Albérit Éynishtéyn

УЙҒУРЧӘ, ئۇيغۇرچە

Éynishtiyinning tuluq ismi- albirit éynishtiyin(Albert Einstein) bulup,-ⅩⅩesirdiki eng ulugh fizika alimi. U 1879-yili 3-ayning 14-küni Girmaniyning wiyurtémbirig oblasti miyonxin etrapidiki meshhur ulm digen kichik sheherde kichik mülükdar yehüdi a'ilisde dunyagha kelgen. Uning dadisi uyerde bir iliktir saymanliri zawutigha igidarchiliq qilatti. Éynishtiyin kichik waxtida anche zihni ötkür bala hisaplanmaytti, u üch yashtin ashqanda tili chiqqan bolsimu lékin besh yash waxtidimu kikechlep sözleytti. Ata-anisi üni zihin jehettin we yitilishi jehettin nurmal emes, dep qaraytti. Biraq kichik éynishtiyinning fantaziylik tuyghusi küchlük idi. Tebi'et hadisillirige qattiq qiziqip yüretti. Üzining eslishige qarighanda töt-besh yash waqitlirida uningda bir xil «muqeddes bilim élish» arzusi bolghan. Shamal we yamghurgha, ayning nime üchün chüshüp ketmeydighanliqigha,... Heyran qalghan. Bularning tigi-tektini bilishke bolghan intilish uningda ötkür küzütüsh qabilyitini yitishtürgen. Bir küni dadisi uninggha bir kumpas élip biridu, u kumpasni qaysila terepke qaratsa ichidiki sitirilkining haman oxshash bir yünülshni körsitip turghanliqini bayqaydu. Bu uningda zor qizziqish peyda qilidu. U 12 yash waxtida ammibap ilmi kitaplarni uqup chiqqandin kiyin tizla «injil» diki hikayilerning nurghunliri rast emes digen tunushqa kelgen. U éwkilitning «gi'omitiryening esli nusxisi» ni uqup chiqip, uningdiki pipagor ‹gugu› ti'ormisi ‹tik bulungluq üchbulung ti'ormisi› uni chongqur jelip qilidu. Éynishtiyin bularni zoq-ishtiyaq bilen eslep: «egeryash waxtimda mushu eser mini jelip qilmighan bolsa, nezirye tetqiqatchisi bulup yitili'ishim mumkin emes idi» deydu. Shu yili éynishtiyin lonfod ottura mektiwige kirip uquydu.

U eyni waqittiki girmaniye mektepliridiki ashundaq qatmal, ülük ma'arip tüzimini yaqturmighanliqtin bu mektepni püttürgüche uqumaydu. 1894-Yili üyige qaytip kilip dadisining yitekchiligide özligidin ügünidu. 1895-Yili éynishtiyin siyorix fidratip sana'at inistotige imtahan biridu. Emma uning matimatika netijisi kürünerlik bolsimu, ortaq netijisi nachar bolghanliqtin qubul qilinmaydu. Kiyin kiyin ba'awuriye ottura mektiwide bir yil tuluqlap ügünüp, 1896-yili fidratip sana'et onwirsititi darilmu'ellimin fakoltitigha imtahan birip kirip, matimatika, fizikini birilip ügünidu, u waxtining tulisini fizika tejirbixanisda ötküzidu. Buchaghda u kelgüside nime qilishni bayqap fizika neziryisini birilip ügünidu, fizika alimi bulushqa niyet baghlap, nezirye tetqiqatigha kirishidu. Lékin bu mektepni püttürgendin kiyin, ishsiz qélip turmushta qiyinchiliq tartp, nachar uqughuchilargha matimatika we fizika ügütüshtin tapqan kirimige tayinip turmushini qamdaydu. 1901-Yili u toy qildi, hemde bir sawaqdishining dadisining dostining körsi'itishi arqiliq bikar yüriydighan lékin kirimi anche yuquri bolmighan urungha yeni bérin shiwitsariye fidratip patint (xas payda) idarisige kirip, patint tekshürgüchi xadim bulidu. 1905-Yili 26 yashqa kirgen éynishtiyin nahayiti qiyin shara'it astida, nurghunlighan ilmi tejirbe pakitlirigha asasen, niyotunning nurghun yillardin buyan muqeddes dexlisiz bulup kelgen mutleq zaman‹ waqit › we mutleq makan ‹boshluq› qarishini inkar qilip, nispiylik neziryisini we yuruqluq tizlikining özgermesliki pirinsipini otturgha quyidu. Hazirqi zaman fizikisining neziryiwi tüwrikning biri bolghan tar menidiki nispiylik neziryisini berpa qilidu. Shundaqla shu yili 3- 6-aylarda u yene «fotu-iliktir éfkiti neziryisi» we «bron herket neziryisi»ni ilan qilidu. Énishtiyin gérmaniyining «fizika jornili» da arqa- arqidin üch parche maqale ilan qilip, üch muhim sahe buyiche tarixi xarektirlik netijige ige bulidu. Uning muwapiqiytidin élip éytqanda, her bir parche maqalsi bilen nobil mukapatigha irisheleytti. Shu yili 3-ayda ilan qilinghan «nurning peyda bulishi we uning aylinishidiki righbetlendüridighan noxtinezer toghirisda» digen maqaliside éynishtiyin pilanikning kwanit perizining ilhamida «yuruqluq kwanti telimati»ni otturgha quyup,«iliktir maginit dolqunining inirgiysi parche- parche yuruqluq kwanti arqiliq tarqilidu» dep qaraydu. Buning bilen u kwant neziryisini tereqqi qildurup, ilim-pen tarixida tunji qétim mikro obiktip jisimning dolqunluq we zerichiliktin ibaret ikki yaqilimiliq xususiytini sherhilep biridu. U yene kwant neziryesi arqiliq foto-iliktirik iffikit, radi'atsiye jeryani we qattqiq jisimning sélishturma ssiqliqini chüshendürüp biridu. Bular kwanit mixanikisini tiklesh üchün asas yaritidu.

1921-Yili éynishtiyin «foto- iliktirik ffikit qanuni» ni bayqighanliqi üchün sherep bilen nobil fizika mukapatigha irishidu. Éynishtiyin bu shanliq netijilerge ige bolghandin kiyin, öz ghelbisidin mes bulup ketmeydu. U heqiqetni tépish yulida zadi toxtimaydu. Tizlinishchan herketning nispiyligi üstide yenimu ilgirligen halda izdinidu. 1907-Yili tartish küchi meydanida hemme jisimlar oxshash tizlinishta bulidighanliqi üstidiki tejirbe emilyitige asasen bir xil tartish küchi meydanining tekshi tizlinish bilen teng qimmette bulidighanlighidin ibaret qa'idini otturgha qoydi. 1902-Yilidin 1909-yilghiche u 8 yil «3-derijilik mexsus xadim» liq wezipiside boldi. 1909-Yili meshhur fizika alimi girmaniye ma'arip ministiri plankining körsiti'ishi arqiliq siyorix onwirsititining nezirye fizika dotsinti bulidu. Éynishtiyinning shanliq netijillirige asasen, plank: «eger éynishtiyinning neziryisi ispatlinidighan bolsa, uninggha ⅩⅩ-esirdiki kopirnikning heqiqetni ispatlighanliqi dep guwahliq birimen» digen idi. Éynishtiyin 1911-yili firaga girmaniye onwirsititi nezirye fizikisi pirappisori bulidu. 1912- Yili shiwitsariyege qaytip kilip siyorx fidratip sana'et onwirsititining nezirye fizika pirappisori bulidu. 1913-Yili frosiye penler akadimiysining akadimiklikige saylinidu. Shu yili birlin onwirsitining firappisori qoshumche wilyam padishaliq ilmi jemiyti fizika tetqiqat ornining bashliqi bulidu. Éynishtiyin ghayet zor xizmitini 1915-yili urunlap, xulase xarektirlik eser- «keng menidiki nispiylik neziryisi» ni ilan qilidu. Andin u keng menidiki nispiyliktiki tartishsh küchi neziryisi we herket tenglimisge asasen nurning tartish küchi meydanida aghidighanliqi, mirkorining quyashqa yéqinlashqan noxtisida qozghulush peyda bulidighanliqi we quyash küchi meydanidiki sipiktir siziqlirining qizil terepke qarap herket qilidighanliqi toghirisidiki üch chong bisharetni otturgha qoydi. 1919-Yili engilye astirnomliri künning tutulishini küzitish arqiliq éynishtiyinning tartish küchi meydanida nurning qaytidighanliqi toghirisidiki bisharetni delilligen. Küzitish netijisining ilan qilinishi bilen pütün dunya buyiche zor tesir qozghighan éynishtiyin 1921-yili nubil fizika mukapatigha irishidu. Shuningdin itibaren u dunya buyiche dangliq pütün yer shari buyiche shöhretlik erbap bulup qalghan. Lékin u héchqachan üzining muwapiqiyetliri bilen qana'etlinip qalmay yenila melum bolmighan heqiqet üsitide kemterlik bilen özliksiz izdinip, ilim-penning téximu mustehkem qorghanlirigha toxtimay hujum qilghan. U: « men bir parche taxtayning eng nipiz, eng asan teshkili bulidighan yirini tépiwélip, nurghun tüshüklerni tishiwétidighan alimlargha taqat qilip turalmaymen» digen idi. U ömrining kiyinki yérimida yeni nispiylik neziryisi alemshunasliq we birlikke kelgen meydandin ibaret bekmu qiyin bolghan sahelerni birlikke keltürüsh yulida izlinish xarektirdiki xizmetlerni ishleydu. U bu tetqiqatlardin qisqa waqit ichide chong netije hasil qilish asan emesligini iniq bilsimu, lékin üzning shexsi payda ziyini bilen hisaplashmay pütün zihnini mushu tetqiqatqa serip qilidu. Bulupmu mushu jehettiki izlinishige kiyinki hayatidiki pütün zihnini serip qilip, kishini heyran qalduridighan netije hasil qilalmighan netije hasil qilalmighan bolsimu lékin qilche pushayman qilmaydu.kiyinrek uning diqqet küchini barghansiri köprek yehudi dölitini tirildurush we dunya yinichliqi mesililiri igelliwalidu. 1932-Yili éynishtiyin meshhur fizika alimi langéwin bilen birlikte fashisizimgha qarishi turidu.

1933-Yili gitlir texitke chiqip, éynishtiyinning nispiylik neziryisini «yehudi pitnisi» dep jakarlaydu. Uni birlin penler akadimiyisining royixétidin üchürwétidu, hemde éynishtiyinning engilyeni ziyaret qilish pursitidin paydilnip, uni sirttin ülümge hüküm qilidu, üyi tinitilidu, mal- müliki musadire qilnidu, eserliri köydürwétilidu. Shu yili 10-ayda éynishtiyin amrikigha bérip, yingi jirsi'é shitatining pirénistun ali tetqiqat ornida pirapissor bulidu. 1940-Yili u amérika tewelikige ütidu, shuningdin kiyin dawamliq halda amrikida nezirye fizikisi tetqiqati bilen shughullinidu. Éynishtiyin niyotundin qélishmaydighan ilim-pen pishiwasi. U fizikining nurghun saheliride muhim töhpilerni qoshqan. Eger peqet muhiminila tilgha élishqa toghra kelse, undaqta, xuddi éynishtiyin wapat bulush aldida qaldurghan bir qol yazma arginalida xulase qilghandek: «zaman, makan, tartish küchi, massa we inirgiye teng qimmetlik neziryisi qatarliq yingi noxtinezerler bilen munasiwetlik bolghan nispiylik neziryisini berpa qilish, birlikke keltürülgen meydan neziryisini tiklesh ‹püttürelmeydu› kwanit neziryesini rawajlandurushqa töhpe qushush alahide tilgha élinishi kirek». Kiyin éynishtiyin kwanit mixanika neziryesining tereqqiyatigha izchil türde küngül bülüp, kopnhagin ilmi éqimidiki bor, bon qatarliqlar bilen ilim jehette 30 yilgha yéqin bes munazire qilidu. Uning ishtin sirtqi waqitlarda, uning üstige yitekchilik qilghuchi ustaz bolmighan ehwalda mushundaq ulugh muwapiqiyetlerge ige bulishi ilim- pen tarixida bulup baqmighan ish idi. Éynishtiyn nopuzgha xurapiylarche ishinp ketmigen, bashqilarning üzige xurapiylarche ishinip kitishige we chuqunishigha qarshi turghan.1952-yili isra'iliye zungtungi wésman ölgendin kiyin, isra'iliye hökümiti we keng jama'et uning zungtung bo'ushini telep qilidu. U peqet:«men zungtung bolamaymen» digen söznila qilidu. Uning «heqiqetke ige bulushqa qarighanda heqiqetni tépish té'iximu qimmetlik» digen hikmetlik süzi bar. Derweqe u heqiqetni tépish yulida menggü «toxtimay» otti. Shundaq diyishke buliduki ilim-penning egiri-tuqay yollirida baturluq bilen yuquri pellige örligen yérim esirdin köp waqiti ichide u bir künmu tinim tapmighan. Hazirqi waqittiki atum inirgiysdin paydilnish, tunji atum bomibisini yasash, quyash inirgisidin paydilnish, qozghutulghan nur téxnikisining köp qollinishi... Mana mushu pen-texnikidiki ulugh netijilerning her qaysisigha éynishtiyin öz hayatidiki japaliq emgiki arqiliq neziryiwi asas sélip bergen. Insaniyetning medenyiti üchün ghayet zor töhpe qushup, pütün dunya xelqining izzet-hörmitige irishken ulugh fizika alimi éynishtiyin 1955-yili 4-ayning 18-küni 76yéshida amrikida kisel karwitida tetqiqat üstide wapat boldi.

Éynishtiyinning nispiylik neziryisining dunyagha kilishi we fizikidiki orni heqqide

2006-Yili 3- ayning 14- küni ulugh alim albirit éynishtiyin (Albert Einstein) ning tughulghanliqining 127 yilliq xatire küni. 2006- Yili 4-ayning 18- küni u wapat bolghanliqigha 51 yil bolghan xatire kün. Éynishtiyin tebi'i penge ulugh, köp tereplime töhpilerni qoshti, uning eng zor ilmi töhpisi nispiylik neziryisining asasini yaratqanliqi boldi. Nispiylik neziryisi tüwendikidek ikki qisimni öz ichige alidu: birinchisi tar menilik nispiylik neziryisi, ikkinchisi keng menilik nispiylik neziryisi. Éynishtiyin niyotun mixanikisini tereqqi qildurop, 1905-yili 6-ayda yazghan «herkettiki jismlarning iliktir dinamikisi» digen esiride tar menidiki nispiylik neziryisini tiklep, fizikining yingi dewrini yaritidu. U nispiylik pirinsipi bilen yuruqluq tizlikining özgermeslik pirinsipidin ibaret ikki asasi pirinsipni otturgha quyidu. Shundaqla zaman, makanlarning yingi uqumini otturgha quyidu. Shu yili 9- ayda yene «jisimning inirtsiysi u öz ichige alghan inirgiye bilen munasiwetlikmu?» Digen ilmi maqalini yézip chiqip, dangliq massa nirgiye munasiwet ipadisi ni otturgha qoyup,massisi bolghan jisimda énirgiye saqlinidighanliqini chüshendürüp,atom énirgiysini échish we uningdin paydilinish üchün neziriyiwi asas yaritidu.1907-yildin bashlap keng menidiki nisbilik neziriyisini tetqiq qilish bilen shughullinip, 1916-yili dosti matimatika alimi girosmanning yardimi bilen girmaniyning «fizika jornili» da «keng menilik nispiylik neziryisining asasi» digen ilmi maqalisni ilan qilip, keng menidiki nispiylik neziryisini tikleydu. U keng menidiki nispiylik neziryisining tartish küchi neziryisi we herket tenglimisige asasen: (1) nurning quyashning tartish küchi meydanining tesir bilen "1.7 bulung bilen éghishidighanliqi, (2) mirkorining künge yéqin noxtisining bulungluq tizligi bilen asta herket qilidighanliqi,(3) tartish küchi meydanida ispiktir siziqlirining qizil terepke siljiydighanliqi... Qatarliq üch chong hükümni aldinala otturgha quyidu. 1919- Yili engilye asturnomiye alimi éydéngton (a.s.Eddington) quyashning küyüshini küzütüsh arqiliq tejirbe ispatlighan. Nurning "1.64 bulingida éghishi bilen éynishtiyinning nispiylik neziryisige asasen otturgha qoyghan hükümidiki sanliq qimmet imntayin yéqin bolghan. engilyening meshhur fizika alimi tomsun (j.j Thomson) hayajanlanghan halda: «éynishtiyin yaratqan nispiylik neziryisi, insaniyetning idiye tarixidiki eng ulugh muwapiqiyetlirining biri» dep jakarlighan. 1929-Yili 2-ayda, éynishtiyin «birlikke kelgen meydan neziryisi» digen ilmi maqalini ilan qilidu. Shuningdin kiyin u asasen kiyinki yérim hayatining barliq zihni küchini birlikke keltürülgen meydan neziryi'isni tetqiq qilishqa béghishlap, tartish küchi meydani bilen ilktir maginit meydan neziryisini birlikke keltürüsh üchün urinidu. Gerche éynishtiyinning bu jehettki tetqiqatlirida éytqinidek muhim ilgirleshler bolmighan bolsimu, emma u pütünley yingi bolghan tetqiqat sahesini échip bergenliki bilen chongqur ehmiyetke ige elwette. 1976-Yili gilasxow, wénbérig, abdusalamlar ajiz iliktir birdeklining qéliplashturulghan meydan neziryisini otturgha qoydi. Éynishtiyin neziryisining ri'alliqi barghansiri tejirbe teripidin ispatlanmaqta, yéqinqi yillardin buyan, bezi kishiler küchlük öz-ara tesir, ajiz öz-ar tesir, iliktir maginitning öz-ara tesiri we tartish küchining öz-ara tesirini birlikke keltürmekchi bulushup, büyük birlikke kelgen meydan neziryisini otturgha quyiwatidu. Éynishtiyinning urundashqa ülgürelmigen ishlrigha barghansiri küngül bülünüp, özlüksiz tereqqiyatlar qolgha keltürülmekte. Éynishtiyinning nispiylik neziryisini ikki chong mezmun we yette kichik noxtigha yighinchaqlashqa buludu.

Tar menilik nispiylik neziryisi

(1) Tar menilik nispiylik neziryisidiki nispiylik qa'idsi: meyli mixanikiliq hadsiler bolsun yaki opitka we iliktir maginit ilmi hadisiler bolsun, ular emel qilidighan qanunyetler inirtsiylik séstimilarning herket haliti bilen munasiwetsiz bulidu. Dimek, mixanika qanuni bilen iliktir magint herkiti qanunini barliq inirtsiylik séstimilarda oxshash turghuzushqa bulidu. Mana bu perez tar menilik nispiylik neziryisidiki nispiylik qa'idisi bulup hisaplinidu. Tar menilik nispiylik neziryisidiki nispiylik qa'idisi otturgha quyulghandin kiyinki 100 yil waqittin buyan, kishiler nispiylik qa'idisi üstide her xil usullar bilen tejirbe élip barghan we bu tejirbilerning iniqliq derijisi barghansiri yuquri örligen bolsimu, ta bügünge qeder, nispiylik qa'idisige zit kilidighan tebi'i hadisler téxi uchirap baqmidi. Elwette, insanlargha herketning nispiyligi toghirisda, bundin kiyin yene özlüksiz rewishte chongqur tetqiqatlarni élip bérishqa toghra kilidu.

Tar menilik nispilik neziryisidiki yuruqluq tizlikining özgermeslik qa'idisi

Wako'omda yuruqluq haman bir muqim tizlik bilen etrapqa tarqilidu. Bu tizlikning tiz astiliqi tarqatquchi jisimning herketlinish haliti bilen munasiwetsiz bulidu.

Tar menidiki nispiylik neziryisidi'iki herketlik sa'etning astilaydighanliqi we ölchigüchning qisqiraydighanliqi

Tar menilik nispiylik nezirysi bizge shuni uqturudiki, sa'et herket qilishqa bashlighandin kiyin, sa'et istirilkisining méngishi astilap baridu. Bu köpligen fizikiliq tejirbilerde ispatlandi. Yuquri inirgiylik asasi zerichilerning herketlinish tizliki nahayiti yuquri bulup, yuruqluq tizlikige intayin yéqinlishidu. Biz ölchep chiqqan yuquri tizliktiki mézotronning ajizlishish ömrini tejirbide ölchep chiqilghan tinich turghan mizotrunning ömri bilen sélishturup küridighan bolsaq, herkettiki mizotrunning ömri tinich turghan mizotrunning ömirige qarighanda, nahayiti köp uzarghanliqini iblip alalaymiz. Bu tejirbe netijisi tar menilik nispiylik neziryisdiki herket qiliwatqan sa'etning astilash ifikti bilen mas kilidu.1971-yili ikki amrikiliq alim atum sa'itini ri'aktip ayrupilangha sélip, yer sharini bir aylinip, yer yüzige qaytip kelgendin kiyin, ayrupilandiki atum sa'itining reqimini yer yüzidiki atum sa'itining reqimi bilen sélishturup kürüp, bu ikki reqem ottursida intayin kichik perq barliqini bayqighan. Bu intayin kichik perqning bir qismi tar menilik nispiylik neziryisidiki sa'etning astilaydighanliqidin kilip chiqqan. Köpligen fizika alimliri shundaq tunimaqtiki, tar menilik nispiylik neziryisi buyiche alem kimisige chüshken ademning ömri uziraydu, buni formila gha asasen bigili bulidu. Shunga, kelgüsi dunyadiki kishiler nahayiti yiraqtiki yultuzlargha bérip sayahet qilishi mumkin. Ölchügüch- uzunluqning ölchimi. Rexlerning uzunluqi ölchügüch arqiliq ölchünidu. Yolning uzun qisqiliqi ölchügüchi arqiliq ölchinidu. Fizikida jisimlarning kordinat séstimisidiki ornimu ölchigüch bilen ölchinidu. Umumen alghanda jisimlarning chong-kichikligi, orni oxshashla ölchügüch bilen ölchinidu. Sa'et we ölchügüchning bu ishlitilish urunliri köpchilikke nahayiti ayan. Biraq, bu sa'et we ölchügüch küzetküchige nisbeten tinich turghan bulidu. Ölchügüch tinich turghanda, biz nahayiti asanla uni bashqa tinich turghan jisimning uzunluqigha sélishturalaymiz. Shunga ölchemlik ölchügüch arqiliq, tinich turghan ölchigüchning uzunliqini ölchesh nahayiti asangha chüshidu. Mesilen: bir poyiz woguzalda turghanda, biz poyiznng quyruq qismigha toghra kilidighan rélisning melum noxtisini xatirlep élip, yene bu poyizning bash qismigha toghrakilidighan rilisning melum noxtisini xatirlep élip, andin ölchügüch arqiliq bu ikki noxtining arliqini ölchep chiqidighan bolsaq, bu poyizning uzunluqini bilip alalaymiz. Bu xil usul tinich turghan poyizning uzunluqini ölcheshkila muwapiq kilidu. Herkettiki poyizning uzunluqini ölcheshke muwapiq kelmeydu. Mesilen: bir poyiz sa'itige 100 kilomitir süret bilen kitiwatqan bolsun, biz melum waqitta poyizning quyruq qismigha toghrakilidighan rélisning melum noxtisini xatirlep, bir sa'et ötkendin kiyin, bu poyizning béshigha toghra kilidighan rélisning melum noxtisini xatirlep alsaq, bu chaghda, rélisning ikki noxtisi arsidiki arliq derweqe poyizning uzunluqi bolmastin, belki poyizning uzunluqigha, poyizning bir sa'ette basqan musapisi qushulghan bulidu. Undaqta herket qiliwatqan poyizning uzunliqini qandaq ölchesh kirek? Buning üchün tümür yolning yaqisida turghan ikki küzetküchi poyizning béshigha toghra kilidighan rélis orni bilen poyizning quyruq qismigha toghra kilidighan rélis ornini «birla waqit» ta xatirlep élish kirek. Bu ikki urun otturisidiki arliq herkettiki poyizning uzunluqi bolidu. Mundaq ölchep chiqilghan herkettiki poyizning uzunluqi, tinich turghan poyizning uzunluqigha qarighanda, qisqiraq bolidu. Mana bu herket qiliwatqan ölchügüchining uzunluqining qisqirash hadisidur. Herket qiliwatqan ölchügüchining uzunluqining qisqirash derijisi herketlinish süriti bilen munasiwetlik bulidu. Herketlinish süriti qanche tiz bolsa, uzunluqimu shunche qisqirap baridu.

Tar menilik nispiylik neziryisidiki massa bilen inrgiye otturisdiki munasiwet

Niyotun mixanikisida, bir jisimning inirtsiylik massisi özgermeydighan turaqliq miqdar hisaplinidu. Sirttin kilidighan tesir küch mewjut bolmighan ehwal astida, bir jisimning herket inrgiysi shu jisimning herket inirgiyisi bulup hisaplinidu. Herket inirgining chong- kichikligi, jisimning herketlinish tizlikining ku'adiratigha ong tanasip bulidu. Jisim tinich turghanda, herket inirgiyisi nölge teng bulidu. Tar menilik nispiylik neziryiside, bir jisimning inrgiysi oxshashla shu jisimning herkitining tizlikining éshishigha egiship zoriyidu. Biraq, tar menilik nispiylik neziryisidiki inirgiyning niyotun mixanikisidiki herket inirgiyege oxshimaydighan mundaq ikki noxtisi bar: ① jisim tinich turghanda, uning inirgiysi nölge teng bolmastin, belki melum cheklik qimmetke ige bulidu. ② Jisimning herketlinish tizliki yuruqluq tizlikige yéqinlashqanda, uning inirgiysi cheksiz zoruyushqa qarap yuzlinidu. Undaq bolsa, massa bilen inirgiye qandaq munasiwetke ige? Tar menilik nispiylik neziryiside, massa bilen inirgiye bir-birige zich baghlanghan bulidu. Melum miqdardiki massa melum miqdardiki inirgiyege mas kilidu. Konkiritlashturup éytqanda, jisimning inrgiysi jisimning inrtsiylik massi ni yuruqluq tizlikining ku'adiratigha küpeytkenge teng bulidu. Mana bu tar menilik nispiylik neziryisidiki massa bilen inirgiyening munasiwiti bulup, qisqartip massa inirgiye munasiwiti dep atlidu. Eger jisimning inirgiyisini E bilen, jisimning inirtsiylik massini m bilen, yuruqluq tizlikinic bilen ipadilisek, ularning munasiwitini tüwendikidek munasiwet formilasi bilen yézish mumkin. Mana bu éynishtiyinning meshhur massa ibirgiye munasiwitidur. Biz yuqurida sözlep ötken töt noxtidiki tar menilik nispiylik neziryisini 1905-yili éynishtiyin yaratqan. Mushu 100 yildin buyanqi waqit ichide, tar menilik nispiylik neziryisi ilmi tejirbining tekrar sinaqliridin ötti. Hazir u, yéqinqi zaman fizikisining bir chong neziryiwi tüwrügi bulup, atum fizikisi, zerichiler fiziksi, we asturnomiye fizikisi qatarliq penlerde, keng da'irde qollunulmaqta we yitekchilik qilmaqta. Shundaq éytishqa buluduki, tar menilik nispiylik neziryisi- yéqinqi zaman tereqqiyat tarixida chongqur inqilap bulup hisaplinidu. 2. Keng menilik nspiylik nezirysi

Tartish küchining siri we keng menilik nispiylik neziryisi

«Ay nimishqa mu'elleqte turup qaldi,ay perisi yatliq bolmay urun aldi. Boshluqta yultuzlar chaqnap, ay parqirap turidu. Qandaq küch ularni bir-biridin ayrip, emma yiraqqa ketküzwetmey tutup turidu?» Bu qiyin mesile del tartish küchining siri idi. Tartish küchining siri tigi-tekti toghiridiki estayidil izdinish kopirnikning quyash merkez telimati, chirkawning zulmetlik hükümranliqi, yülep turghan yer shari merkez telimatini inkar qilip, insanlar quyash séstimisining heqiqi qiyapitini yenimu ilgirligen halda tunighandin kyin bashlanghan. U ⅩⅦ-esirdiki ish idi. Eng deslepte képlir köpligen asturnomiye küzütüsh matiryallirini yekünlep chiqip, seyyarilerning quyashni dewir qilip, aylinidighanliqi heqqide üch tejirbe qanunini otturgha qoyghan idi. Aridin nechche on yil otkendin kiyin, niyotun kiplirning üch qanuni asasida, tünji qétim tartishsh küchi toghirisidiki neziryeni otturgha qoydi. U, alemdiki barliq jisimlar otturi'isda bir-birini tartip turidighan küch mewjut ikenlikini körsitidu. Bu tartishsh küchining chong-kichikliki ikki jisimning massilirining küpeytmisige ong tasip, ularning otturisidiki arliqning ku'adiratigha tetur tanasip bulidu. Mana bu tartishsh küchi qanuni bulup hisaplinidu. Uningdin kiyinki 300 yil mabeynide, niyotunning tartish küchining siri toghirisidiki jawap asturnomiyede özlüksiz ispatlinip, ghayet zor küch qudritini namayen qilip kelmekte. Nipotunning tépilishi-tartishsh küchi qanunyitining muwapiqiyetke irishkenlikining eng küchlük delillirining biri. ⅩⅧ-esirde, kishiler uranni tapqan idi. Lékin bu seyyarining aylinish orbitisi sel ghelite bulup, niyutunning qanuni buyiche hisaplashtin perq chiqti. Alimlar niyotun qanunida mesile barmu yaki uranning sirtida bashqa bir seyyare barmu? Digen mesile buyiche jawap izdeshke mejbur boldi. ⅩⅨ-esirning otturlirigha kelgende, ikki asturnom öz aldigha téximu yiraqta bir seyyarining mewjut bulush mumkinlikini aldinala otturgha quyushti. Ularning hisawi buyiche, eger bu seyyarining urangha körsitidighan tesiri mölcherge élnidighan bolsa, u halda uranning orbitidiki herkiti niyotunning alemlik tartish küchi qanunigha pütünley uyghun kiletti. Uzun ötmey kishiler derweqe qarangghu boshluqning ichkirisige yushurunghan bu seyyarse- nipotunni tapti. Nipotunning orbita paramitiri héliqi ikki asturnomning niyotun qanunigha asasen chiqarghan hükümi bilen birdek derijide bir xil bulup chiqti. Shuningdin kiyin, kishiler yene nipotunning orbita paramitirigha da'ir neziryilik qimmetler bilen küzütüsh qimmetliri otturisidiki intayin kichik perqni yenimu ilgirligen halda tehlil qilip, népotunni tapqangha oxshash usulni qollunup, yene quyash séstimisidiki seyyariler a'ilisining eng yiraqtiki ezasi 9-chong seyyare- plotunni tapti. Undaqta, niyutunning tartish küchining siri toghirisda bergen jawabida chataq qalmidimu? Undaq emes. Gerche niyotun tartish küchi qanuni toghirisida ghayet zor muwapiqiyetlerge irishken bolsimu, lékin ⅩⅨ- esirning axirigha kelgende, kishiler quyashqa eng yéqin bolghan bir seyyare- mirkurining herkitini chüshendürüshte, yingish tes bolghan qiyinchiliqqa düch keldi. Tartishsh küchining siri mirkorining quyashqa yéqin noxtisidiki ilgirlesh mesiliside, niyotunning tartishsh küchi neziryisini muhasire ichide qaldurup, tuyuq muhitqa kirgüzüp qoydi. Bu guya tartish küchini tunup yitishte bir meydan chongqur inqilap qilish lazimliqidin bisharet berdi. Derweqe, éynishtiyin 1916-yili keng menilik nispiylik neziryisini otturgha quyup, bu inqilapni tamamlidi. Keng menilik nispiylik neziryisidiki tartishsh küchining eng muhim mezmuni shu boldiki, waqit we boshluqning gi'omitiryilik xususiytide maddining mewjutluqi tüpeylidin özgürüsh yüz bergen bulidu. Yene qayrilish yüz bergen bulidu. Bu xil özgürüsh öz nöwitide bashqa maddilarning herkitige tesir körsitip turidu. Mana bu- maddilarning ottursidiki tartish küchining menbi'i. Shunga, maddilar otturisdiki tartish küchining chong- kichikliki waqit we boshluqning qayrilish derijisi arqiliq teswirlinidu. Keng menilik nispiylik neziryisi insanlarning tartishsh küchi heqqidiki tunushini misli kürülmigen yüksek derijide yuquri kütürüp, insanlarning waqit, boshluq, hetta putkül alem toghirisidiki tunushnimu misli kürülmigen derijide yuquri kütürdi. Tartishsh küchining sirigha pütünley yingiche jawap berdi.

Keng menilik nispiylik neziryisidiki xewer uzatquchi «elchi»- tartish küchi dolquni

Éynishtiyin 1916-yili otturgha qoyghan keng menilik nispiylik neziryisi del bu xil tirishchanliqning netijisi. Madda we uning herkiti madda bilen boshluqning gi'omitiryelik xususiytini belgüleydu, waqit bilen boshluqning gi'omitiryelik xususiyti bolsa, öz nowitide maddining herkitini belgüleydu. Mana bu tartish küchi hadisisining mahiytidur. Tizlikini ashurup herket qiliwatqan bir jisim etraptiki waqit bilen boshluqning xususiytide özgürüsh hasil qiliduki, bu xil özgürüsh dolqunsiman herketlinish shekli bilen etrapqa tarqilidu. Shuning bilen yiraq jaydiki jisimning herkitige tesir körsitidu. Dimek, bu tartishsh küchi dolquni mewjut digenliktur. Kishilerning dunyani tunushta, dunyani özgertishni mexset qilidu. Ilim-pendiki her qandaq keshpiyat meyli baldur, meyli kiyin bolsun haman insanlargha bexit yaridighan ghayet zor maddi küchke aylinidu. Shundaq perez qilishqa buliduki, tartishsh küchi dolqunini süni hasil qilish we qubul qilish téxnikisi igellep élnidikenm, insanlarning nezer da'irisi téximu chungiyidu. Insanlarning ishlepchqirish we turmushida yip-yingi qiyapet barliqqa kilidu.

«Kürünmeydighan asman jisimi- qara öngkür»

ⅩⅧ-esirning axirlirida, firansiylik meshhur asturnu'om lablas niyotunning tartish küchi neziryisige asasen, «qara» asman jisimning mewjutluqi toghirisda aldin hüküm chiqarghan idi. U, «alemdiki eng zor nur tarqatquchi jisim bizge nispeten éytqanda, kürünmesliki mumkin.» dep yazghan. Lékin, eyni waqitta asturnomlargha melum bolghan barliq asman jisimlirining ayrilish tizliki yuruqluq tizligidin xélila kichik turatti. Mesilen: quyash yuzining ayrilish tizliki, yuruqluq tizlikining 500 din birige yetmeytti. Shunga, lablasning «qara» asman jisimi peqet bir xil heddidin ashurwétilgen tesewwur dep qarilip, kishilerning estayidil oylunishini qozghimighan idi. Éynishtiyin keng menilik nispiylik neziryisini otturgha quyup, uzun ötmey, girmaniye asturnomi shiwaz shilit keng menilik nispiylik neziryisige asasen, sharsiman asman jisimlirining tartishsh küchi meydanini mukemmel chüshendürüp berdi. Mushu chüshenchige asaslanghanda, eger massisi quyashningkige oxshash bolghan bir asman jisimining radi'osi tariyip üch kilomitirgha yitidighan bolsa, yaki massisi üch hesse chungaysa, uning tartish küch meydanining küchlüklikidin nuri tarqilip chiqalmaydu. Yuruqluq tizliki alemdiki eng chékige yetken tizlik bolghachqa, bu herqandaq jisimning bu da'ire ichige kirip qalghanda, xuddi «tigi yoq hang» gha chüshüp ketkendek, qaytip chiqalmaydighanliqidin direk biridu. Shunga kishiler bu da'irini «qara öngkür» dep atashti. Kishini heyran qalduridighini shuki keng menilik nispiylik neziryisining «qara öngkür» toghirisidiki aldin chiqarghan hükümi, lablasning hükümi bilen tamamen oxshash chiqti. Yingi inirgiye menbelirini izdesh fizikining bir muhim nishani bulup keldi. Hazirghiche insanlar igiligen ünümi eng yuquri inirgiye menbesi atum yadrosini polmirlash (birikish) din ibaret. Nezirye jehettin éytqanda «qarangghu öngkür» din élinidighan inirgiyening ünümi yadroning polmirlinishidin élinidighan inirgiye din köp bulidu.

Menbeler