەيزوڭغا ئات مەشىق قىلىش تەجرىبىسىنى ئەسلەپ ئۆتتى. ئۇ ۋاقىتتا ئىمپېراتور تەيزوڭنىڭ شىزىكوڭ ئىسىملىك ​​بىر ئات بار بولۇپ ، ئۇ سېمىز ۋە تاجاۋۇزچى بولۇپ ، ھېچكىم ئۇنى كۆندۈرەلمەيتتى. ۋۇ تەيزوڭنىڭ يېنىدا خىزمەت قىلىپ ، ئۇنىڭغا: «مەن ئۇنى بويسۇندۇرالايمەن ، ئەمما ماڭا ئۈچ نەرسە كېرەك: تۆمۈر قامچا ، تۆمۈر كالتەك ۋە خەنجەر . ئەگەر ئۇ تۆمۈر قامچا بىلەن ئۇرۇلغاندىن كېيىن بويسۇنمىسا ، مەن ئۇنى كالتەك بىلەن بېشىغا ئۇرۇپ بېرىمەن ، ئەگەر يەنىلا بويسۇنۇشنى رەت قىلسا ، مەن خەنجەر بىلەن كېكىردەكنى كېسىپ تاشلايمەن» دېدى. ۋۇ تەيجوڭنىڭ ئارزۇسىنى رىغبەتلەندۈرگەنلىكىنى ماختىدى. قانداقلا بولمىسۇن ، تەيزوڭمۇ قارىماققا قارىماققا نازۇك بىر جۈپ قىز ۋۇنىڭ بەك قوپال ۋە قائىدىسىز ئىكەنلىكىدىن ھەيران قالدى ، شۇنىڭدىن باشلاپ ۋۇ تەيزوڭنىڭ ياقتۇرۇشىغا ناھايىتى ئاز ئېرىشتى .  ئۇ يەنە ئۆزىنىڭ ئىمپېراتور تەيزوڭغا خىزمەت قىلغانلىقىنى ۋە ئۇنىڭدىن ھۆسنخەت سەنئىتىنى ئۆگەنگەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى.

جېڭگۇەننىڭ 17-يىلى (643) ، ۋەلىئەھدى شاھزادە لى چېڭچيەن تەختتىن چۈشتى ، جىن لى جى شاھزادە بولدى. ئۇنىڭدىن كېيىن ، شاھزادە ئىمپېراتور تەيزوڭغا دورا يەتكۈزگەندە ، لى جى ۋۇ كايرېننى كۆرۈپ ئۇنىڭدىن رازى بولغان.

تاڭ گاۋزوۇڭ دەۋرى

ئوردىغا قايتا كىرىشى

جېڭگۇەننىڭ 23-يىلى (649) ، تاڭ ئىمپېراتورى تەيزوڭ ئالەمدىن ئۆتتى. تاڭ ھارامنى ئۈلگە قىلىپ ، ۋۇ كايرېن گانېي بۇتخانىسىغا كىرىپ ، بېشىنى چۈشۈرۈپ راھىبە بولدى . يوڭخۈي ھۆكۈمرانلىقىنىڭ بىرىنچى يىلى (650) مايدا ، تاڭ ئىمپېراتورى گاۋزوڭ ئىمپېراتور تەيزوڭ ۋاپات بولغان خاتىرە كۈنىدە گانېي بۇتخانىسىغا بارغاندا ئىسرىق كۆيدۈرۈش ئۈچۈن بارغاندا ، راھىبە ۋۇ بىلەن تونۇشقان . ۋۇ يىغلاپ كەتتى ، ئىمپېراتور گاۋزوڭ تەسىرلىنىپ يىغلاشقا باشلىدى.  ئايال پادىشاھ شياۋ بىلەن ئىمپېراتورنىڭ ياخشىلىقىنى تالىشىۋاتقان خانىش ۋاڭ بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپقاندىن كېيىن ، تەشەببۇسكارلىق بىلەن ئىمپېراتور گاۋزوڭدىن كېنىزەك ۋۇنىڭ ئوردىغا كىرىشىنى تەلەپ قىلىپ ، كېنىزەك شياۋغا زەربە بەرمەكچى بولغان .  ئىمپېراتور گاۋزوڭ ئۇزۇندىن بۇيان بۇ قاراشنى ساقلاپ كەلگەن ۋە دەرھال ماقۇل بولغان. يوڭخۈي ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئىككىنچى يىلى (651) مايدا ، تاڭنىڭ ماتەم دەۋرىدىكى ئىمپېراتور گاۋزوڭ ئاخىرلاشتى ، 27 ياشلىق ۋۇ دۇنياۋى تۇرمۇشقا قايتىپ ، ئوردىغا يەنە كىردى. ئوردىغا كىرىشتىن بۇرۇن ، ۋۇ ئاللىقاچان ھامىلدار بولۇپ ، ئوردىغا كىرگەندىن كېيىن لى خوڭ ئىسىملىك ​​بىر ئوغۇل تۇغقان . كېيىنكى يىلى مايدا ئۇ ئىككىنچى دەرىجىلىك جاۋيى بولۇپ تەيىنلەنگەن.

يوڭخۈي ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئالتىنچى يىلى (655) 6-ئايدا ، ھەرەمخانىدىكى بىرەيلەن خانىش ۋاڭغا پايدىسىز گەپ-سۆزلەرنى تارقاتقان. ئېيتىشلارغا قارىغاندا ، خانىش ۋاڭ ۋە ئۇنىڭ ئانىسى لىيۇ ( باش مىنىستىر ليۇ شىنىڭ سىڭلىسى ۋە ليۇ زۇڭيۈەن بىلەن بىر جەمەتنىڭ ئەزاسى ) بىر سېھرىگەرنى تەكلىپ قىلىپ ، قاباھەتلىك سەنئەتنى ئىشلىتىپ ، ۋۇجۇدنى ۋۇغا لەنەت قىلماقچى بولغان. بۇ مىش-مىش پاراڭ ھېچقانداق پاكىتسىز ئىمپېراتور گاۋزوڭنىڭ قۇلىقىغا يەتتى. ئۇ قاتتىق ئاچچىقلىنىپ ، ۋۇ جاۋيېنىڭ ئانىسى ليۇنى ئوردىدىن قوغلاپ چىقاردى. ئۇ يەنە ۋۇ جاۋيېنى چېن فېينىڭ بىرىنچى دەرىجىسىگە كۆتۈرمەكچى بولغان ( تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى تۆت خانىم ئىچىدە بۇنداق ئۇنۋان يوق ئىدى ، تۆت خانىمنىڭ ئەسلى نورمىسى تولۇق ئىدى. ئىمپېراتور گاۋزوڭ ۋۇ جاۋيى ئۈچۈن چېن فېي دېگەن نامنى ياراتتى). ئىمپېراتور گاۋزوڭ ۋۇ جاۋيېنى چېن فېيغا ئۆستۈردى ۋە ئۇنىڭغا ۋۇ چېن فېي دەپ ئىسىم قويدى  (تاڭنىڭ يېڭى كىتابىغا قارىغاندا ، ئۇ باش مىنىستىر خەن يۈەن ۋە لەي جىنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرىغان ، چېن فېيغا ئۆستۈرۈلۈش ئاخىرىدا مەغلۇپ

ئۇزاق ئۆتمەي ، جوڭشۇ شېرېن لى يىفۇ ۋە باشقىلار ۋۇ بىلەن تىل بىرىكتۈرۈپ ، ئىمپېراتور گاۋزوڭنىڭ ئىمپېراتورنى تەختتىن چۈشۈرمەكچى ۋە ۋۇ چېنفېينى تەختتىن چۈشۈرمەكچى بولغانلىقىنى بىلدى. ئۇلار شۈ جىڭزوڭ ، سۈي يىشۈەن ، يۈەن گوڭيۈ ۋە باشقىلار بىلەن ئالاقىلاشقان بولۇپ ، ئۇلار ئاللىقاچان تۆۋەنگە چۈشۈرۈلگەن ۋە ئىلگىرىلەشكە يول قويمىغان ، ھەمدە ئىمپېراتور گاۋزۇڭدىن ۋۇنىڭ تەختكە ئولتۇرۇشىنى قايتا-قايتا تەلەپ قىلىپ ، مىنىستىرلارنىڭ قوللىشىدەك قىياپەتنى شەكىللەندۈرۈپ ، تەختتىن چۈشۈش ۋە تەختكە ئولتۇرۇش نىيىتى ئەسلىگە كەلگەن.

خانىش ئېلان قىلىنىشى

655-يىلى 10-ئاينىڭ 13-كۈنى ، تاڭ گاۋزۇڭ لى شىمىن ۋە باشقا سوتنىڭ ھەربىي قەھرىمانلىرىنىڭ مۈجمەللىكى ئاستىدا ، ئاخىرىدا پەرمان چىقاردى: «زەھەرلىك سۇيىقەست قىلىش» جىنايىتى بىلەن ، خانىش ۋاڭ ۋە كېنىزەك شياۋ ئاۋامغا چۈشۈرۈلۈپ تۈرمىگە تاشلاندى. ئۇلارنىڭ ئاتا-ئانىسى ۋە قېرىنداشلىرىمۇ ئۇنۋاندىن مەھرۇم قىلىنغان ۋە خىزمەتتىن بوشىتىلغان ۋە لىڭنانغا سۈرگۈن قىلىنغان. يەتتە كۈندىن كېيىن ، تاڭ ئىمپېراتورى گاۋزوڭ يەنە بىر پەرمان چىقىرىپ ، ۋۇ جاۋيېنى ئىمپېراتور قىلدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇ ئەڭ چوڭ رەقىبى بولغان باش مىنىستىر چۇ سۈيىلياڭنى چەتئەلنىڭ ۋالىيلىق ئورنىغا چۈشۈردى. ئۇ ۋۇنىڭ دادىسى ئىمپېراتور تەيزوڭنىڭ بىر جۈپتى بولغانلىقىدىن ئەنسىرىگەنلىكى ئۈچۈن ، تاڭ ئىمپېراتورى گاۋزوڭ پەرمانىدا ۋۇنىڭ دادىسى تەرىپىدىن بېرىلگەنلىكىنى ۋە ئۇنىڭ « ئىمپېراتورغا ئوخشاش خىزمەت قىلغانلىقى » نى ئوتتۇرىغا قويدى.

شيەنچىڭنىڭ تۆتىنچى يىلى (659-يىلى) ، ئىمپېراتور ۋۇ بىلەن تاڭنىڭ ئىمپېراتورى گاۋزوڭ بىردەكلىك ھاسىل قىلدى: جاڭسۈن ۋۇجى ، يۈ جىنىڭ ، خەن يۈەن ، لەي جى قاتارلىقلار خىزمىتىدىن بوشىتىلدى ۋە پايتەختتىن قوغلاندى.

«ئىككى ئەۋلىيا» دەپ ئاتىلىش

پەردە ئارقىسىدا ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش

شيەنچىڭنىڭ بەشىنچى يىلى (660) ، تاڭ ئىمپېراتورى گاۋزوڭ رېماتىزم كېسىلىگە گىرىپتار بولۇپ ، بېشى قېيىپ ، دۆلەت ئىشلىرىنى بىر تەرەپ قىلالماي قالدى ، شۇڭا ئۇ ۋۇ خانىمنى ھۆكۈمەت ئىشلىرىغا مەسئۇل بولۇشقا بۇيرۇدى ، ئەمما ئۇ ئۇنىڭدىنمۇ قورقاتتى. لىندې ھۆكۈمرانلىق قىلغان بىرىنچى يىلى (664) ، ئىمپېراتور گاۋزوڭ باش مىنىستىر شاڭگۇەن يى بىلەن سۆھبەتلەشتى ۋە ئىمپېراتور ۋۇنىڭ تەختتىن چۈشۈشىنى پىلانلىدى. قانداقلا بولمىسۇن ، شاڭگۇەن يىنىڭ ئىمپېراتورنى تەسۋىرلەش پەرمانى تېخى تەييارلانمىغان بولۇپ ، ئىمپېراتور گاۋزوڭ بۇيرۇق چۈشۈرمەي تۇرۇپلا ، ئوردا دېدەكلىرى ۋە ئەمەلدارلىرى بۇ خەۋەرنى ئىمپېراتور ۋۇغا تارقىتىپ بولغان. ئۇ بىۋاسىتە ئىمپېراتور گاۋزوڭنىڭ يېنىغا بېرىپ بۇ ئىشنى سورىدى. گاۋزوڭ نومۇس ھېس قىلدى ۋە ۋۇنىڭ رەنجىشىنى خالىمىدى ، شۇڭا ئۇ ئەيىبنى شاڭگۇەن يىغا يۈكلىدى. 12-ئايدا ، شاڭگۇەن يى قولغا ئېلىنىپ تۈرمىگە تاشلانغان ، ئۇزۇن ئۆتمەي ئۇنىڭ پۈتۈن ئائىلىسى يوقىتىلغان. شۇنىڭدىن باشلاپ ، ئىمپېراتور دۆلەت ئىشلىرىغا قاتناشقاندا ، ئىمپېراتور پەردە ئارقىسىدا ئولتۇرۇپ ، چوڭ-كىچىك بولۇشىدىن قەتئىينەزەر بارلىق ئىشلاردىن خەۋەردار بولاتتى. دۇنيادىكى بارلىق كۈچلەر ئىمپېراتورغا يۈكلەنگەن. ئىلگىرى سۈرۈش ۋە تۆۋەنلىتىش ، ھايات ۋە ئۆلۈم ھەممىسىنى ئۆزى قارار قىلغان. ئىمپېراتور پەقەت ئۇنىڭ قولىنى ئېگىشى كېرەك ئىدى. دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى كىشىلەر ئۇلارنى «ئىككى ئەۋلىيا» دەپ ئاتىدى.

مىلادى 669 - يىلىدىكى تاڭ زېمىنى خەرىتىسى

چيەنفېڭنىڭ ئىككىنچى يىلى (667) ، ئىمپېراتور گاۋزوڭ ئۇزۇن كېسەل سەۋەبىدىن ، ۋەلىئەھدى لى خوڭغا دۆلەتنى نازارەت قىلىشقا بۇيرۇدى . شاڭيۈەننىڭ بىرىنچى يىلى (674-يىلى) كۈزنىڭ سەككىزىنچى ئېيىدا ، ئىمپېراتور ۋۇ ۋە ئىمپېراتور گاۋزوڭ «سابىق ئىمپېراتور» ۋە «ئالدىنقى ۋە ۋارىس» ئۇنۋانىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن ، ھەر ئىككىسى جەننەتنىڭ ئىمپېراتورى ۋە ئىمپېراتورى دەپ ئاتالغان ، ئەمما ئەمەلىيەتتە ئۇلار ئۆزىنى ھۆرمەتلىمەكچى بولغان. 12-ئايدا ، ئىمپېراتور ۋۇ ئون ئىككى نەرسىنى تەۋسىيە قىلىدىغان خاتىرە بۇيۇمى سۇندى: «بىرىنچى ، دېھقانچىلىق ۋە باقمىچىلىقنى رىغبەتلەندۈرۈش ، باج ۋە ئەمگەك مۇلازىمىتىنى ئازايتىش. ئىككىنچىدىن ، ئۈچ ياردەمچى يەرنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش (چاڭئەن ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى رايونلارنى ئەمگەك كۈچىدىن كەچۈرۈم قىلىش). ئۈچىنچىسى ، ئۇرۇشنى توختىتىش ۋە دۇنيانى ئەخلاقلاشتۇرۇش. تۆتىنچى ، جوڭشاڭنىڭ جەنۇبى ۋە شىمالىدىكى ئۇششاق-چۈششەك ماھارەتلەرنى چەكلەش ، ھۆكۈمەت قول ھۈنەرۋەنچىلىك ئىشخانىسى. يەتتىنچى ، تۆھمەتنى توختىتىڭ. سەككىزىنچى ، بارلىق شاھزادىلەر ۋە ئاقسۆڭەكلەر «تاۋ تې چىڭ » نى ئۆگىنىشى كېرەك ? ئۇزۇن مۇددەت ئىشخانىدا ھەمدە ئىختىساسلىقلىرى يۇقىرى ، ئەمما تۆۋەن ئورۇنلار ئۆستۈرۈلۈپ (ئۆستۈرۈلۈپ) ئۆستۈرۈلۈپ ئىلتىماس قىلىنسا بولىدۇ ». ئىمپېراتور گاۋزوڭ ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى يولغا قويۇشقا بۇيرۇدى. ۋۇ زېتيەن دېھقانچىلىق ئىشلەپچىقىرىشىغا ئەھمىيەت بېرىپ ، ھەر بىر ناھىيەدە «ئېتىز تېرىغان ۋە ئۆيدە ئاشلىق ئېشىپ كەتكەن» لەرگە مۇكاپات بېرىلىدىغانلىقىنى ، «قاتتىق باشقۇرۇپ ، نوپۇسنىڭ يۆتكىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان» لارنىڭ جازالىنىدىغانلىقىنى بەلگىلىدى. ئۇ تۈزگەن يېزا ئىگىلىك كىتابى «خەلقنىڭ ئاساسلىق كەسپى» پۈتۈن مەملىكەتكە تارقىتىلغان بولۇپ ، تەسىرى زور بولغان. ۋۇ زېتيەن ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە ، ئۇنىڭ دىنىي سىياسىتى بۇددا دىنىنى تاۋىزىمدىن ئۈستۈن ئورۇنغا قويۇش ئىدى .

شاڭيۈەننىڭ ئىككىنچى يىلى (675) مارتتا ، ئىمپېراتور ۋۇ نۇرغۇن ئەدەبىياتشۇناس ۋە ئالىملارنى چاقىرىپ نۇرغۇن كىتابلارنى تۈزدى ۋە ئارقا-ئارقىدىن «شۈەنلان» ، «گەنجىن نېيفان» ، «چىڭگوڭ جياۋ» ، «شاۋياڭ جېڭفەن» ، «ۋېيچېڭ ديەنشۈن» ، «زىشۇ» ، جۇەن »،« ليەنۇ جۇەن »،« نېيفان ياۋولۇ »،« يۈشۇ ياۋولۇ »،« بەي لياۋ شىنجيې »،« جاۋ رېن بېنيې »ۋە« چېن گۈي ». ئۇ يەنە مەخپىي ھالدا بۇ بىر تۈركۈم ئۆلىمالارنى باش مىنىستىرنىڭ ھوقۇقىدىن تەڭ بەھرىمەن بولۇش ئۈچۈن سوتنىڭ قارار چىقىرىشقا قاتنىشىشقا بۇيرۇدى . ئەينى ۋاقىتتىكى كىشىلەر ئۇلارنى «شىمالىي دەرۋازا ئالىملىرى» دەپ ئاتىغان. ئەينى ۋاقىتتا ، ئىمپېراتور گاۋزوڭنىڭ ئومۇرتقىسى تېخىمۇ ناچارلىشىپ ، ئىمپېراتور ۋۇنىڭ قايتا ئويلىنىشىنى پىلانلىغان. باش مىنىستىر خاۋ چۇجۈن مۇنداق دېدى: ھۆرمەتلىك پادىشاھ ، نېمىشقا ئىمپېراتور گاۋزۇ ۋە ئىمپېراتور تەيزوڭ دۇنياسىنى ئەۋلادلىرىڭىزغا يەتكۈزمەي ، ئۇنى ئىمپېراتور دوۋاگېرغا ھاۋالە قىلمايسىز؟ شۇنىڭدىن كېيىن ئىمپېراتور گاۋزوڭ قايتا ئويلىنىشتىن ۋاز كەچتى. تەخت ۋارىسى لى خوڭ ئىمپېراتور گاۋزوڭنىڭ چوڭقۇر سۆيۈشىگە ئېرىشتى ، ئۇ تەختتىن تەختتىن چۈشمەكچى بولغان ، ئەمما ئىمپېراتور ۋۇ بۇنىڭدىن نارازى بولغان. تاج شاھزادىسىنىڭ يېشى 21 ياشتىن ئاشقان بولۇپ ، توي قىلمىغان ، چۈنكى مەلىكە يى ياڭ ۋە مەلىكە شۈەن شۇفېينىڭ قىزلىرى مەلىكە شۈەن چېڭنىڭ ئاپىسى ئىمپېراتور ۋۇغا رەنجىگەنلىكى ئۈچۈن يې تىڭ ئوردىسىغا قامالغان. تاج شاھزادىسى ئوردىدىن ئايرىلىشنى ئۆتۈندى ، ئىمپېراتور گاۋزوڭ قوشۇلدى ، بۇ ئىمپېراتور ۋۇنىڭ ئاچچىقىنى كەلتۈردى. ئۇزاق ئۆتمەي ، شاھزادە خېبى ئوردىسىدا قازا قىلدى . ئەينى ۋاقىتتىكى كىشىلەر ئۇنى ئىمپېراتور ۋۇ تەرىپىدىن زەھەرلەنگەن دەپ قارىغان ، ئەمما يەنە لى خوڭنىڭ ئەسلىدە كېسەل بولۇپ ، ياش قازا قىلغانلىقى ئوتتۇرىغا قويۇلغان.

تەختتىن چۈشۈرۈش ۋە ھاكىمىيەتنى قولغا ئېلىش

خوڭداۋنىڭ بىرىنچى يىلى (683) 12-ئايدا ، تاڭ ئىمپېراتورى گاۋزوڭ كېسەل سەۋەبىدىن قازا قىلغان. ئۇنىڭ ئاخىرقى ۋەسىيىتى تاج شاھزادىسى لى شيەننىڭ جەسەت ساندۇقىنىڭ ئالدىدا تەختكە چىقىدىغانلىقىنى ، قارار قىلالمايدىغان ھەر قانداق ھەربىي ۋە مىللىي ئىشلارنى ۋۇ ئائىلىسى قارار قىلىدىغانلىقىنى بايان قىلدى. تۆت كۈندىن كېيىن ، لى شيەن تەختكە چىقىپ ، تاڭنىڭ ئىمپېراتورى جۇڭزوڭ بولدى . ئىمپېراتور ۋۇ ئىمپېراتور دوۋاگېر شەرىپىگە ئېرىشتى .

گۇاڭجاينىڭ بىرىنچى يىلى (684) 2-ئايدا ، ئىمپېراتور جوڭزوڭ ئىمپېراتور ۋېينىڭ دادىسى ۋېي شۈەنجېننى شىجۇڭ (باش مىنىستىر) قىلىپ تەيىنلىمەكچى بولغان. پېي يەن بۇنىڭغا قارشى كۈچلۈك نەسىھەت قىلدى ، ئەمما ئىمپېراتور ۋۇ قۇلاق سالمىدى. شۇنىڭ بىلەن ئىمپېراتور جوڭزوڭ لۇلىڭ شاھزادىسى قىلىپ تەختتىن چۈشۈپ ، فاڭجۇغا كۆچۈپ كەلگەن . تۆتىنچى ئوغلى شاھزادە يۈ لى دان ئىمپېراتور بولۇپ ، تاڭنىڭ ئىمپېراتورى رۈيزوڭ دەپ ئاتالغان. ئىمپېراتور ۋۇ ھاكىمىيەتنى قولىغا ئېلىپ ، دۆلەتنى ئۆز قولىدا باشقۇردى. شۇ يىلى 9-ئايدا ، ئاكا-ئۇكا شۈ جىڭيې ۋە شۈ جىڭيوڭ تاڭ جىچى ، دۇ چيۇرېن ۋە باشقىلار بىلەن بىرلىشىپ شاھزادە لۇلىڭنى قوللىغان ۋە ياڭجوۋدا قوشۇن قۇرۇپ ۋۇغا قارشى ئىسيان كۆتۈرگەن. ئون كۈندىن كۆپرەك ۋاقىت ئىچىدە ئۇلار 100،000 ئەسكەر يىغدى. ئىمپېراتور ۋۇ دەرھال گېنېرال لى شياۋيى ، زۇ يۈچىننى ياڭجوۋ يولىنىڭ باش قوماندانى قىلىپ تەيىنلىدى ۋە 300،000 كىشىلىك قوشۇننى باشلاپ ئېكىسپېدىتسىيەگە قاتناشتى. نويابىردا ، شۈ جىڭيې مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن ئۆزىنى ئۆلتۈرۈۋالغان.

چيۇگۇڭنىڭ ئىككىنچى يىلى (686-يىلى) ، ئىمپېراتور ۋۇ مىس قۇتا (كىچىك مىس قۇتا) ياساشنى لۇياڭ ئوردىسىنىڭ ئالدىغا قويۇپ ، سۇبيېكتلىرىنىڭ خاتىرىسىنى ھەر ۋاقىت تاپشۇرۇۋېلىشقا بۇيرۇدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، ئۇچۇر بېرىشنىڭ ئىشىكى كەڭرى بولۇپ ، ھەر قانداق ئادەم مەلۇم بىر ئىشنى دوكلات قىلالايدۇ دەپ بەلگىلەنگەن. دۆلەت باشقىلارغا ئۇچۇر بەرگەنلەرنى پوچتا ۋاگونى ۋە يېمەكلىك بىلەن تەمىنلەيدۇ. ھەتتا دېھقانلار ۋە ياغاچ كەسكۈچىلەر ئىمپېراتور ۋۇ تەرىپىدىن شەخسىي قوبۇل قىلىنغان. ئەگەر دوكلات قىلغانلىرىڭىز ئىمپېراتورنىڭ ئارزۇسىغا ماس كەلسە ، سىز بۇنىڭدىن مۇستەسنا بولالايسىز. ئەگەر بۇ ئەيىبلەش توغرا بولمىسا ، ھېچكىم جاۋابكارلىققا تارتىلمايدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، ئىمپېراتور ۋۇ ئارقا-ئارقىدىن سۇ يۈەنلى ، جوۋ شىڭ ، لەي جۈنچېن ۋە خوۋزى قاتارلىق نۇرغۇن رەھىمسىز ئەمەلدارلارنى تۈرمە باشقۇرۇشقا مەسئۇل قىلدى. ئەيىبلەنگۈچى بۇ تۈرمىگە تاشلانغاندىن كېيىن ، رەھىمسىز ئەمەلدارلار تۈرلۈك قىيناشلارنى ئىشلىتىپ ئۇنى سوراق قىلاتتى ، پەقەت ئاز ساندىكىلىرىلا تۈرمىدىن تىرىك چىقالايتتى. نەتىجىدە ، ئۇچۇر يەتكۈزۈش يۈزلىنىشىنىڭ كۈنسېرى ئومۇملىشىشىغا ئەگىشىپ ، تېخىمۇ كۆپ كىشىلەر رەھىمسىز ئەمەلدارلار تەرىپىدىن قىيىن-قىستاققا ئېلىنىپ ئۆلتۈرۈلدى. ئۇچۇر بەرگۈچىلەرنى مۇكاپاتلاش ئۈچۈن ، ئەگەر ئۇچۇر راست بولسا ، ئىمپېراتور ۋۇ بۇنىڭ سىرتىدا بولۇپ ، ئۇلارغا رەسمىي ئورۇن بەردى . شۆ ۋاڭ لى يۈەنمىڭ ۋە خېڭجۇ ۋالىيسى پېي جېننىڭ توپىلاڭ كۆتۈرگەنلىكى توغرىسىدا خەۋەر بەرگەنلىكى ئۈچۈن ، تورت سېتىش ئارقىلىق تۇرمۇشىنى قامداشقان خوۋ سىز پارتىزانلار گېنېرالى ۋە ئىمپېرىيە تەكشۈرگۈچىسى قىلىپ تەيىنلەنگەن . ئەخلاقىي سەمىمىيەتسىزلىكى بىلەن تونۇلغان ۋاڭ خۇڭيى كەنت ئاھالىلىرىگە خىيانەت قىلغانلىقى توغرىسىدا دوكلات بېرىپ ، پارتىزانلار گېنېرالى ۋە ئىمپېرىيە تەكشۈرگۈچىسى دەرىجىسىگە ئۆستۈرۈلدى.

ئىمپېراتور ۋۇ لى تاڭ سۇلالىسىنى كونترول قىلىپ ، تاڭ خان جەمەتىنى يوقاتتى. باشقا پادىشاھلار بىئاراملىق ھېس قىلىپ ، قوزغىلاڭ كۆتۈرمەكچى بولغان. ئورتاق تونۇش ھاسىل قىلىنىشتىن ئىلگىرى ، بوجوۋنىڭ ۋالىيسى ۋە لاڭيې پادىشاھى لى چۇڭ چيۇگۇڭنىڭ تۆتىنچى يىلى (688) ئاۋغۇستتا بوجوۋ (ھازىرقى شەندۇڭ لياۋچېڭنىڭ شەرقىي شىمالى) دا ئارمىيە قۇرغان . يۇجۇ ۋالىيسى ۋە يۆ لى جېننىڭ پادىشاھى يۇجوۋ (ھازىرقى رۇنان ، خېنەن ) دە قوشۇن توپلاپ جاۋاب قايتۇردى. ئىمپېراتور ۋۇ چيۇ شېن 𪟝 ۋە ۋېي چۇڭيۈنى ئۇلارغا ھۇجۇم قىلىشقا ئەۋەتكەن. لاڭيې پادىشاھى لى چۇڭ ئارمىيە توپلاپ يەتتە كۈندىن كېيىن مەغلۇپ بولۇپ ئۆلتۈرۈلگەن. 9-ئايدا ، يۆ پادىشاھ لى جېن مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن ئۆزىنى ئۆلتۈرۈۋالغان. ئىمپېراتور ۋۇ لى جەمەتىدىكى بارلىق پادىشاھلارنى يوقىتىشنى ئويلىغان ، شۇڭا ئۇ جوۋ شىڭ ۋە باشقىلارنى سوراق قىلىشقا بۇيرۇغان. ئۇ خەن لى يۈەنجيا پادىشاھى ، لۇ لى لىڭكۇي پادىشاھى ، خۇاڭ لى شۈن كېنەزلىكى ، دۇڭگۇەن كېنەزلىكى لى ماۋروڭ كېنەزلىكى ، مەلىكە چاڭلې ۋە باشقىلارنى ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋېلىشقا قىستىدى ، ئۇنىڭ بارلىق سىرداشلىرى ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلىندى.

شۇ يىلى ئۇ راھىب شۈ خۇەييىگە 10 مىڭدىن ئارتۇق ئادەمنى باشلاپ چيەنيۈەن سارىيىنى ۋەيران قىلىشقا ۋە مىڭتاڭ قۇرۇشقا بۇيرۇدى . تاماملاشقا بىر يىلغا يېقىن ۋاقىت كەتتى. ئۇنىڭ ئېگىزلىكى 294 فۇت ، كەڭلىكى 300 فۇت ئىدى. ئۇنىڭ جەمئىي ئۈچ قەۋىتى بار ، ئۈستىگە يۇمىلاق ئۈستەل ، توققۇز ئەجدىھا ئۇنى تۇتۇپ تۇرغان. ئۈستىدە ئون فۇت ئېگىزلىكتە تۆمۈر فىنكىس بار. ئۇ ئالتۇن بىلەن بېزەلگەن بولۇپ ، «ھەممە نەرسىنىڭ بۇتخانىسى» دەپ ئاتالغان. مىڭتاڭ تاماملانغاندىن كېيىن ، ئىمپېراتور راھىب شۈ خۇەييىگە چوڭ ھەيكەل تاشلاشقا بۇيرۇدى. بۇ ھەيكەلنىڭ كىچىك بارمىقى ئون نەچچە ئادەمنى سىغدۇرالايتتى ، مىڭتاڭنىڭ شىمالىغا بەش قەۋەتلىك جەننەت ياسالغان بولۇپ ، بۇ ھەيكەلنى ئورۇنلاشتۇرغان. خىراجەت تىرىليون ئامېرىكا دوللىرىغا يېتىدۇ ، ھۆكۈمەت مالىيەسىنى خورىتىدۇ. شۇ يىلى ، ۋۇ چېڭسى كىشىلەرگە ئاق تاش ئويۇشقا ۋە مۇنداق سۆزلەرنى يېزىشقا بۇيرۇدى: «مۇقەددەس ئانا بۇ يەرگە كىشىلەرگە بەخت تىلەيدۇ ، ئىمپېرىيە ئىشلىرى مەڭگۈ داۋاملىشىدۇ». ئېيتىشلارغا قارىغاندا ، بۇ تاش لو دەرياسىدىن تېپىلغان ۋە ئىمپېراتور ۋۇغا تەقدىم قىلىنغان. ئۇ ئىنتايىن خۇشال بولۇپ ، بۇ تاشقا «خەزىنە خەرىتىسى» دەپ ئىسىم قويدى. كېيىن ، ئىمپېراتور ۋۇ ئۇنىڭغا «مۇقەددەس ئانا ۋە ئىلاھى ئىمپېراتور» دېگەن شەرەپلىك نامنى بەرگەن.

ئىمپېراتور ۋۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە ، كۈچلۈك ئائىلىلەرنىڭ ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىنىڭ مونوپوللۇقىغا قارشى تۇرۇش ئۈچۈن ، ئۇ ئىمپېرىيە ئىمتىھان سىستېمىسىنى تېخىمۇ تەرەققىي قىلدۇرۇپ ، كىشىلەرنىڭ قەلبىنى ئۇتتى . تاڭ ئىمپېراتورى تەيزوڭ جەمئىي 205 جىنشىنى قوبۇل قىلغان ، ئىمپېراتور گاۋزوڭ ۋە ئىمپېراتور ۋۇ دەۋرىدە 1000 دىن ئارتۇق ئادەم قوبۇل قىلىنغان. يىللىق ئوقۇغۇچى قوبۇل قىلىش سانى جېڭگۇەن دەۋرىگە سېلىشتۇرغاندا بىر ھەسسىدىن كۆپرەك ئاشتى . ئىمپېراتور ۋۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان بىرىنچى يىلى (مىلادىيە 690-يىلى) ، ئىمپېراتور ۋۇ لۇچېڭدىكى كاندىداتلارغا سوئال سورىغان ، بۇ « ئوردا ئىمتىھانى » نىڭ باشلانغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. شۇ يىلى ، ئون «لايىق» ھەر قايسى رايونلارنى تەكشۈرۈشكە ئەۋەتىلىپ ، ئىختىساسلىقلارنى تەۋسىيە قىلدى. بىر يىلدىن كېيىن ، يۈزدىن ئارتۇق ئادەم تەۋسىيە قىلىندى. ۋۇ زېتيەن ئۇلارنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشىنى سورىمايلا ئۇلار بىلەن كۆرۈشتى. ئۇ ئۆزىنىڭ قابىلىيىتىگە ئاساسەن ئۇلارنى تەيىنلىگەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بەزىلىرى فېڭگې ( جوڭشۇ شېڭ ) شېرېن ، جيېشى جوڭنىڭ سوت خادىملىرى ، بەزىلىرى يۈەنۋالايلاڭ ، شىيۇشى ، بۇك ، شىيى ۋە جياۋشۇلاڭ قاتارلىقلار . سىناق رەسمىي سىستېمىسى شۇنىڭدىن باشلاپ باشلانغان. ئەينى ۋاقىتتىكى كىشىلەر: «بۇك ھارۋىدا توشۇلىدۇ ، شىيى چېلەك بىلەن ئۆلچىنىدۇ ، شىيۇشى قول بىلەن ئىتتىرىلىدۇ ، جياۋشۇلاڭ بىلەكتىن كۆتۈرۈلىدۇ» دېيىشتى. گەرچە ئىمپېراتور ۋۇ رەسمىي ئورۇنلارنى ئىشلىتىپ كىشىلەرنىڭ كۆڭلىنى ئۇتتۇرغان بولسىمۇ ، ئەمما ئۇ ئۇنىڭ ئۆلچىمىگە توشمىغانلارنىمۇ ئىشتىن بوشاتتى. ئۇ ئۆتكۈر چۈشەنچىسى ۋە ياخشى ھۆكۈم قىلىشى بىلەن تونۇلغان ، شۇڭا ئەينى ۋاقىتتىكى بەزى ئالىملار ۋە ئەمەلدارلار ئۇنىڭ ئۈچۈن ئىشلەشنى خالايدۇ.

ئۇنۋان ئېلىپ پادىشاھ جاكارلاش

ۋۇ جوۋ سۇلالىسىنىڭ خەرىتىسى (700 - يىلى)

كېيىنكى يىلى 7-ئايدا (690) راھىب فا مىڭ ۋە باشقىلار « دا يۈن سۇترا » نىڭ تۆت تومىنى يېزىپ ، ئىمپېراتور ۋۇنىڭ مايترىيا بودىساتۋانىڭ ئوبرازى ئىكەنلىكىنى ، دۇنيانىڭ خوجايىنى بولۇشى كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى . ئىمپېراتور ۋۇ ئۇنى پۈتۈن مەملىكەتكە ئېلان قىلىشقا بۇيرۇدى. ئۇ ئىككى پايتەخت ۋە ھەر قايسى شىتاتلارنىڭ ھەر بىرىدە دايۇن سۇتراسىنى ساقلاشقا بۇيرۇق چۈشۈردى ۋە راھىبلارغا بۇنى چۈشەندۈرۈشكە بۇيرۇدى ، شۇنداقلا بۇددا دىنىنىڭ ئورنىنى تاۋزىمنىڭ ئورنىدىن يۇقىرى كۆتۈردى . شۇ يىلى 9-ئايدا ، قاتناشقۇچى سېنزور فۇ يۆيى گۈەنجوڭدىن 900 ئادەمنى باشلاپ ئەرز سۇنۇپ ، دۆلەتنىڭ نامىنىڭ جوۋغا ئۆزگەرتىلىشىنى ۋە ئىمپېراتورغا ۋۇ فامىلىسىنىڭ بېرىلىشىنى تەلەپ قىلدى . ئۇنىڭدىن كېيىن ، ئەمەلدارلار ، ئىمپېرىيە تۇغقانلىرى ، ئاۋام خەلق ، تۆت ياۋايىلارنىڭ باشلىقلىرى ، راھىبلار ۋە تاۋىستلار قاتارلىق 60 مىڭدىن ئارتۇق كىشىمۇ دۆلەتنىڭ نامىنى ئۆزگەرتىشنى تەلەپ قىلىپ ئەرز سۇندى . ئىمپېراتور ۋۇ بۇ تەلەپنى تەستىقلاپ ، تاڭ سۇلالىسىنىڭ نامىنى جوۋ سۇلالىسىگە ئۆزگەرتكەن . ئۇ مۇقەددەس پايتەخت لۇياڭدىكى زېتيەن دەرۋازىسىدا تەختكە چىقتى ، دەۋر نامىنى تيەنشۇغا ئۆزگەرتتى ، شېڭشېن ئىمپېراتورىنىڭ ئۇنۋانىنى قوشتى ، رۈيزوڭنى تەختنىڭ ۋارىسى قىلدى ، ئۇنىڭغا ۋۇ فامىلىسىنى بەردى ۋە تاج شاھزادىسىنى تاج شاھزادىسىنىڭ نەۋرىسى قىلدى . مۇقەددەس پايتەخت لوياڭدا ۋۇ جەمەتىنىڭ ئەجدادلىرى ئۈچۈن يەتتە بۇتخانا سېلىنغان ، جوۋ پادىشاھى ۋېن ۋاپات بولغاندىن كېيىن بىرىنچى ئەجدادلارنىڭ بۇتخانا ئىسمى ۋە ئىمپېراتور ۋېننىڭ ئۆلگەندىن كېيىنكى ئۇنۋانى بىلەن شەرەپلەنگەن . ۋۇ چېڭسى ۋېينىڭ پادىشاھى ، ۋۇ سەنسى لياڭنىڭ پادىشاھى قىلىندى ، ۋۇ جەمەتىنىڭ باشقا نۇرغۇن ئەزالىرى پادىشاھ ياكى مەلىكە قىلىندى.

شۇ يىلى 9-ئايدا ، ۋۇ زېتيەن ئوڭ بۈركۈت مۇھاپىزەت ئەترىتىنىڭ گېنېرالى ۋاڭ شياۋجىنى ۋۇۋېي ئارمىيىسىنىڭ باش قوماندانى ، ۋۇۋېي ئارمىيىسىنىڭ گېنېرالى ئاشىنا جوڭجيېنى ئەۋەتىپ ، غەربىي رايونلارغا قوشۇن باشلاپ ، توبونى بويسۇندۇردى . ئۆكتەبىردە ، تاڭ ئارمىيىسى زور غەلىبىنى قولغا كەلتۈرۈپ ، خوتەن ، شۇلې ، چيۇچى ۋە سۇييې قاتارلىق تۆت ئەنشى شەھىرىنى ئارقا-ئارقىدىن بويسۇندۇردى . ئۇلار يەنىلا چيۇچىدا ئەنشى قوغداش رايونى قۇردى ۋە ئۇنى قاراۋۇللۇققا ئەسكەر ئەۋەتتى.

مىلادىيە 694-يىلى ، ۋۇ سەنسى تۆت ياۋايىلارنىڭ رەھبەرلىرىنى باشلاپ ، تيەنشۇنىڭ مىس ۋە تۆمۈر بىلەن قۇيۇلۇشىنى ۋە دۇئەنمېن دەرۋازىسىنىڭ سىرتىغا قويۇپ ، ۋۇ زېتيەننىڭ ئارتۇقچىلىقىنى مەدھىيىلەشنى تەلەپ قىلغان. ۋۇ زېتيەن ئۆزى يازغان: «بۈيۈك جوۋ بارلىق دۆلەتلەر تەرىپىدىن جەننەت مەركىزى دەپ تەرىپلىنىدۇ». تيەنشۇنىڭ رول ئېلىشىغا سەككىز ئاي ۋاقىت كەتتى. ئۇ تۈۋرۈككە ئوخشايدۇ ، ئېگىزلىكى 105 فۇت ، دىئامېتىرى 12 فۇت ، سەككىز تەرىپى بار ، ھەر بىرىنىڭ ئۇزۇنلۇقى بەش مېتىر. تۆۋەندىكىسى تۆمۈر تاغ بولۇپ ، ئايلانمىسى 170 ئىنگلىز چىسى كېلىدۇ ، ئەتراپى مىس ئەجدىھا ۋە كەركىدان بىلەن قورشالغان. ئۈستىدە دىئامېتىرى ئۈچ فۇت كېلىدىغان بۇلۇت قوبۇل قىلىدىغان شەبنەم تەخسە بار ، ئۈستىدە تۆت ئەجدىھا تىك تۇرۇپ ، بىر پۇتى ئېگىز ئوت مونچاقلىرىنى تۇتۇپ تۇرىدۇ. ئىشچى ماۋ بولا مودېلنى ياسىدى ، ۋۇ سەنسى بۇ تېكىستنى يېزىپ ، ئۇنىڭغا تۆت ياۋايىلارنىڭ ئەمەلدارلىرى ۋە رەھبەرلىرىنىڭ ئىسمى ئويۇلغان. ئىككى مىليون مۈشۈك مىس ۋە تۆمۈر لازىم. «100 مىليون جىڭ پۇل يىغىڭ ، ئەگەر مىس ۋە تۆمۈر سېتىۋېلىش يېتەرلىك بولمىسا ، خەلققە دېھقانچىلىق قوراللىرىنى تولۇقلاپ بېرىڭ».

ۋانسۇي تۇڭتيەن ھۆكۈمرانلىقىنىڭ بىرىنچى يىلى (696) مايدا ، خىتان رەھبەرلىرى لى جىنجوڭ ۋە سۈن ۋانروڭ ئەسكەرلىرىنى باشلاپ قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ ، يىنجوۋنى ئىشغال قىلدى ۋە ۋالىي جاۋ ۋېنخۇينى ئۆلتۈردى. ۋۇ زېتيەن گېنېرال ساۋ رېن ، جاڭ شۈەنيۈ ، لى دۇزۇ ۋە باشقىلارنى ئەسكەر ئەۋەتىشكە ئەۋەتكەن. قورشاۋدا قالغانلىقتىن ، پۈتۈن ئارمىيە يوقىتىلدى. ئاندىن ، ۋۇ زېتيەن ۋۇ يۆيى ، ۋاڭ شياۋجى ۋە باشقىلارنى ئەسكەر باشلاپ ھۇجۇم قىلىشقا ئەۋەتكەن ، ئەمما ئۇلارنىڭ ھەممىسى مەغلۇبىيەت بىلەن قايتىپ كەلگەن. شېڭگۇڭنىڭ بىرىنچى يىلى (697-يىلى) 4-ئايدا ، ۋۇ زېتيەن ۋۇ يىزوڭ ، لۇ شىدې ۋە شاجا جۇڭگېينى 200 مىڭ كىشىلىك قوشۇننى باشلاپ خىتانغا ھۇجۇم قىلىشقا ئەۋەتكەن. 6-ئايدا ، سۈن ۋانروڭ مەغلۇپ بولۇپ ئۆلتۈرۈلدى ، قالغان خىتانلار تۈركلەرگە تەسلىم بولدى .

مىلادىيە 697-يىلى ، ۋۇ زېتيەن ئىمپېراتور ۋۇ يىزوڭغا ليۇ سىلىنى خىيانەتچىلىك بىلەن سوراق قىلىشقا بۇيرۇغان. ئىمپېراتور ۋۇ يىزوڭ مۇنداق دېدى: ليۇ سىلى سوتتىكى قايسى ئەمەلدارلارنىڭ خىيانەتچىلىككە چېتىشلىق ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بەرسىلا ، ئۇنىڭ ئۆلۈم جازاسىدىن ساقلاپ قالىدىغانلىقىنى ئېيتتى. شۇڭا ليۇ سىلى باش مىنىستىر لى يۈەنسۇ ، سۈن يۈەنخېڭ ۋە باشقا 36 «دۆلەتتىكى داڭلىق كىشىلەر» نى يالغاندىن ئەيىبلىدى ، ئۇلارنىڭ ھەممىسى يوقىتىلدى . ئۇنىڭ مىڭدىن ئارتۇق تۇغقانلىرى ۋە دوستلىرى چېتىشلىق ۋە سۈرگۈن قىلىنغان. ئەينى ۋاقىتتىكى كىشىلەر ۋۇ يىزوڭنىڭ رەھىمسىزلىكى جوۋ شىڭ ۋە لەي جۈنچېندىن قالسىلا ئىككىنچى ئورۇندا تۇرغان دەپ قارىغان.

شۇ يىلى ، لەي جۈنچېن ۋۇ پادىشاھلىرى ۋە مەلىكە تەيپىڭ (جوڭزوڭنىڭ سىڭلىسى ۋە ۋۇ زېتيەننىڭ چوڭ بولغان بىردىنبىر بىئولوگىيىلىك قىزى) نى پىلانلىماقچى بولغان ، شۇنداقلا تاج شاھزادىسى لى دان ۋە لۇلىڭ شاھزادىسى ليۇ لى شيەننى يالغاندىن ئەيىبلەپ ، ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى قولغا چۈشۈرگەن. ۋۇ پادىشاھلىرى ۋە مەلىكە تەيپىڭنىڭ ھەممىسى بەك قورقۇپ كەتكەن بولۇپ ، ئۇلار بىرلىكتە ئۇنىڭ جىنايىتىنى ئاشكارىلىغان ، ئۇنى تۈرمىگە تاشلىغان ۋە ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلغان. دۈشمەنلەر گۆش ئۈستىدە ئۇرۇشتى ، ئۇزۇن ئۆتمەي ھەممىسى يەپ كەتتى. لەي جۈنچېن قەبىھ ، ھىيلىگەر ، ئاچكۆز ۋە زوراۋان ئىدى. ئۇ بىگۇناھ كىشىلەرنى تۇزاققا ئالدى ، ئىسيانكار ئەھۋاللارنى پەيدا قىلدى ۋە سانسىزلىغان كىشىلەرنى ئۆلتۈردى. «پارىخورلۇق تاغقا ئوخشايدۇ ، زۇلۇمغا ئۇچرىغانلارنىڭ روھى يولنى توسىدۇ». ۋۇ زېتيەن يەنە كىشىلەرنىڭ ئاچچىقلانغانلىقىنى بىلگەن ، شۇڭا ئۇ ئۇنىڭ جىنايىتىنى ساناشقا ۋە مال-مۈلۈكلىرىنى مۇسادىرە قىلىشقا بۇيرۇغان.

شېڭلىنىڭ بىرىنچى يىلى (698-يىلى) ، ۋۇ چېڭسى بىلەن ۋۇ سەنسى تاج شاھزادىسى بولۇشقا ئۇرۇنۇپ ، كىشىلەرنى ۋۇ زېتىيانغا بىر قانچە قېتىم ئېيتىشقا ئەۋەتكەن: «قەدىمكى دەۋرلەردىن بۇيان ، ئۇنىڭ ۋارىسى سۈپىتىدە باشقىچە فامىلىسى بار ئىمپېراتور بولۇپ باقمىغان». ۋۇ زېتيەن ئىككىلىنىپ قالدى ، دى رېنجى ئۇنىڭغا: «قايسىسى يېقىن ، ھامما ۋە جىيەن ياكى ئانا ۋە ئوغلى؟ بىر جىيەننىڭ ئىمپېراتورغا ئايلانغانلىقىنى ۋە تەيمياۋدىكى ھاممىسىغا قۇربانلىق قىلغانلىقىنى ئاڭلىغان ». ئۇ يەنە ۋۇ زېتيەنگە شاھزادە لۇلىڭ (جوڭزوڭ) نى ئەسلەشنى تەۋسىيە قىلدى. شۇنىڭدىن باشلاپ ، ئىمپېراتور ۋۇنىڭ ۋۇ چېڭسى ياكى ۋۇ سەنسىنى تەختكە ئولتۇرۇش نىيىتى يوق. ئۇ شاھزادە لۇلىڭنى قايتىدىن شەرقىي پايتەختكە چاقىردى ، تاج شاھزادىسى (رۈي زوڭ) شاھزادە لۇلىڭنى قوللاپ تەختتىن چۈشۈشنى تەلەپ قىلدى. ئىمپېراتور ۋۇ شاھزادە لۇلىڭنى تاج شاھزادىسى قىلىپ ، ئۇنى مارشال ، دى رېنجىنى مۇئاۋىن مارشال قىلىپ تەيىنلەپ ، قوشۇنلارنى باشلاپ تۈركلەرگە ھۇجۇم قىلدى. ۋۇ زېتيەن دى رېنجىغا ئىشىنىپ ، دائىم ئۇنىڭ ئىسمىنى چاقىرىشنىڭ ئورنىغا ئۇنى «دۆلەت ئاقساقال» دەپ ئاتايتتى. دى رېنجى ئوچۇق-ئاشكارە مەسلىھەت بېرىشنى ياخشى كۆرەتتى ، ۋۇ زېتيەن ھەمىشە ئۇنىڭ نەسىھىتىگە ئەمەل قىلدى. دى رېنجى ئۆلگەندىن كېيىن ، ۋۇ زېتيەن يىغلاپ: «سوت قۇرۇق!» دېدى. ئۇ دائىم ئاھ ئۇرۇپ: «خۇدا نېمىشقا مېنىڭ يۇرتۇمنى شۇنچە بالدۇر ئېلىپ كەتتى؟» دېدى.

ۋۇ زېتيەننىڭ كېيىنكى يىللىرىدا ، ئاكا-ئۇكا جاڭ يىجى ۋە جاڭ چاڭزوڭ تېزلىكتە ئورنىدىن تۇرۇپ ، ۋۇ زېتيەننىڭ ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان ئادىمىگە ئايلاندى. جاڭ يىجى بىلەن جاڭ چاڭزوڭ ياش ھەم كېلىشكەن بولۇپ ، ئۇلار ۋۇ زېتيەنگە خىزمەت قىلغان. ئۇ ئىككەيلەن دائىم قوپال ۋە پاراشوك كىيىپ ، ئېسىل كىيىملەرنى كىيگەن. ۋۇ چېڭسى ، ۋۇ سەنسى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى ئۇلارنى خۇشامەت قىلىش ئۈچۈن بەسلەشتى ، ھەتتا قامچا تۇتۇپ ئاتلارنى ئۇلارغا ئېلىپ باردى.

جوڭزوڭنىڭ چوڭ ئوغلى شاھزادە شاۋ لى چۇڭرۇن (جوڭزوڭ ئىككىنچى قېتىم تاج شاھزادىسى بولغاندا شاھزادە شاۋ دەپ ئاتالغان) سىڭلىسى مەلىكە يوڭتەي ۋە مەلىكە يوڭتەينىڭ كۈيئوغلى ۋۇ يەنجى بىلەن بىرلىكتە جاڭ يىجى ۋە ئۇنىڭ قېرىنداشلىرىنىڭ «خالىغانچە ئوردىغا كىرىشىگە رۇخسەت قىلىنغانلىقى» نى مەخپىي مۇزاكىرە قىلغان. يىجى لى چۇڭرۇن ، مەلىكە يوڭتەي ۋە ۋۇ يەنجىنىڭ ئۆلۈشىنى بۇيرۇغان ۋۇ زېتيەنگە ئەرز قىلدى .

شېنلوڭ سىياسىي ئۆزگىرىشى

شېنلوڭنىڭ بىرىنچى يىلى (705) نىڭ بىرىنچى ئېيىدا ، ۋۇ زېتيەن ئېغىر كېسەل ۋە كارىۋاتتا ياتقان ، ئۇنىڭ يېنىدا پەقەت ئاكا-ئۇكا جاڭ يىجى ۋە جاڭ چاڭزوڭ بار. باش مىنىستىر جاڭ جيەنجى ، سۈي شۈەنۋۇ ۋە مىنىستىر جىڭ خۇي ، خۇەن يەنفەن ، يۈەن شۇجى ۋە باشقىلار ئىمپېرىيە قوغدىغۇچىلىرىنىڭ قوماندانى لى دۇزۇزۇ بىلەن تىل بىرىكتۈرۈپ ، ئاكا-ئۇكا جاڭ يىجى ۋە جاڭ چاڭزوڭنى ئاسىيلىق قىلىشنى پىلانلىغاندەك قىلدى. كېيىن ئۇلار قوزغىلاڭ قوزغاپ ، 500 دىن ئارتۇق ئىمپېرىيە قاراۋۇللىرىنى باشلاپ ، ئوردىغا يۈگۈرۈپ كېلىپ ، جاڭ ئىككى ئاكا-ئۇكىنى ئۆلتۈرگەن ، ئاندىن ۋۇ زېتيەننىڭ ياتىقىنى قورشىۋېلىپ ، ئۇنىڭ تەختتىن چۈشۈشىنى تەلەپ قىلغان . بۇ تارىختا « شېنلوڭ سىياسىي ئۆزگىرىشى » دەپ ئاتالغان.

ۋۇ زېتيەن بۇ ۋاقىتتا ئاللىقاچان 81 ياشتا ئىدى. ئۇ قېرى ۋە ئاجىز بولۇپ ، قوزغىلاڭنى بېسىقتۇرالمىغاچقا ، ئۇ پەقەت تەختتىن چۈشۈپ ئوغلى لى شيەنگە تەختتىن چۈشۈپ ، تاڭنىڭ ئىمپېراتورى جۇڭزوڭغا ئايلانغان. ۋۇ جوۋ سۇلالىسى يىقىلىپ ، تاڭ سۇلالىسى ئەسلىگە كەلگەندىن كېيىن ، ئۇ شاڭياڭ ئوردىسىغا كۆچۈپ كېلىپ ، ئىمپېراتورنىڭ بارلىققا كېلىشىگە ئايلانغان. جوڭزوڭ ئۇنىڭغا «زېتيان بۈيۈك ئىمپېراتور» ئۇنۋانىنى بەردى.

11-ئاينىڭ 26-كۈنى ، شېنلوڭنىڭ بىرىنچى يىلى (705-يىلى 12-ئاينىڭ 16-كۈنى) ، ۋۇ جاۋ لوياڭدىكى شاڭياڭ ئوردىسىنىڭ شيەنيۇ زالىدا 81 يېشىدا ۋاپات بولغان. ۋۇ زېتيەن ۋاپات بولۇشتىن ئىلگىرى ئىمپېراتور ئۇنۋانىدىن ۋاز كېچىپ ، ئۆزىنى «بۈيۈك ئەۋلىيا ئىمپېراتور زېتىيان» دەپ ئاتىغان. شېنلوڭنىڭ ئىككىنچى يىلى (706-يىلى) ۋۇ زېتيەن تاڭ سۇلالىسى چيەنلىڭ مەقبەرىسىدە تاڭ ئىمپېراتورى گاۋزوڭ لى جى بىلەن بىللە دەپنە قىلىنغان بولۇپ ، سۆزسىزلا تاش قالدۇرغان .

باھالار

خەتسىز ئابىدە بىلەن دەفن قىلىنىش

ۋۇ زېتيەنگە ئەسىرلەردىن بۇيان ئوخشىمىغان باھالار بېرىلگەن. تاڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە ، ۋۇ زېتيەننى باھالاش بىر قەدەر كەڭ قورساق ئىدى ، ئەمما تاڭ سۇلالىسىنىڭ تارىخى ھەرەمدىكى كېنىزەكلەرنىڭ ۋە پادىشاھلارنىڭ مەلىكەلىرىنىڭ ئازاب-ئوقۇبەتلىرىنى رەھىمسىزلەرچە ئاشكارىلىدى. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ ، بولۇپمۇ سىما گۇاڭ تەھرىرلىگەن « زىجى توڭجيەن » ۋۇ قاتتىق تەنقىدلەندى. جەنۇبىي سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ، چېڭ-جۇ نېئو-كۇڭزىچىلىق جۇڭگونىڭ تەپەككۇرىنى ئاساس قىلغان ، جامائەت پىكىرى ۋۇ زېتيەننىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك باھالىشىنى بەلگىلىگەن. مەسىلەن ، مىڭنىڭ ئاخىرقى ۋە چىڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە ، مەشھۇر مۇتەپەككۇر ۋاڭ فۇجى بىر قېتىم ۋۇ زېتيەنگە «ئەرۋاھ ۋە ئىلاھلار يول قويمايدۇ ، سۇبيېكتلار نەپرەتلىنىدۇ» دەپ باھا بەرگەن. قانداقلا بولمىسۇن ، ئىمپېراتور ۋۇنىڭ ئىختىساسلىقلارنى قوبۇل قىلىشقا ئىنتايىن ئەھمىيەت بەرگەنلىكى ۋە تۇنجى بولۇپ تورنى ئاساس قىلغان ئىمتىھان سىستېمىسىنى بارلىققا كەلتۈرگەنلىكى ئىنكار قىلغىلى بولمايدۇ. ئۇ يەنە تالانتلىق كىشىلەرنى مۇۋاپىق ئورۇنغا تاللاشقا ۋە تەيىنلەشكە ماھىر بولۇپ ، دى رېنجيې ، جاڭ جيەنجى ، خۇەن يەنفەن ، جىڭ خۇي ۋە ياۋ چۇڭ قاتارلىق ئەسلىگە كەلتۈرۈشنىڭ داڭلىق مىنىستىرلىرىدىن پايدىلانغان . داڭلىق ئەمەلدار لى جياڭ يەنە ئەينى ۋاقىتتا كەييۈەن دەۋرىدىكى بارلىق داڭلىق ۋە پەزىلەتلىك ئەمەلدارلارنىڭ ۋۇ زېتيەن تەرىپىدىن ئۆستۈرۈلگەنلىكىنى كۆرسەتتى .  كېيىن ، ئىمپېراتور شۈەنزوڭ دەۋرىدە ئەنشى قوزغىلاڭنى باستۇرۇشقا زور تۆھپە قوشقان گو زىيى ئالدى بىلەن ۋۇ زېتيەن قوزغىغان ھەربىي ئىمتىھان ئارقىلىق ئۆستۈرۈلگەن . سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى خۇ جىتاڭ ۋۇ زېتيەنگە قارشى «تالانتلىق كىشىلەرنى ئىشلىتىپ ۋارىس ئىمپېراتورنى ئالداش» قاتارلىق ئەخلاق قائىدىلىرىگە خىلاپلىق قىلغان نۇرغۇن «جىنايەت» لەرنى تىزىپ چىققان. قانداقلا بولمىسۇن ، ئۇ يەنە ئىختىيارسىز ۋە پۇشايمان بىلەن مۇنداق دېدى: «ئەگەر ئۇ ئەر بولۇپ تۇغۇلۇپ دۆلەتنى باشقۇرسا ، ئۇنىڭ تالانتى ۋە ئىستراتېگىيىسى خەن ئىمپېراتورى ۋۇنىڭكىدەك قالتىس بولاتتى».  ئۇ ئەگەر ۋۇ زېتيەن ئادەم بولسا ، ئۇنىڭ تالانتى ۋە ئىستراتېگىيىسىنىڭ خەن ئىمپېراتورى ۋۇنىڭكىدىن قېلىشمايدىغانلىقىغا ئىشىنەتتى. مەشھۇر باش مىنىستىر لۇ جى تاڭنىڭ ئىمپېراتورى دېزوڭغا يازغان ماقالىسىدە «بىز ئىمپېراتور تەيزوڭ ۋە ئىمپېراتور ۋۇ زېتيەننىڭ قەھرىمانلىق روھىغا ئەمەل قىلىپ ، بىزنى تەشۋىق قىلىشىمىز كېرەك» دەپ يازغان ، ۋۇ زېتيەننى ئىمپېراتور تەيزوڭ بىلەن ئوخشاش ئورۇنغا قويۇپ ، ئىمپېراتور دېزوڭنى ئۇلارنى ئۈلگە قىلىشقا ئىلھاملاندۇرغان .  تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلدىكى ئەمەلدارى پى رىشيۇ ئىلگىرى مۇنداق يازغان: «ئىمپېراتور دوۋاگېر تەقدىرىنى ئۆزگەرتتى ، يىگىرمە يىلغا يېقىن ۋاقىتتىن بۇيان ، دۇنيا تىنچ ھالەتتە تۇرۇپ ، جېڭگۇەن دەۋرىدىن قېلىشمايدۇ. ماڭىدىغان يول نېمە؟». ئۇ ۋۇ زېتيەن ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدىكى تىنچ كۈنلەرنى قولدىن بېرىپ قويدى .  ۋۇ زېتيەن ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە ، دۆلەتنىڭ مەدەنىيىتى جېڭگۇەن دەۋرىدىكى مودېلغا ۋارىسلىق قىلغان ، خەلق يەنىلا گۈللەنگەن. شۇڭلاشقا ، ئۇ « جېڭگۇەننىڭ مىراسى » دېگەن نامدىن ۋە ۋۇ جوۋنىڭ ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈشىدىن ھۇزۇرلانغان ، بۇ تاڭنىڭ نەۋرىسى ئىمپېراتور شۈەنزوڭنىڭ كەييۈەن گۈللەنگەن دەۋرىگىمۇ كېڭەيگەن (ئانىسى ئىمپېراتور ۋۇنىڭ قولىدا قازا قىلغان) . L.S. ستاۋرىئانوسنىڭ قارىشىچە ، ۋۇ زېتيەن «جۇڭگو تارىخىدىكى ئەڭ ئىقتىدارلىق ۋە مەرىپەتپەرۋەر ھۆكۈمرانلارنىڭ بىرى».

ۋۇ زېتيەننىڭ ئوبرازى تارىختىن كەلگەن. تاڭ ۋە سۇڭ سۇلالىسىنىڭ رەسمىي تارىخىدا ۋۇ زېتيەننىڭ ئائىلە ئارقا كۆرۈنۈشى ، سوت ھاياتى ۋە ئۇنىڭ ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش ھوقۇقى قاتارلىق تەپسىلاتلار بار. ئومۇمەن قىلىپ ئېيتقاندا ، ۋۇ زېتيەننىڭ ئوبرازىنى تەرەققىياتنىڭ تۆت باسقۇچىغا بۆلۈشكە بولىدۇ. تاڭ ۋە بەش سۇلالىسى دەسلەپكى باسقۇچ بولۇپ ، «يەرلىكلىشىش» نىڭ ئالاھىدىلىكىنى كۆرسىتىپ بەرگەن. سۇڭ ۋە يۈەن سۇلالىسى ۋارىس دەۋرى بولۇپ ، ئەينى ۋاقىتتا ۋۇ زېتيەن «ياتلاشقان» مىڭ سۇلالىسى بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولۇپ ، ئەينى ۋاقىتتا ۋۇ زېتيەن «ئېروتىكلاشتۇرۇلغان» چىڭ سۇلالىسى گۈللەنگەن مەزگىل بولۇپ ، ئەينى ۋاقىتتا دىئامېتىرىغا قارشى ئىككى خىل يۈزلىنىش پەيدا بولغاندا ، بىرى «ئالۋاستىلىشىش» ، يەنە بىرى «غايە» ئىدى. بۇ دەۋرنىڭ ئالاھىدىلىكى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.

تارىخى تەرەققىياتقا قوشقان تۆھپىسى

ۋۇ زېتيەننىڭ تارىخنىڭ تەرەققىياتىغا قوشقان تۇنجى تۆھپىسى ، ئۇ مۇتەئەسسىپ ئاقسۆڭەك ئائىلىلەرگە زەربە بەردى . ۋۇ زېتيەن ئىمپېراتور قىلىنغاندىن كېيىن ، ئۇ جاڭسۈن ۋۇجى ، چۇ سۇيىلياڭ ۋە باشقىلارنى سوتتىن بىر-بىرلەپ ئىمپېراتور بولۇشقا قارشى تۇرغان ۋە ئۇلارنى يىراق رايونلارغا قوغلاپ چىقارغان. ۋۇ زېتيەنگە نىسبەتەن بۇ باشقىلارغا ئاگاھلاندۇرۇش بولدى ، ئەمما بۇ گۇەنلۇڭ گۇرۇپپىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى ئەينى ۋاقىتتىكى مەنپەئەتى بار مۇتەئەسسىپ كۈچكە ئايلاندى. ئۇلارنى سىياسىي سەھنىدىن قوغلاپ چىقىرىش گۇەنلۇڭ گۇرۇھىنىڭ شىمالىي جوۋ سۇلالىسى دەۋرىدىن بۇيانقى بىر ئەسىردىن كۆپرەك ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەنلىكىنىڭ ئاخىرلاشقانلىقىدىن دېرەك بەردى ، شۇنداقلا ئىجتىمائىي تەرەققىيات ۋە ئىقتىسادىي تەرەققىيات ئۈچۈن ياخشى شارائىت ھازىرلىدى.

ئىككىنچى ، ئۇ ئىقتىسادىي تەرەققىياتنى ئىلگىرى سۈردى. ۋۇ زېتيەن ئۆزىنىڭ ئون ئىككى تەكلىۋى ئىچىدە «دېھقانچىلىق ۋە باقمىچىلىققا ئىلھام بېرىش ، باج ۋە ئەمگەك مۇلازىمىتىنى ئازايتىش» تەكلىپىنى بەردى. ئۇ ھاكىمىيەت بېشىغا چىققاندىن كېيىن ، « كىشىلەرنىڭ ئەسلىدىكى كەسپىي خاتىرىلىرى » نى تۈزۈپ ، ۋىلايەت ۋە ناھىيەلەرگە ۋىلايەت ۋە ناھىيىلىك ئەمەلدارلارنىڭ دېھقانچىلىقنى رىغبەتلەندۈرۈش ئۈچۈن پايدىلىنىش ماتېرىيالى سۈپىتىدە تارقىتىپ بەردى. ئۇ يەنە يەرلىك باشقۇرۇشقا ئەھمىيەت بېرىپ ، ئۆي ئىگىلىرى ۋە ئەمەلدارلارغا بولغان نازارەتچىلىكنى كۈچەيتتى. يەرنى قوشۇۋېلىش ۋە قېچىپ كەتكەن دېھقانلارغىمۇ نىسبەتەن كەڭ قورساقلىق سىياسىتى قوللىنىلدى. شۇڭلاشقا ، ۋۇ زېتيەن ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە ، جەمئىيەت بىر قەدەر مۇقىم بولغان ، دېھقانچىلىق ، قول ھۈنەرۋەنچىلىك ۋە سودا قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى زور ئىلگىرىلەشلەرنى قولغا كەلتۈرگەن ، ھەمدە ئائىلە سانى تاڭنىڭ يوڭخۈي ھۆكۈمرانلىق قىلغان ئۈچىنچى يىلى (652) ئىمپېراتور گاۋزوڭنىڭ ئۈچىنچى يىلىدىكى 6 مىليون 150 مىڭغا يەتكەن ، تاڭنىڭ شېنلوڭنىڭ يىللىق ئوتتۇرىچە ئېشىش نىسبىتى% 70 بولغان. بۇ ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئېشىش سۈرئىتى ئىنتايىن يۇقىرى بولۇپ ، ۋۇ زېتىيان دەۋرىدىكى ئىقتىسادىي تەرەققىياتنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان ئوبيېكتىپ سانلىق مەلۇمات.

ئۈچىنچى تۆھپە چېگرا ۋەزىيىتىنى مۇقىملاشتۇرۇش. ۋۇ زېتيەن ھاكىمىيەت بېشىغا چىققاندىن كېيىن ، چېگرا تىنچ ئەمەس. غەربىي تۈركلەر ئەنشىدىن ئىبارەت تۆت شەھەرنى ئىشغال قىلدى ، تىبەتلەرمۇ چىڭخەي رايونىدىكى تاڭغا داۋاملىق ھۇجۇم قىلدى. شىمالدىكى تۈركلەر ۋە شەرقىي شىمالدىكى خىتانلار مەركىزى خېبېيغىچە جەڭ قىلدى. بىر تەرەپتىن ، ۋۇ زېتيەن قايتۇرما ھۇجۇم تەشكىللەپ ، ئەنشىدىكى تۆت شەھەرنى ئەسلىگە كەلتۈردى ۋە تۈركلەر ۋە خىتانلارنىڭ ھۇجۇمىنى بىكار قىلدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، ئۇ چېگرا رايونلاردا ھەربىي يېزا-بازار قۇرۇپ ، مەڭگۈلۈك ئەسكەر تۇرغۇزدى ۋە ئىمپېراتور گاۋزوڭنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا چىڭخەيدە گەنسۇدىكى جاڭيې ۋە ۋۇۋېي ، ئىچكى موڭغۇلىيەدىكى ۋۇيۈەن ۋە شىنجاڭدىكى مۇسار قاتارلىق جايلارغا كېڭەيدى. ۋۇ زېتيەن مەخسۇس خەت يېزىپ ، لۇ شىدېنىڭ ھەربىي دېھقانچىلىق خىزمىتىگە قوشقان تۆھپىسىنى ماختىدى. كىتابتا ھەربىي دېھقانچىلىق سەۋەبىدىن ، شىمالدا تۇرۇشلۇق ئەسكەرلەرنىڭ يېمەكلىك تەمىناتىنىڭ «بىر قانچە يىل تەمىنلەنگەنلىكى» ئالاھىدە كۆرسىتىلدى.

تۆتىنچى تۆھپە مەدەنىيەت تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈش. تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى ئالىم شېن جىجى ئىمپېرىيە ئىمتىھان سىستېمىسى ھەققىدە توختالغاندا: «ئىمپېراتور دوۋاگېر ئەدەبىيات ۋە تارىخنى پىششىق بىلىدۇ ، ئەدەبىيات سەنئىتىنى ياخشى كۆرىدۇ» دېدى. «ئىمپېراتور دوۋاگېر دۆلەتنى يىگىرمە يىلدىن ئارتۇق باشقۇردى. ئۇ ۋاقىتتا ، بارلىق مىنىستىرلار ۋە ئەمەلدارلار يېزىقچىلىق ئارقىلىق ئۆگىنىشتە مۇۋەپپەقىيەت قازاندى. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ ، بۇ سىستېما بىر يۈزلىنىشكە ئايلاندى». بىرىنچى ، ئەينى ۋاقىتتىكى جىنشى ۋە زىكې ئىمتىھانىدا ئاساسلىقى سىياسەت سوئاللىرى ، يەنى ماقالە يېزىش سىناق قىلىنغان. ماقالىنىڭ سۈپىتى قوبۇل قىلىشنىڭ ئاساسلىق ئۆلچىمى. ئىككىنچىدىن ، ۋۇ زېتيەن كىشىلەرنى تەكلىپ قىلغاندا ، ئۇ ئۇلارنىڭ ئائىلە ئارقا كۆرۈنۈشىنى ياكى ئۇلارنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك ئەمەلدارلارنىڭ ئەۋلادلىرى ياكى ئەمەسلىكىنى ئويلىمىدى ، بەلكى ئۇلارنىڭ سىياسىي تالانتى بار-يوقلۇقىغا قارىدى. شۇڭلاشقا ، ئىمپېرىيە ئىمتىھانىدىن ئۆتكەنلەرنىڭ ئىچىدىن يۇقىرى دەرىجىلىك ئەمەلدارلارنى تاللاشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىلگەن. ئىمپېرىيە ئىمتىھانىدىن ئۆتكەنلەر بارغانسىرى يۇقىرى دەرىجىلىك ئەمەلدارلارغا ئايلاندى. بۇ ئەمەلدارلارنىڭ ئىمپېرىيە ئىمتىھانىغا قاتنىشىش قىزغىنلىقىنى زور دەرىجىدە قوزغىدى ، شۇنداقلا ئادەتتىكى كىشىلەرنىڭ ئۆگىنىش ۋە ئۆگىنىش قىزغىنلىقىنى قوزغىدى. بۇ شېن جىجىنىڭ «بۇ بىر يۈزلىنىشكە ئايلاندى» دېگەن سۆزى. كەييۈەن ۋە تيەنباۋ يىللىرىدا «دادىلار ئوغۇللىرىغا ، چوڭ ئاكا-ئۇكىلارغا كىچىك ئىنىلىرىغا ئۆگىتىش» ۋە «بەش مېتىر ئېگىزلىكتىكى ئوغۇللار ئەدەبىيات ۋە يېزىقچىلىق توغرىسىدا سۆزلەشتىن نومۇس قىلىدۇ» دېگەن ئىجتىمائىي كەيپىيات ۋۇ زېتىيان دەۋرىدە باشلانغان. ئۇ مەدەنىيەتنىڭ ئومۇملىشىشى مەدەنىيەتنىڭ ئومۇميۈزلۈك تەرەققىي قىلىشىنى ئىلگىرى سۈردى. بۇ مەزگىلدە داڭلىق شائىرلار ۋە يازغۇچىلار سۈي روڭ ۋە لى چياۋ بارلىققا كەلگەن. ھەيكەلتىراشلىق ۋە رەسىم سىزىشمۇ مىسلى كۆرۈلمىگەن سەۋىيىگە يەتتى.

شەخسىي كەمچىللىكى

ۋۇ زېتيەن ھەققىدە نۇرغۇن سەلبىي باھالارمۇ بار. سېن جوڭمياۋ مۇنداق دېدى: «ئۇ شەھۋانىي ئىدى ، ئۇنىڭ مۇقىم ياخشى كۆرىدىغان ۋە ياقتۇرمايدىغان يېرى يوق ئىدى. ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە ، ئۇنىڭ 73 باش مىنىستىرى بار ئىدى. »  جوۋ شىڭ ۋە لەي جۈنچېن قاتارلىق رەھىمسىز ئەمەلدارلارنى ئىشلەتكەن . ئۇنىڭدىن باشقا ، كېيىنكى تارىخچىلار ئۇنى ئەنئەنىۋى ئەخلاققا خىلاپلىق قىلغانلىقى ۋە ئايال كىشى سۈپىتىدە نۇرغۇن ئەر جۈپتىلىرى (« ئەرلەر ياقتۇرىدىغان » دەپ ئاتالغان) بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇنى پەس كۆرگەن . قانداقلا بولمىسۇن ، جاۋ يى ۋۇ زېتيەننىڭ شەخسىي تۇرمۇشىنى ئاقلاپ مۇنداق دېدى: «ھۆكۈمدار باي ۋە مىڭلىغان كېنىزەكلىرى بار ئىدى. قانداقلا بولمىسۇن ، ئايال پادىشاھ خانىش بولغاندىن كېيىن ، ئۇ پەقەت بىر نەچچىنىلا ياخشى كۆردى. بۇ ھەيران قالارلىق ئىش ئەمەس. شۇڭا ، ئۇ دەسلەپتە ئۇنى مەخپىي تۇتمىدى ، ھەمدە ئۇنى مەخپىي تۇتۇشنىڭ ھاجىتى يوق». ئۇنىڭ رەھىمسىز ئەمەلدارلارنى ئىشلەتكەنلىكى توغرىسىدىكى قاراشقا كەلسەك ، بەزى ئالىملار يەنە ۋۇ زېتيەن ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە رەھىمسىز ئەمەلدارلارنىڭ مەۋجۇتلۇقىنىڭ بىر قەدەر قىسقا ئىكەنلىكىنى كۆرسەتتى. ۋۇ زېتيەننىڭ سۇلالىلەر ئۆزگىرىشىنىڭ ئالدى-كەينىدە رەھىمسىز ئەمەلدارلارنى ئىشلىتىشىدىكى سەۋەب پۈتۈنلەي سىياسىي كۈرەشنىڭ ئېھتىياجى بىلەن بولغان.  رەھىمسىز ئەمەلدارلار ۋۇ زېتيەن دەۋرىدە پەيدا بولۇپلا قالماي. بەزى ئالىملار تەيزوڭنىڭ جېڭگۇەن دەۋرىدە نۇرغۇن رەھىمسىز ئەمەلدارلارنىڭ بارلىقىنى كۆرسەتتى.  تاڭ ئىمپېراتورى شۈەنزوڭنىڭ كەييۈەن دەۋرىدە ، ئىنتايىن رەھىمسىزلىكى بىلەن پايتەختنىڭ ئۈچ يىلپىز دەپ ئاتالغان يەن ئەنجى ، ۋاڭ جۈن ۋە لى چۈەنجياۋ ، لى سۇڭ ۋە ۋاڭ شۈ قاتارلىق رەھىمسىز ئەمەلدارلار بار ئىدى.  ^{[ مەنبە ئىشەنچلىكمۇ؟ ]} .

باھالار

[ edit ]

• « كونا تاڭ كىتابى »: «تەرتىپ ۋە مالىمانچىلىق ۋاقىت مەسىلىسى ، ھايات قېلىش ۋە بۇزۇلۇش ھوقۇق مەسىلىسىدۇر. ئەگەر جيې بىلەن جوۋ ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن بولسا ، ھەتتا ئون ياۋمۇ ھۆكۈمرانلىق قىلالمايتتى ؛ ئەگەر ياۋ ۋە شۈن ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن بولسا ، ھەتتا ئون جيېمۇ قالايمىقانچىلىق پەيدا قىلالمايتتى ؛ ئەگەر قورقۇنچاقلار ۋە ئاياللار بۇ ئەھۋالدىن پايدىلىنىپ ، كۈچ-قۇۋۋەتكە ئېرىشكەن بولسا ، ئۇلار بارلىق جانلىقلارنىڭ ھاياتىنى كونترول قىلاتتى. ئۇلارنىڭ ئائىلە-تاۋابىئاتلىرىنىڭ تەلىپىدىن كۆڭلى يېرىم بولدى ۋە سوتنىڭ خەتىرىگە مۇشتلىرىنى قىسىپ قويدى. ئۇلار سابىق ئىمپېراتورنىڭ ياخشىلىقىنى قايتۇرالمىدى ۋە پادىشاھنىڭ ئوغلىنى قوغدىيالمىدى ? ياخشى سۆزلەر بىلەن ، ھازىرقى ئاساسىي قانۇنغا ھۆرمەت قىلىپ ، تەلەيلىك مىنىستىرلارنى باستۇرۇپ ، سادىق سۆزلەرنى ئاڭلىدى ۋە رەھىمسىز ئەمەلدارلارنى جازالىدى. نېمىدېگەن ئىرادە ، نېمىدېگەن ئىرادە! »ماختاش:« ئۇزۇن لى تاشقى قىياپىتىنى ئۆزگەرتتى ، بىڭ ئوردىسى گۈللەنگەن. نېمە ئۈچۈن ئاسمان بۇ كۇي ۋە شيېنى تۇغدى؟ ئۇ مۇقەددەس ئاسارە-ئەتىقىلەرنى قولغا چۈشۈردى ۋە ئىمپېرىيە تۇرالغۇسىنى خارلىدى. ئالۋاستى قېرى ۋە ئاق چاچلىق ، دەرس قانداقراق؟ ».
• « يېڭى تاڭ كىتابى »: «ئىلگىرى كۇڭزى باھار ۋە كۈز يىللىق خاتىرىسىنى يازغاندا ، ئىسيانكار ئەمەلدارلار ۋە ساتقۇنلار قورقۇپ كەتكەن. ئۇلار ئىمپېراتورنى ئۆلتۈرگەن ۋە دۆلەتنى ئىگىلىۋالغان ھۆكۈمرانلارنى تەختتىن چۈشۈرمىگەن ياكى ئۆلتۈرمىگەن. ئۇلار ۋارىسلىق قىلغۇچىلارنى ئەڭ چوڭ جىنايەت بار دەپ ئويلىغانلىقى ئۈچۈنمۇ ، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ چوڭ رەزىللىكلىرىنى خاتىرىلىگەن ، ھەمدە ئۇلار گايمانىڭ خاتىرىسىنى يوشۇرمىغان. لۇ ئائىلىسى خەن سۇلالىسىنى تارتىۋالمىدى ، ئۇلار ئوغرىلىق قىلىش ئارقىلىق دۆلەتنىڭ ھۆكۈمىتىنى ئىگىلىدى ، شۇڭا ئۇلار دانىشمەننىڭ مۇددىئاسىنى چۈشەنگەنلىكى ئۈچۈنمۇ ياكى تاسادىپىيلىقمۇ؟ ? ئۇلارنىڭ ئىچىدە تەلەيسىز ، بەختسىزلىككە دۇچار بولىدۇ. قانداقلا بولمىسۇن ، ئۇششاق-چۈششەك كىشىلەر جەننەتنىڭ يولىنى بىلىش تەس ، ياخشىلىق قىلىش خۇشاللىق ئېلىپ كەلمەسلىكى مۇمكىن ، يامانلىق قىلىش ئاپەت ئېلىپ كەلمەسلىكى مۇمكىن دەپ قارايدۇ. ئىمپېراتور ۋۇنىڭ رەزىللىكى ئۆلتۈرۈلگەندەك ناچار ئەمەس ، شۇڭا ئۇ تەلەيلىك ھالدا قېچىپ كەتكەن. ئىمپېراتور جوڭزوڭ ۋېيغا كەلسەك ، ئاپەت يۈز بەردى. قانداقلا بولمىسۇن ، ئۇ ئاپىسى ، ئىمپېراتورغا ئوخشاش ئاپەتكە ئۇچرىغان ، ئۇ ئۆزىمۇ ئۇنىڭغا ئۇچرىغان. ئۆزگەرتكىلى بولمايدىغان ئەخمەقلىق ئەمەسمۇ! "
• شېن جىجى : «ئىمپېراتور دوۋاگېر ئەدەبىيات ۋە تارىخنى پىششىق بىلىدىغان بولۇپ ، ھاشارات ئويۇش سەنئىتىنى ياخشى كۆرەتتى». «ئىمپېراتور دوۋاگېر دۆلەتنى 20 نەچچە يىل باشقۇردى ، ئۇ ۋاقىتتىكى بارلىق مىنىستىرلار ۋە ئەمەلدارلار يازغانلىرى بىلەن داڭق چىقاردى. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ ، بۇ ئادەت بىر يۈزلىنىشكە ئايلاندى».
• لۇ جىلۇنىڭ «چۇڭ بەيياۋخاي ماقالىلەر توپلىمى»: «ئەدەبىيات ، ھۆسنخەت ۋە يېزىقچىلىق جەھەتتە ، ئۇنىڭ تالانتى ناھايىتى يۇقىرى ، ئۇنى قەدىمكى ۋە زامانىۋى دەۋرلەردە تېپىش ناھايىتى ئاز ئۇچرايدۇ».
• سۈي روڭ : «ئۇلۇغ قابىلىيەت ۋە يىراقنى كۆرەر ئادەم ، زور ئۇتۇقلار ۋە ئارتۇقچىلىقلار بار. ئۇ گۈلدۈرمامىلىق ۋە چاقماقتەك كۈچلۈك ، قۇياش ۋە ئايغا ئوخشاش نادىر. ئۇ باشقىلارغا تاتلىق شەبنەم چېچىدۇ ۋە ئۇلارنى تەبرىكلەش بۇلۇتى بىلەن قاپلايدۇ. ئۇ مۇراسىم ۋە مۇزىكىلارنى ياساپ ، ئاددىيلىقنى ئەسلىگە كەلتۈرىدۇ. توققۇز ياۋايىلار ئۇنىڭ ئۈلگىسىگە ئەگىشىدۇ.
• لۇ زوڭ : «ئۇ تاڭنىڭ جىنايەتچىسى ، ئۇ دۆلەتكە خەۋپ يەتكىلى تاس قالدى» دېدى.
• خوڭ مەينىڭ « روڭخەي سۈي بى » ناملىق ئەسىرىدە مۇنداق دېيىلگەن: «خەن ئىمپېراتورى ۋۇ بىلەن تاڭنىڭ ئىمپېراتورى ۋۇ ئېنىق ئەمەس».
• سىما گۇاڭ : «گەرچە ئۇ ۋەزىپىسىدىن قالايمىقان پايدىلىنىپ كىشىلەرنىڭ كۆڭلىنى ئۇتتۇرغان بولسىمۇ ، ئەمما ۋەزىپىسىنى ئورۇندىيالمىغان ياكى ئۇلارنى جازالايدىغان كىشىلەرنى ئۇزۇن ئۆتمەيلا ئىشتىن بوشاتتى. ئۇ جازا ۋە مۇكاپاتلاش كۈچىدىن پايدىلىنىپ دۇنيانى كونترول قىلدى. ئۇ بارلىق سىياسەتلەرنى ئۆزى چىقاردى ، قارار چىقىرىشتا دانا ۋە دانا ئىدى ، شۇڭا ئەينى ۋاقىتتىكى دانا ۋە پەزىلەتلىك كىشىلەرمۇ ئۇنىڭغا مۇلازىمەت قىلىش ئۈچۈن رىقابەتلەشتى».
• جاۋ يى : «ئاياللار ئارىسىدىكى ئەقىللىق ھۆكۈمدار». "بۇ ھۆكۈمدار باي بولۇپ ، نەچچە مىڭ جۈپتى بار ئىدى. ئۇ ئايال پادىشاھ بولغاچقا ، پەقەت ئۇلارنىڭ بىر نەچچىسىنىلا ياخشى كۆرەتتى. بۇ ھەيران قالارلىق ئەمەس. شۇڭلاشقا ، ئايال پادىشاھ دەسلەپتە ئۇنى چەكلەنگەن دەپ ئويلىمىغان ، ھەمدە ئۇنى يوشۇرۇشنىڭ ھاجىتى يوق".
• جەي ئەي : «ۋۇ 20 نەچچە يىلدىن بۇيان دۆلەتنى باشقۇرۇپ كەلگەن ئايال ئىدى ، ئۇ ھۆكۈمەتكە مەسئۇل خانىش ئانىغا ئوخشىمايتتى ، ئەمما ئۇ بىۋاسىتە ئىمپېراتور ۋە پادىشاھ ئىدى. بۇ ئۇنىڭ ئەقىل-پاراسىتىنىڭ پەۋقۇلئاددە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ».
• سېن جوڭميەن : «ئىمپېراتور ۋۇ خىزمىتىدە ئۆزلىكىدىن بولۇپ ، مۇقىم ياقتۇرمايدىغان ۋە ياقتۇرمايدىغان ئىشلار بار ئىدى. ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە ، ئۇنىڭ 73 باش مىنىستىرى بار ئىدى».
• گو مورو : «ھۆكۈمەت كەييۈەندە باشلاندى ، جېڭگۇەندە ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش ناھايىتى ياخشى ئىدى ؛ خۇشپۇراق جيەنگېدىن ئېقىپ ، نۇر لىجوغا تارقالدى».
• سوڭ چىڭ لىڭ : «ۋۇ زېتيەن فېئوداللىق دەۋردىكى مۇنەۋۋەر ئايال سىياسەتچى ئىدى ، ئەمما ئۇنىڭ ئائىلە رولىغا كەلسەك ، ۋۇ زېتيەننىڭمۇ ياخشى ئايالى ئىكەنلىكىنى كۆرۈش تەس ئەمەس».
• ماۋ زېدۇڭ : «ۋۇ زېتيەن ھەقىقەتەن بىر دۆلەتنى باشقۇرۇشتىكى تالانت ئىگىسى ئىدى. ئۇنىڭ باشقىلارغا بەرداشلىق بېرىش ئىقتىدارى ، كىشىلەرنى پەرقلەندۈرۈش ئەقىل-پاراسىتى ۋە ئادەم ئىشلىتىش ماھارىتى بار ئىدى. ئۇ نۇرغۇن كىشىلەرنى تەشۋىق قىلدى ۋە نۇرغۇن ئادەمنى ئۆلتۈردى. ئۇ پەقەت نۇرغۇن كىشىلەرنى تەشۋىق قىلىپ ئۆلتۈردى».
• جيەن بوزان : «ۋۇ زېتيەننىڭ ئاقسۆڭەكلەرگە زەربە بېرىش ۋە ئادەتتىكى ئۆي ئىگىلىرىنى رەسمىي ئورۇنغا ئۆستۈرۈش سىياسىتى ئەينى ۋاقىتتىكى ئىجتىمائىي تەرەققىيات يۈزلىنىشىگە ماس كەلگەن ، شۇڭا ئۇنىڭ رولى ئىجابىي بولغان ... ۋۇ زېتيەن يەنە فېئودال دۆلەتنىڭ چېگراسىنى مۇستەھكەملەش ئۈچۈن نۇرغۇن خىزمەتلەرنى قىلغان».
• لى جى : «يېقىنقى دەۋردىكى پادىشاھلارغا قارايدىغان بولساق ، ۋۇ زېتيەنگە ئوخشاش كىشىلەرنى تونۇيدىغانلار بارمۇ؟ ۋۇ زېتيەندەك تالانتلىق كىشىلەرنى يېتىشتۈرۈش ۋە خەلقنى بىخەتەر قوغداشقا بېغىشلانغانلار بارمۇ؟ بۇ ھەر دەۋرنىڭ سىنىقىدىن قېچىپ قۇتۇلالمايدۇ. دانا پادىشاھتا قىممەتلىك نەرسە شۇكى ، ئۇ كىشىلەرنى بىلىشنىڭ قىيىنلىقىنى ، تالانتلىق كىشىلەرنى يېتىشتۈرۈشنىڭ تەخىرسىز كىشىلەردۇر.
• لو يۈەنجېن : «ۋۇ زېتيەننىڭ ھۆكۈمرانلىقى جۇڭگو مەدەنىيىتى مىسلى كۆرۈلمىگەن دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان ۋە گۈللەنگەن مەزگىل ئىدى ... ۋۇ زېتيەن ھاياتىدا ھەم ئەدەبىيات ۋە ھەربىي تالانت ئىگىسى بولۇپ ، دۆلەت ۋە خەلققە سادىق ، توغرا كىشىلەرنى توغرا ئورۇنغا تەيىنلىيەلەيدىغان ، بىر تۈركۈم تالانتلىق كىشىلەرنى يېتەكلىيەلەيدىغان ، ئىقتىسادنى ياخشى بىلىدىغان ، سىياسىي ، بىلىملىك ​​، دۆلەتنى باشقۇرۇشتا ناھايىتى ياخشى نامغا ئىگە ، ئۇ دۆلەتنى باشقۇرۇشتا ناھايىتى ياخشى نامغا ئىگە ئىدى. مەدەنىيەت ۋە باشقا تەرەپلەردە ، ئۇ ئەقىللىق مىللىي رەھبەرنىڭ مەسىلىلىرىنى بىر تەرەپ قىلىشتىكى تالانتى ، چۈشەنچىسى ، تەسەۋۋۇرى ، يۈرۈش-تۇرۇشى ۋە ئۇسۇلىغا ئىگە بولۇپ ، دۆلەتنى ئىلگىرى سۈرۈشتە ئاكتىپ رول ئوينىدى ... ئىمپېراتور ۋۇ زېتيەن ھەقىقەتەن فېئوداللىق دەۋردىكى مۇنەۋۋەر سىياسەتچى ، جۇڭگو تارىخىدىكى كەم ئۇچرايدىغان دانا ھۆكۈمدار ».

ئۆلگەندىن كېيىنكى ئۇنۋان - ئوتۇغاتلىرى

گەرچە تاڭ سوتى ئۇنىڭ ئىرادىسى ۋە ئۆلگەندىن كېيىنكى ئۇنۋانىغا ئەمەل قىلغان بولسىمۇ ، ئەمما كېيىن بىر نەچچە قېتىم تۈزىتىلگەن :

• ئىمپېراتور شاڭنىڭ تاڭلۇڭ ھۆكۈمرانلىق قىلغان بىرىنچى يىلى (مىلادىيە 710-يىلى) ، ئۇ تيەنخۇ دەپ ئۆزگەرتىلگەن .
• ئىمپېراتور رۈيزوڭنىڭ جىڭيۈن ھۆكۈمرانلىق قىلغان بىرىنچى يىلى (710) ، ئۇ ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن بۈيۈك ئەۋلىيا ئايال پادىشاھى دېگەن نامغا ئېرىشكەن .
• يەنخېنىڭ بىرىنچى يىلى (712) ، بۇ نام تيەنخۇ شېڭدىغا ئۆزگەرتىلگەن ، ئۇزۇن ئۆتمەيلا ئۇ شېڭخۇغا ئۆزگەرتىلگەن .
• ئىمپېراتور شۈەنزوڭنىڭ كەييۈەن ھۆكۈمرانلىق قىلغان تۆتىنچى يىلى (716) ، ئۇنىڭ ئىسمى ئىمپېراتور زېتيانغا ئۆزگەرتىلگەن .
• تيەنباۋنىڭ سەككىزىنچى يىلى (749) ، ئۇ ئۆلگەندىن كېيىن ئىمپېراتور زېتيان شۈنشېڭ دەپ ئاتالغان .

ئائىلە

ئوغۇللىرى

1. ئىمپېراتور لى خوڭ (652-675)
2. شاھزادە جاڭخۇي لى شيەن (654-684)
3. لى شيەن (ئىلگىرى لى جې دەپ ئاتالغان) ، تاڭ ئىمپېراتورى جوڭزوڭ (656-يىلى 26-نويابىردىن 710-يىلى 7-ئاينىڭ 3-كۈنىگىچە)
4. لى دان ، تاڭ ئىمپېراتورى رۈيزوڭ (ئىلگىرى لى شۇلۇن دەپ ئاتالغان) (662-يىلى 22-ئىيۇندىن 716-يىلى 13-ئىيۇلغىچە)

قىزلىرى

1. مەلىكە ئەنديڭ
2. مەلىكە تەيپىڭ
3. مەلىكە چيەنجىن : مەلىكە چيەنجىن تاڭ ئىمپېراتورى گاۋزۇنىڭ قىزى . ۋۇ زېتيەن ئۆزىنى قوغداش ئۈچۈن تاڭ خان جەمەتىنىڭ ئەزالىرىنى قىرغىن قىلغاندا ، ۋۇ زېتيەننىڭ بېقىۋالغان قىزىغا ئايلىنىشنى تەلەپ قىلغان. ۋۇ زېتيەن ئاندىن ئۇنىڭغا مەلىكە ئاندىڭ دەپ ئىسىم قويدى.

غەيرى رەسمىي رىۋايەتلەر

• ۋۇ زېتيەن بۆشۈكىدە تۇرۇپلا ئەرلەر كىيىملىرىنى كىيگەندە ، ئۇنى پالچى يۈەن تياڭگاڭ ئوقۇغان. يۈەن تياڭياڭ: «ئەگەر ئۇ قىز بولسا ، پەرەز قىلىش ھەقىقەتەن تەس ، ئۇ كەلگۈسىدە دۇنيانىڭ ھۆكۈمرانى بولىدۇ!» دېدى.

• رىۋايەتلەرگە قارىغاندا ، تاڭ ئىمپېراتورى تەيزوڭ ھايات ۋاقتىدا ، ئۇ تارىخچى لى چۈنفېڭدىن ئۆزىنىڭ بايلىقىنى ئېيتىشنى تەلەپ قىلغان. تارىخچى: «بىر ئايال گۈللىنىدۇ» دېدى. كىشىلەر ئارىسىدا «ئۈچىنچى تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىن كېيىن ، ۋۇ پادىشاھ ئىسىملىك ​​بىر ئايال دۇنيانى باشقۇرىدۇ» دەيدىغان مەخپىي خاتىرىلەر تارقالغان. ئىمپېراتور تەيزوڭ بۇنى ئاڭلاپ قاتتىق ئاچچىقلانغان. كېيىن ، زىياپەتتە ، ئەينى ۋاقىتتىكى سول قوغدىغۇچىلارنىڭ گېنېرالى لى جۈنشيەن ئۆزىنىڭ لەقىمىنىڭ «ۋۇ نىياڭزى» ئىكەنلىكىنى ئاشكارىلىغان. ئىمپېراتور تەيزوڭ ئۇنىڭغا ھەسەت قىلىپ ، ئۇنى ئۆلۈم جازاسىغا بۇيرۇغان. كېيىن ، تەيزوڭ لى چۈنفېڭدىن بۇ مىش-مىش پاراڭنىڭ راست ياكى ئەمەسلىكىنى يەنە بىر قېتىم سورىدى. لى چۈنفېڭ جاۋاب بېرىپ مۇنداق دېدى: بۇ كىشى ئاللىقاچان سىزنىڭ ئوردىڭىزدا بولۇپ ، 30 يىل ئىچىدە لى تاڭ خان جەمەتىنى ئۆلتۈرەلەيدۇ. ئۇنىڭ ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچى ئاللىقاچان بار ئىدى ، جەننەتنىڭ ئىرادىسىگە بويسۇنمىدى. بۇ ئادەم قېرىغاندا بىر ئاز رەھىمدىللىك پەيدا قىلىشى مۇمكىن ، ئەمما ئەگەر ئۇ زورلۇق بىلەن ئۆلتۈرۈلسە ، خۇدا باشقىلارنى تېخىمۇ رەھىمسىز ئەۋەتىشى مۇمكىن ، لى تاڭنىڭ ئەۋلادلىرى يوقىتىلىشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا ، تەيزوڭ تەكشۈرۈشنى داۋاملاشتۇرۇش ئويىدىن ۋاز كەچكەن.
• رىۋايەتلەرگە قارىغاندا ، گانېي بۇتخانىسى دەۋرىدە ، لى جى ئۇ يەرگە بېرىپ دۇئا-تىلاۋەت قىلغان ۋە ۋۇ فامىلىلىكنى كۆرگەندىن كېيىن ئەقلىنى يوقاتقان. ئەينى ۋاقىتتا ، ئايال پادىشاھ شياۋ شۇفېينىڭ ياخشى كۆرۈشى ئۈچۈن رىقابەتلىشىۋاتقان خانىش ۋاڭ بۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ كونكۇبىن ۋۇنى ئۆزىنىڭ گۇرۇپپىسىغا قوبۇل قىلىپ ، كېنىزەك شياۋ شۇفېيغا قارشى كۈرەش قىلغان. ئويلىمىغان يەردىن ھەر ئىككىلىسى Concubine Wu نىڭ قولىدا قازا قىلغان. ۋۇ فامىلىلىك ئايال شياۋدىن قۇتۇلغاندىن كېيىن ، مۈشۈكلەرنىڭ كونكۇبىن شياۋنىڭ روھىغا ئىگە بولۇشىدىن ئەنسىرەپ ، مۈشۈكلەردىن قورقۇشقا باشلىغان.
• ۋۇ زېتيەن ئىمپېراتور بولغاندىن كېيىن ، ئۇنىڭ ئەرلەر ياخشى كۆرىدىغانلىرى بار. كونا تاڭ كىتابىدا ئاكا-ئۇكا جاڭ يىجى ۋە جاڭ چاڭزوڭ ، فېڭ شياۋباۋ ( شۆ خۇەييى ) ۋە ئىمپېرىيە دوختۇرى شېن نەنچياۋ خاتىرىلەنگەن.
• ۋۇ جوۋ ئىنقىلابىنى مۇبالىغىلەشتۈرۈش ئۈچۈن ، ۋۇ زېتيەن زېتىيان يېزىقىنى ئىجاد قىلغان . زېتياننىڭ بەزى پېرسوناژلىرى ياپونىيە ۋە كورېيەگىمۇ تارقالغان ، ھەتتا جۇڭگو مەدەنىيەت ئەربابلىرىنى ھۆرمەتلەيدىغان بەزى ياپونلارنىڭ ئىسمى بولۇپ قالغان.
• ۋۇ زېتيەن «چۇيگوڭ توپلىمى» نى 100 توم ، «جىنلۇن توپلىمى» نى 10 توم قىلىپ يازغان ، ئەمما ئۇلار يوقاپ كەتكەن. بۈگۈن قىرىق ئالتە شېئىر قالدى ، تولۇق تاڭ شېئىرلىرى ئۇلارنى تۆت توم قىلىپ تۈزدى. ئۇ ماڭا «ئانار يوپكىسى» ناملىق فىلىمنى ئەسلىتىدۇ.
• ۋۇ زېتيەن ئىمپېراتور بولۇشتىن ئىلگىرى ھەقىقىي ھوقۇقنى تۇتقان ئالتە يىلدا ، ئۇ ئۈچ پادىشاھلىق ئۇنۋانىنى قوللانغان. ئۇ ئىمپېراتور بولغان 15 يىل جەريانىدا ، 16 پادىشاھلىق ئۇنۋانىنى ئىشلەتكەن ، جەمئىي 19 پادىشاھلىق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. ئۇ بارلىق جۇڭگو ئىمپېراتورلىرى ئىچىدە ئەڭ كۆپ ۋە ئەڭ زىچ ئىشلىتىلگەن ئىمپېراتور . ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدىغىنى جىننىڭ غەربىي جىن ئىمپېراتورى خۇي ، سىما جوڭ ، ئۇ ئەڭ ئۇزۇن ھۆكۈمرانلىق ئۇنۋانى بولغان يۈەنكاڭ (9 يىل) دىن باشقا ، توققۇز يىلدا سەككىز پادىشاھلىق ئۇنۋانىنى ئىشلەتكەن .
• راھىب دىشيەن ۋۇ زېتىياننىڭ بۇددا دىنى كىتابلىرىنىڭ «ئېچىلىش بېيىتى» نىڭ ئاپتورى ئىكەنلىكىنى ئېيتتى. .
• پاندا دىپلوماتىيىسىنىڭ تارىخىنى تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ۋۇ زېتيەننىڭ دەۋرىدىن سۈرۈشتۈرۈشكە بولىدۇ.

مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەر ۋە ئاممىباب مەدەنىيەت

دراما

تۇنجى يىلى	ماۋزۇ	تىپى	ئاساسلىق ئىجادىيەت بىرلىكى
1937	ۋۇ زېتيان	دراما	Song Zhi
1962-يىل	ۋۇ زېتيان	دراما	گو مورو
1988	ھالرەڭ دۈشمەن	Henan Opera	جېڭجۇ يۈ ئوپېرا ئۆمىكى 2-نومۇر
2001	ئىمپېراتور ۋۇ ۋە ۋانئېر	Henan Opera	تەيۋەن گۇگۇاڭ ئوپېرا شىركىتى خېنەن ئوپېرا ئۆمىكى
2007	ۋۇ زېتيان	Peking Opera	بېيجىڭ بېيجىڭ ئوپېرا تىياتىرخانىسى

ئويۇن

[ edit ]

• تەقدىر / چوڭ تەرتىپ
  • ئاۋاز بەرگەن: شىئورى ئىزۋا . 4 يۇلتۇزلۇق قاتىلدەك كۆرۈنىدۇ. ئالىيجاناب خىيال B دەرىجىلىك خىزمەتچىلەرگە قارشى تۇرىدىغان ئېسىل خىيال «Snitch Sutra».
• پادىشاھلارنىڭ شەرىپى
  • ئاۋاز بەرگەن: جوۋ شۇەي
• ۋاڭچۈەننىڭ ھېكايىسى
• چوققىغا ئېرىشىش

comics

[ edit ]

• سېھىرگەرلەر ئۇرۇشى: ئالاھىدە كۈچلۈك 32 جادۇگەر ئۆز-ئارا ئۇرۇش قىلىدۇ ( Homare Kawamoto , Makoto Shiozuka )

ئىزاھات

1. . « تاڭنىڭ كونا كىتابى » 6-توم ، ئىمپېراتور ۋۇ زېتيەننىڭ تەزكىرىسى ، خاتىرىلەنگەن: 9-سېنتەبىر رېنۋۇ ، رېنۋۇ ، تاڭ پەرمانى ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇپ ، دۆلەتنىڭ ئىسمى جوۋغا ئۆزگەرتىلگەن. بۇ پادىشاھلىق تيەنشۇغا ئۆزگەرتىلگەن ، ھەمدە يەتتە كۈنلۈك مۇقەددەس بايرامغا ئېرىشكەن. ئىمپېراتور لى دان تەختنىڭ ۋارىسى قىلىپ تۆۋەنلىتىلدى ». بۇ خورمىلارغا ئاساسەن ، ۋۇ زېتيەننىڭ دۆلەتنىڭ نامىنى جوۋغا ئۆزگەرتكەن ۋاقتىنىڭ جۇلىيان كالېندارىدا 690-يىلى 10-ئاينىڭ 16-كۈنى ئىكەنلىكىنى ، 690-يىلى 10-ئاينىڭ 19-كۈنى ، ئۇ مۇقەددەس ۋە ئىلاھىي ئىمپېراتور ئۇنۋانىنى قوشۇپ ، ئىمپېراتور لى داننى تەختنىڭ ۋارىسى قىلىپ چۈشۈرگەنلىكىنى ھېسابلاشقا بولىدۇ.
2. 68 ئىمپېراتور رۈيزوڭنىڭ دەۋرىدە684-يىلدىن 690-يىلغىچە ، گۇاڭجەي ، چيۇگۇڭ ، يوڭچاڭ ۋە زەيچۈ قاتارلىق بىر قانچە دەۋر ئىسمى ئىمپېراتورى رۈيزوڭغا باغلىغان بولسىمۇ بۇ مەزگىلدە ۋۇ زېتيەن ئەمەلىيەتتە ھۆكۈمەتنى كونترول قىلغان ، رۈيزوڭنىڭ ھەقىقىي كۈچى يوق. شۇڭلاشقا ، كۆپىنچە ھۆججەتلەر بۇ پادىشاھلىق ئۇنۋانىنى ۋۇ زېتيەنگە باغلايدۇ .
3. History تارىختا ، ۋۇ زېتيەندىن باشقا ، باشقا سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن كەڭ ئېتىراپ قىلىنمىغان باشقا ئىككى ئايال «ئىمپېراتور» بار ئىدى. ئۇلار شىمالىي ۋېي سۇلالىسى دەۋرىدىكى يۈەن شى ۋە تاڭ سۇلالىسى ئىمپېراتورى گاۋزوڭ دەۋرىدە چېن شۇوجېن ئىدى .
4. P 曌 ( Pinyin : zhào ) زېتياننىڭ يېزىقىدىكى «照» نىڭ يېزىش ئۇسۇلى بولۇپ، «قۇياش بىلەن ئاي ئاسماندا» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. ئۇ يەنە «瞾» دەپ يېزىلغان ، يەنى «ئاسمانغا قارايدىغان كۆز».
5. 14 14 يىل ، 4 ئاي 5 كۈن ھۆكۈم سۈردى
6. ^ ۋۇ سانگۇيمۇ 67 ياش ۋاقتىدا تەختكە چىققان ، ئەمما بۇ كەڭ ئېتىراپ قىلىنمىغان.