تاڭ تەيزوڭ

تاڭ تەيزوڭ

تاڭ تەيزوڭ

تاڭ تەيزۇڭ لى شىمىن (خەنچە: 唐太宗李世民؛ 598-يىلى 28-يانۋار  - 649 - يىلى 7-ئاينىڭ 10-كۈنى)، تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئىككىنچى ئىمپېراتورى ۋە تۇنجى ۋەزىرى ئەزەمى. تاڭ گاۋزۇ لى يۈەننىڭ ئىككىنچى ئوغلى، ئانىسى دۇ تەيمۇ خانىشتۇر. لى شىمىن داڭلىق سىياسەتچى، ھەربىي ئىستراتېگىست ۋە جۇڭگو تارىخىدىكى مىللىي داھىي. ئۇ تاڭ سۇلالىسىنىڭ قۇرۇلۇشىغا ئاساس سالغان «جېڭگۇەن يىللىرىدىكى ھۆكۈمرانلىق» نى باشلىتىپ، تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى، ھەتتا جۇڭگو تارىخىدىكى ئەڭ داڭلىق ئىمپېراتورلارنىڭ بىرىگە ئايلانغان، شۇنداقلا كېيىنكى ئەۋلادلار ئۈلگە قىلماقچى بولغان دانا ھۆكۈمرانلارنىڭ ئۈلگىلىرىدىن بىرى بولغان. ئۇ شەرقىي تۈرك قاغانلىقى ۋەيران قىلىنغاندىن كېيىن، يەنە توققۇز تۆلۆس، غەربىي يۇرت پادىشاھلىرى ۋە توخار يابغۇسى تەرىپىدىن «تەڭرى قاغان» شەرىپىگە ئېرىشىپ ، تۇنجى تەڭرى قاغان بولۇپ قالغان.

لى شىمىن ياش ۋاقتىدا ئارمىيەگە قاتناشقان ۋە بىر قېتىم يەنمېن ئېغىزىدىكى سۈي ئىمپېراتورى ياڭنى قۇتقۇزۇۋالغان . جىنياڭ قوشۇننى باشلاپ چاڭئەننى تۇتۇۋالغاندىن كېيىن ، ئۇنىڭغا چىن كىنەزلىكى ئۇنۋانى بېرىلگەن. تاڭ سۇلالىسى قۇرۇلغاندىن كېيىن ، ئۇنىڭغا گېنېرال تيەنس ، چىن پادىشاھى ، چوڭ مارشال ، سىتۇ ۋە شاڭشۇ لىڭ ئۇنۋانى بېرىلگەن . ئۇ مۇنەۋۋەر ھەربىي ئىستراتېگىيىچى ئىدى . ئۇ قوشۇنلىرىنى باشلاپ شۈ رېنگاۋ ، ليۇ ۋۇجۇ ، دو جيەندې ، ۋاڭ شىچوڭ ۋە مەرھۇم سۈي سۇلالىسىنىڭ باشقا قەھرىمانلىرىنى تىنىچلاندۇردى ۋە تاڭ سۇلالىسىنىڭ قۇرۇلۇشى ۋە بىرلىشىش مۇساپىسىدە زور ھەربىي مۇۋەپپەقىيەتلەرنى قولغا كەلتۈردى.

ۋۇدنىڭ توققۇزىنچى يىلى (مىلادىيە 626-يىلى) ئۇ شۈەنۋۇ دەرۋازىسى ۋەقەسىنى قوزغىتىپ ، ئاكىسى تاج شاھزادىسى لى جيەنچېڭنى ، تۆتىنچى ئىنىسى چى لى يۈەنجىنىڭ شاھزادىسى ۋە ئۇلارنىڭ ئوغۇللىرىنى ئۆلتۈردى ۋە تاج شاھزادىسى قىلىندى . ئۇزاق ئۆتمەي ، تاڭ ئىمپېراتورى گاۋزۇ لى يۈەن تەختتىن چۈشۈشكە مەجبۇر بولدى ، لى شىمىن تەختكە چىقىپ ، تاڭ ئىمپېراتورى تەيزوڭ بولدى. ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە پەقەت بىرلا دەۋر نامىنى قوللانغان - جېڭگۇەن .

لى شىمىن تەختكە چىققاندىن كېيىن ، مىنىستىرلىرىنىڭ پىكىرىنى ئاكتىپلىق بىلەن ئاڭلىدى ، دۆلەتنى مەدەنىيەت بىلەن باشقۇرۇپ ، زېمىنىنى كېڭەيتتى ۋە جۇڭگو تارىخىدىكى داڭلىق دانا ھۆكۈمدارغا ئايلاندى. ئۇ كەمتەرلىك بىلەن نەسىھەتنى قوبۇل قىلدى ، دۆلەتتە قاتتىق ئىقتىسادنى يولغا قويدى ۋە كىشىلەرنىڭ ئەسلىگە كېلىشىگە يول قويدى ، نەتىجىدە جەمئىيەتتە تىنچلىق ۋە گۈللىنىش بارلىققا كەلدى. ئۇ جۇڭگو تارىخىدىكى مەشھۇر جېڭگۇەن ھۆكۈمرانلىقىنى قوزغىدى ۋە كېيىنكى كەييۈەن گۈللىنىشى (كەييۈەن ھۆكۈمرانلىقى دەپمۇ ئاتىلىدۇ) ۋە تاڭ سۇلالىسىنىڭ 130 يىللىق گۈللىنىشى ئۈچۈن مۇھىم ئاساس سالدى. لى شىمىن ئەدەبىيات ۋە ھۆسنخەتكە ئامراق ئىدى ، ئۇنىڭ بۈگۈنكى كۈندە ساقلىنىپ قالغان بىردىنبىر ھەقىقىي ئەسەرلىرى جىن بۇتخانىسىنىڭ تېشىدىكى يېزىق ۋە كىرىش سۆز . 649-يىلى 7-ئاينىڭ 10-كۈنى (جېڭگۇەننىڭ 23-يىلى) ، لى شىمىن خەنفېڭ ئوردىسىدا 51 يېشىدا كېسەل سەۋەبىدىن قازا قىلغان ، ئۇ 23 يىل سەلتەنەت قىلغان. ئۇ بۇتخانىنىڭ ئىسمى تەيزوڭ بولۇپ ، ئۆلگەندىن كېيىن «ئىمپېراتور ۋېن» دەپ ئاتالغان . ئۇ تۇنجى ئايالى ئىمپېراتور ۋېندې جاڭسۇن بىلەن جاۋلىڭ مەقبەرىسىگە دەپنە قىلىنغان .