ئۆزبېك تىلى: تۈزىتىلگەن نەشرى ئارىسىدىكى پەرق

ئورنى Wikipedia
Content deleted Content added
ئازراقلا robot Removing: fo:Usbekiskt mál
No edit summary
4 -قۇر: 4 -قۇر:
! ئۆزبېك تىلى
! ئۆزبېك تىلى
|-
|-
| '''قوللىندىغان دۆلەتلەر''' [[ئۆزبېكىستان]]
| '''قوللىندىغان دۆلەتلەر''' [[ئۆزبېكىستان جۇمھورىيىتى، قازاقىستان، قىرغىزىستان، تھجىكىستان، ـۇركمېنىستان، ئافغانىستان،جۇڭگو]]
|-
|-
| '''قوللىندىغان كىشى سانى''' 25 مىليون ئەتىراپىدا
| '''قوللىندىغان كىشى سانى''' 25 مىليون ئەتىراپىدا
12 -قۇر: 12 -قۇر:
| '''تىل سېستىمىسى''' [[ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى]]
| '''تىل سېستىمىسى''' [[ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى]]


[[تۈرك تىللار ئائىلىسى]]
[[تۈرك تىللار ئائىلىسى، ئۇيغۇر قارلۇق تىللىرى]]
|-
|-
! رەسمى ئەھۋالى
! رەسمى ئەھۋالى
34 -قۇر: 34 -قۇر:
|}
|}
[[File:Uzbekistan map.jpg|left|thumb|400px|دۇنيادا [[ئۆزبېك تىلى]]دا سۆزلىشىدىغان رايۇنلار.]]
[[File:Uzbekistan map.jpg|left|thumb|400px|دۇنيادا [[ئۆزبېك تىلى]]دا سۆزلىشىدىغان رايۇنلار.]]
[[ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتى، قاقىستان جۇمھۇرىيتى، قىرغىزىزستان جۇمھۇرىيىتى، تۈركمەنىستان خۇمھۇرىيىتى، ئافغانىستان جۇمھۇرىيىتى، جۇڭگو شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايونى قىسمەن جايلار]] ۋە باشقا دۆلەتلەر.
[[ئۆزبېكىستان]] ۋە يېقىن ئەتراپتىكى دۆلەتلەتدە قوللىندۇ.


تىلشۇناسلىق ئالىملىرى ئۆزبەك تىلىغا ئەڭ يېقىن تىل ئۇيغۇر تىلى دەپ قارايدۇ. ئۆزبەك تىلى ئۇيغۇر قارلۇق شىۋىسى، قىپچاق شىۋىسى ۋە ئوغۇز شىۋىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىردىنبىر تۈركىي تىلدۇر. ئەدەبىي تىلى نەمەنگان فەرغانە ۋادىسى ۋە تاشكەنت رايونىدا قوللىنىلدىغان قارلۇق تىلى.
11مىليون ئۇيغۇر ۋە 22مىليون ئۆزبەك بولۇپ 33مىليوندىن كۆپرەك ئىنسان ئىشلىتىدۇ.
ئۆزبەك تىلى ۋە ۇيغۇرتىلى ماھىيەتتە بىر تىلنىڭ ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل شىۋىسىدۇر.




== تارىخ ==
كونا ئۆزبەكچە ياكى بۇرۇنقى چىغاتاي تىلى ۋە ياكى چىغاتاي ئۇيغۇر تىلى بىر تىلدۇر. سوۋېت ئىىتىپاقى دەۋرىدە 1921 يىلى ئۇيغۇر ۋە ئۆزبەك ئىكى مىللەتكە ئايرىلىپ ھەر ئىككىسى ئۆز ئالدىغا يېڭىچە بىردىن تىل ئۆزبېكچە ۋە ئۇيغۇرچە بولۇپ تەرەققىي قىلدى. ئۆز ئالدىغا ئەدەبىيي تىلى ۋە ئېغىز تىلى شەكىللەندۈردى. لېكىن ئۆزبېك ۋە ئۇيغۇرلار ئالدىرىماي سۆزلەشسە بىر بىرىنى تامامەن چۈشۈنەلەيدۇ. پەقەت ئۆزباكچىدە رۇسچە سۆزلەر كۆپراق، ئۇيغۇرچىدا خەنزۇچىدىن كىرگەن بەزىبىر تەركىپلەر بار. شۇنداق دېيش مۇمكىنكى ئۆزبەك تىلى ۋە ۇيغۇرتىلى ماھىيەتتە بىر تىلنىڭ ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل شىۋىسىدۇر.
ئۆزبېكلەر ئۇغۇرلارنى[[ eski Oizbekcha]] دە گەپ قىلىشىدۇ دەپ قارايدۇ. [[ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى]] ۋە [[ھازىرقىزامان ئۆزبېك تىلى]] كونا چىغاتاي تىلىنىڭئىككى زامانىۋىي ۋارىسلىى، قوشكىزەك ئاكا ئۇكىلارغا ئوخشاش، ھەر ئىككىلىسى ئۆز ئالدىغا چىغاتاي تۈركچىسىنىڭ مۇئەييەن ئالاھىيدىلىكلىرىنى ساقلاپ قالغان ۋە داۋاملىق تۈردە ئۆز تىللىرىنى يۈكسەك مۇكەممەلىككە قاراپ تەرەققىي قىلدۇرماقتا.


== تارىخ ==
==شېۋە==
==شېۋە==
ھازىرقى زامان ئۆزبېك تىلى ئۈچ چوڭ لەھچە (شىۋە ياكى ئاغىز)غا بۆلىنىدۇ. ئۆزبېكىستاننىڭ فەرغانە ۋادىسى، تاشكەنت ۋە ئەتراپى بىلەن سەمەرقەند بۇخارا، قارشى، شەھرى سەبز ۋە تېرمىز شەسەرلىرىدە قالۇق لەھچەسى، جىززەھ، سۇرخەندەريا، قاشقادەريا ۋە سەمەقەند ۋىلايەتلىرىندە قىپچاق لەھچەسىدە، خارەزم ۋىلايەتىدە ئوغۇز لەھچەسىدە سۆزلىشىدۇ.
چوڭ جەھەتتىن ئۆزبەك ۋە ئۇيغۇر دەپ ئىككى شىۋىسى بار ، ئۆزبەك شىۋىسىنىڭ شىمال ۋە جەنۇپ دەپ ئىككى ۋارىيانتى ، ئۇيغۇر شىۋىسىنىڭ تۇپان ،قەشقەر،خوتەن ۋە شىمال دەپ ئۈش ۋارىيانتى بار. ھەرقايسى شىۋىلەر ئوتتۇرىسىدىكى پەرق بەك چوڭ ئەمەس بولۇپ ، ئاساسەن ئۆز ئارا چۈشىنىشكىلى بولىدۇ

== گرامماتىكا ==
== گرامماتىكا ==
گرامماتىكا جەھەتتە ئۆز ئالدىغا قىسمەن ئالاھىيدىلەرگە ساھىب بولۇپ ئاساسەن ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى بىلەن يېقىنلىشىدۇ. بەئزى ھەرىفلەردىكى تەلەففۇز جەھەتتىكى پەرقتىن تاشقىرى ئاساسىي ئۇغەت ۋە لېكسىكا ، فۇنتىكا جەھەتتە ئوخشىشىدۇ.
==سۆزلۈك==
==سۆزلۈك==
ئاساسىي لۇغەت تەركىبى ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئاساسىي لۇغەت تەركىبى بىلەن ئىنتايىن زور دەرىخدە ئوخشىشىدۇ. ئۆز ئالدىغا باشقىچە مەنە بىلدۈردىغان بەئزى سۆلەردىن باشقا.
== يېزىق ==
== يېزىق ==


1940- يىلى سىتالىننىڭ چاقىرىقى بىلەن سىلاۋىيان ئېلىپبەسىگە كۆچىشتىن ئاۋۋال بىر مەزگىل لاتىن ئېلىپبەسى قوللانغان، ئۇنىڭ ئالدىدا ئىزچىل چىغاتاي ئىلىپبەسى قوللانغان، ئەرەپ ھەرىپلىرى ئاساسىدى [[چىغاتاي ئېلىپبەسى ]] ياكى چىغاتاي ئۇيغۇر تىلى ئېلپبەسى\ كونا ئۆزبەك ئېلىپبەسى قوللانغان. 2002 يىلغىچە سىلاۋيان ئېلپبەسى ياكى كرىل ئېلىپبەسىدە مەتبۇئات باسمىچىلىق ئىشلىرىدا شۇغۇللانغان، 2002 - يىلدىن كېيىن لاتىن ئېلىپبەسىگە كۆچكەن. لېكىن يېڭى ئۆزبىك تىلى \ ھازىرقى زامان ئۆزبېك تىلى ئەدەبىىياتىنىڭ سەمەرىلىرى، نۇرغۇن ئەسەرلەر، نۇرغۇن ئەۋلات سىلاۋيان ئېلىپبەدىسە ساۋات چىقارغان بولغاچقا يەنىلا سىلۋىيان ئېلىپبەسىنىڭ تەسىرى ھېلىمۇ كۈچلۈك، ئىككى خىل يېزىق تەڭ قوللىنىلىدۇ. ئافغانىستان تېرىتورىيىسى ئىچرە 1.5 مىلىيون ئۆزبەكلەر ئەرەب ھەرىپلىرى ئاساسىدى ئۆزبېك ئېلىپبەسىنى قوللىنىدۇ.
قاچاندىن باشلاپ يېزىق بىلەن خاتىرىلىنىشكە باشلىغانلىقى تەتقىقاتچىلار تەرىپىدىن بىرلىككە كەلگىنى يوق . ئۆزبەكىستان ۋە قازاقىستان قاتارلىق تېرىتورىيىلەردە سىلاۋيان يېزىقىدا،تۈركىيە ۋە ياۋرۇپا ئەللىرىدە تۈرك يېزىقىدا، جوڭو/چىن مەملىكىتىدە ئەرەپ يېزىقى،لاتىن يېزىقى ۋە خەنسو/چىنچە يېزىقلاردا خاتىرىلىنىدۇ. تىلشۇناسلار كۆپىنچە ئەرەپ يېزىقى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى بىلەن ئۆزبەكىستان دۆلەت تىلى بولغان ئۆزبەك سىلاۋيان ۋە لاتىن يېزىقلىرىدا خاتىرىلەيدۇ. مەسىلەن:

ئۇيغۇرتىلى بولسا تۈركىي تىللارنىڭ ئىچىدىكى تەرەققىي قىلغان باي تىللارنىڭ بىرىدۇر. ئۇ ئالتاي تىل سىستېمىسىغا تەئەللۇق بولۇپ ھازىر دۇنيادا 10مىليوندىن ئارتۇق ئۇيغۇر مۇشۇ تىلنى ئىشلىتىدۇ.ئۇندىن باشقا يەنە 20مىليوندىن ئارتۇق ئۆزبېك كىشىلىرى ئۆزبېك تىلى دېگەن نام بىلەن بۇ تىلنى قوللىنىپ كېلىۋاتىدۇ.ماھىيەتتە ئۇيغۇرتىلى بىلەن ئۆزبېك تىلى بىر تىلدۇر.
== ئۆزبېك تىلى==
== ئۆزبېك تىلى==
'''لاتىن يېزىقى'''
'''لاتىن يېزىقى'''
139 -قۇر: 139 -قۇر:
{|
{|
|----
|----
!ئۆزبېك لاتىن يېزىقى !!ئۆزبېك سىرىل يېزىقى !!ئۇيغۇرچە
!ئۆزبېك لاتىن يېزىقى !!ئۆزبېك كىرىل يېزىقى !!ئۇيغۇرچە
|----
|----
|| Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng bo'lib tug'iladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari ila birodarlarcha muomala qilishlari zarur.
|| Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng bo'lib tug'iladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari ila birodarlarcha muomala qilishlari zarur.

12:30, 4 ئاپرېل 2010 تۈزەتكەن نەشرى

ئۆزبېك تىلى
قوللىندىغان دۆلەتلەر ئۆزبېكىستان جۇمھورىيىتى، قازاقىستان، قىرغىزىستان، تھجىكىستان، ـۇركمېنىستان، ئافغانىستان،جۇڭگو
قوللىندىغان كىشى سانى 25 مىليون ئەتىراپىدا
دۇنيادىكى تەرتىپى 45
تىل سېستىمىسى ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى

تۈرك تىللار ئائىلىسى، ئۇيغۇر قارلۇق تىللىرى

رەسمى ئەھۋالى
رەسمى تىل ئۆزبېكىستان
ئورگان
تىل كودلىرى
ISO 639-1 uz
ISO 639-2 uzb
ISO 639-3 uzb
ئىزاھات ئۇيغۇرچىغا يېقىن
دۇنيادا ئۆزبېك تىلىدا سۆزلىشىدىغان رايۇنلار.

[[ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتى، قاقىستان جۇمھۇرىيتى، قىرغىزىزستان جۇمھۇرىيىتى، تۈركمەنىستان خۇمھۇرىيىتى، ئافغانىستان جۇمھۇرىيىتى، جۇڭگو شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايونى قىسمەن جايلار]] ۋە باشقا دۆلەتلەر.

تىلشۇناسلىق ئالىملىرى ئۆزبەك تىلىغا ئەڭ يېقىن تىل ئۇيغۇر تىلى دەپ قارايدۇ. ئۆزبەك تىلى ئۇيغۇر قارلۇق شىۋىسى، قىپچاق شىۋىسى ۋە ئوغۇز شىۋىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىردىنبىر تۈركىي تىلدۇر. ئەدەبىي تىلى نەمەنگان فەرغانە ۋادىسى ۋە تاشكەنت رايونىدا قوللىنىلدىغان قارلۇق تىلى. 


تارىخ

كونا ئۆزبەكچە ياكى بۇرۇنقى چىغاتاي تىلى ۋە ياكى چىغاتاي ئۇيغۇر تىلى بىر تىلدۇر. سوۋېت ئىىتىپاقى دەۋرىدە 1921 يىلى ئۇيغۇر ۋە ئۆزبەك ئىكى مىللەتكە ئايرىلىپ ھەر ئىككىسى ئۆز ئالدىغا يېڭىچە بىردىن تىل ئۆزبېكچە ۋە ئۇيغۇرچە بولۇپ تەرەققىي قىلدى. ئۆز ئالدىغا ئەدەبىيي تىلى ۋە ئېغىز تىلى شەكىللەندۈردى. لېكىن ئۆزبېك ۋە ئۇيغۇرلار ئالدىرىماي سۆزلەشسە بىر بىرىنى تامامەن چۈشۈنەلەيدۇ. پەقەت ئۆزباكچىدە رۇسچە سۆزلەر كۆپراق، ئۇيغۇرچىدا خەنزۇچىدىن كىرگەن بەزىبىر تەركىپلەر بار. شۇنداق دېيش مۇمكىنكى ئۆزبەك تىلى ۋە ۇيغۇرتىلى ماھىيەتتە بىر تىلنىڭ ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل شىۋىسىدۇر.

ئۆزبېكلەر ئۇغۇرلارنىeski Oizbekcha دە گەپ قىلىشىدۇ دەپ قارايدۇ. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە ھازىرقىزامان ئۆزبېك تىلى كونا چىغاتاي تىلىنىڭئىككى زامانىۋىي ۋارىسلىى، قوشكىزەك ئاكا ئۇكىلارغا ئوخشاش، ھەر ئىككىلىسى ئۆز ئالدىغا چىغاتاي تۈركچىسىنىڭ مۇئەييەن ئالاھىيدىلىكلىرىنى ساقلاپ قالغان ۋە داۋاملىق تۈردە ئۆز تىللىرىنى يۈكسەك مۇكەممەلىككە قاراپ تەرەققىي قىلدۇرماقتا.

شېۋە

ھازىرقى زامان ئۆزبېك تىلى ئۈچ چوڭ لەھچە (شىۋە ياكى ئاغىز)غا بۆلىنىدۇ. ئۆزبېكىستاننىڭ فەرغانە ۋادىسى، تاشكەنت ۋە ئەتراپى بىلەن سەمەرقەند بۇخارا، قارشى، شەھرى سەبز ۋە تېرمىز شەسەرلىرىدە قالۇق لەھچەسى، جىززەھ، سۇرخەندەريا، قاشقادەريا ۋە سەمەقەند ۋىلايەتلىرىندە قىپچاق لەھچەسىدە، خارەزم ۋىلايەتىدە ئوغۇز لەھچەسىدە سۆزلىشىدۇ.

گرامماتىكا

گرامماتىكا جەھەتتە ئۆز ئالدىغا قىسمەن ئالاھىيدىلەرگە ساھىب بولۇپ ئاساسەن ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى بىلەن يېقىنلىشىدۇ. بەئزى ھەرىفلەردىكى تەلەففۇز جەھەتتىكى پەرقتىن تاشقىرى ئاساسىي ئۇغەت ۋە لېكسىكا ، فۇنتىكا جەھەتتە ئوخشىشىدۇ.

سۆزلۈك

ئاساسىي لۇغەت تەركىبى ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئاساسىي لۇغەت تەركىبى بىلەن ئىنتايىن زور دەرىخدە ئوخشىشىدۇ. ئۆز ئالدىغا باشقىچە مەنە بىلدۈردىغان بەئزى سۆلەردىن باشقا.

يېزىق

1940- يىلى سىتالىننىڭ چاقىرىقى بىلەن سىلاۋىيان ئېلىپبەسىگە كۆچىشتىن ئاۋۋال بىر مەزگىل لاتىن ئېلىپبەسى قوللانغان، ئۇنىڭ ئالدىدا ئىزچىل چىغاتاي ئىلىپبەسى قوللانغان، ئەرەپ ھەرىپلىرى ئاساسىدى چىغاتاي ئېلىپبەسى ياكى چىغاتاي ئۇيغۇر تىلى ئېلپبەسى\ كونا ئۆزبەك ئېلىپبەسى قوللانغان. 2002 يىلغىچە سىلاۋيان ئېلپبەسى ياكى كرىل ئېلىپبەسىدە مەتبۇئات باسمىچىلىق ئىشلىرىدا شۇغۇللانغان، 2002 - يىلدىن كېيىن لاتىن ئېلىپبەسىگە كۆچكەن. لېكىن يېڭى ئۆزبىك تىلى \ ھازىرقى زامان ئۆزبېك تىلى ئەدەبىىياتىنىڭ سەمەرىلىرى، نۇرغۇن ئەسەرلەر، نۇرغۇن ئەۋلات سىلاۋيان ئېلىپبەدىسە ساۋات چىقارغان بولغاچقا يەنىلا سىلۋىيان ئېلىپبەسىنىڭ تەسىرى ھېلىمۇ كۈچلۈك، ئىككى خىل يېزىق تەڭ قوللىنىلىدۇ. ئافغانىستان تېرىتورىيىسى ئىچرە 1.5 مىلىيون ئۆزبەكلەر ئەرەب ھەرىپلىرى ئاساسىدى ئۆزبېك ئېلىپبەسىنى قوللىنىدۇ.

ئۆزبېك تىلى

لاتىن يېزىقى

А а B b Ch ch D d Е е F f G g G‘ g‘
H h I i J j K k L l М m N n О о
O‘ o‘ P p Q q R r S s Sh sh Т t U u
V v Y y X x Z z

كىرىل يېزىقى(سىلاۋيان يېزىقى)

А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Л л М м Н н О о
П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц
Ч ч Ш ш Ъ ъ Ь ь Э э Ю ю Я я Ў ў
Қ қ Ғ ғ Ҳ ҳ

فونولوگىيە

قاراڭ

ئۈلگە

ئۆزبېك لاتىن يېزىقى ئۆزبېك كىرىل يېزىقى ئۇيغۇرچە
Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng bo'lib tug'iladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari ila birodarlarcha muomala qilishlari zarur. Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари ила биродарларча муомала қилишлари зарур. Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we hoquqta babbarawer bolup tughulghan. Ular eqilghe we wijdan'gha ige hemde bir-birige qérindashliq munasiwitige xash rox bilen muamile qilishi kérek.

سىرتقى ئۇلاش

پايدىلانغان مەنبەلەر