دېلفىن
دېلفىن دېڭىز-ئوكياندىكى سۇ ئۈزۈشكە ئەڭ ماھىر ھايۋانلارنىڭ بىرى. دېڭىز دېلفىنى بولسا كىت ۋە دېڭىز چوشقىسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولغان سۇدا ياشايدىغان سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار، تەخمىنەن تەدرىجىي تەرەققىيات يىلى 10 مىليون يىل بۇرۇنقى دەۋردىن تەدرىجى شەكىللەنگەن.
ئاساسىي ئۇچۇرلىرى[تەھرىرلەش]
ئۇيغۇرچە نامى :دېلفىن
لاتىنچە نامى :Delphinidae
تەۋەلىكى :ھايۋاناتلار دۇنياسى
تىپى :خوردىلىق ھايۋانلار تىپى
كەنجى تىپى :ئومۇرتقىلىق ھايۋانلار كەنجى تىپى
سىنىپى :سۈت ئەمگۈچىلەر سىنىپى
كەنجى سىنىپى :ھەقىقىي ھايۋانلار كەنجى سىنىپى
تۈركۈمى :كىتلار ئەترىتى
كەنجى تۈركۈمى :چىشلىق كىت كەنجى ئەترىتى
ئائىلىسى :دېڭىز دېلفىنى ئائىلىسى
كەنجى ئائىلىسى :دېڭىز دېلفىنى كەنجى ئائىلىسى
ئۇرۇقدىشى :17 ئۇرۇقدىشى
تۈرى :30 نەچچە خىل
تارقىلىشى :دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى دېڭىز- ئوكيان ۋە دەريا ئېقىنلىرى
ئېنگىلىزچە نامى :Dolphins
قىسقىچە تونۇشتۇرۇلىشى[تەھرىرلەش]
7پارچەدېلفىندېڭىز دېلفىنى بولسا كىت ۋە دېڭىز چوشقىسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولغان سۇدا ياشايدىغان سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار، تەخمىنەن تەدرىجىي تەرەققىيات يىلى 10 مىليون يىل بۇرۇنقى دەۋردىن تەدرىجى شەكىللەنگەن، كەڭ چوڭ قۇرۇقلۇق ئەتراپىدىكى تېيىز دېڭىز ئىچىدە ياشايدۇ، تاتلىق سۇلۇقلاردا ئاندا-ساندا ئۇچرايدۇ، ھەر خىل دېڭىز دېلفىنىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 1.2 مېتىردىن 9.5 مېتىرغىچە، ئېغىرلىق تۆت مىڭ توننىدىن ئونمىڭ توننىغىچە، ئاساسلىقى بېلىق تۈرى ۋە يۇمشاق تەنلىك ھايۋانلارنى ئوزۇقلۇق قىلىدۇ. جۇڭگو دېڭىز ياقىسىدىكى مەلۇم بولغان دېلفىندىن 18 خىلى بار.
مۇندەرىجە[تەھرىرلەش]
- قىسقىچە چۈشەندۈرۈش
- ئاساسىي ئۇچۇرلىرى
- قىسقىچە تونۇشتۇرۇلىشى
- ئىقتىدارى
- شەكلىنىڭ ئالاھىدىلىكى
- ياشاش قانۇنىيىتى
- كۆپىيىش ئۇسۇلى
- تارقىلىش دائىرىسى
- توپنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى
- ئوۋلاش پائالىيىتى
- مۇھىتنىڭ بۇزغۇنچىلىقا ئۇچىرىشىشى
- قوغداش دەرىجىسى
- ئالاقىدار بايانلار
- سۈرەتلەر
- قامۇس باشبېتى
ئىقتىدارى[تەھرىرلەش]
7پارچەدېلفىنكىشىلەر بۇنىڭغا ئاساسەن، دېلفىننىڭ جىسىمدىكى بۇ خىل ئالاھىدە ئىقتىداردىن پايدىلىنىپ ئۇنى مەشىق قىلدۇرغان. ياخشى تەربىيىلەنگەن دېلفىن كىشىلەرنىڭ دېڭىزغا چۆكۈپ كەتكەن پاراخۇت، سۇ ئاستى كېمىسى قاتارلىقلارنى تېپىشىغا ياردەم بېرەلەيدىغان بولغان. ئۇ تېخى يول باشلىغۇچىمۇ بولالايدۇ. مەسىلەن، ئالايلۇق، بىر قېتىم يېڭى زېلاندىيىدىكى دېڭىز قىرغىقىدا كېتىۋاتقان بىر پاراخوت تۇمان بەك قويۇق بولغاچقا، يوشۇرۇن خادا تاشلار كۆپ يەردە نىشاندىن ئادىشىپ قالغان. بۇ چاغدا پاراخوت خادىملىرى بىر دېلفىننى يول باشلىغىلى سېلىپ، قويۇق تۇماننى بۆسۈپ ئۆتكەن ھەمدە جىددىي ئېقىن ۋە يوشۇرۇن خادا تاشلاردىن ئايلىنىپ ئۆتۈپ، نىشانغا ئوڭۇشلۇق ۋە بىخەتەر يېتىپ بارغان.
شەكلىنىڭ ئالاھىدىلىكى [تەھرىرلەش]
7پارچەدېلفىندېڭىز دېلفىنى بولسا ئوتتۇرا دەرىجىلىك رازمېرلىق سېتولوگىيە. ئۇزۇنلىقى 1.5 مېتىردىن 10مېتىرغىچە، بەدەن ئېغىرلىقى 50 كىلوگىرامدىن 700 كىلوگىرامغىچە. چىشىسى ئادەتتە ئەركىكىدىن چوڭ. كۆپ ساندىكى دېڭىز دېلفىنى باش قىسمىنىڭ ئالاھىدە كۆرۈنەرلىك، لىنزىسىمان ياغ مەۋجۇت بولۇپ تۇرغاچقا، تۇمشۇق ۋە بۇرنىنى ئىگىز كۆتۈرۈپ كۆتۈرىلىدۇ، بۇ خىل تۈزۈلمە پايدىلىق يىغىلىپ ئەكس سادا ئارقىلىق ئورۇن بەلگىلەش ۋە ئوزۇقلانغاندا ئاۋازىنى چىقىرىدۇ. بىر قىسىم دېڭىز دېلفىنى ۋەھشىي لېكىن، تۇمشۇق قىسمى بىرقەدەر قىسقا.
ياشاش قانۇنىيىتى[تەھرىرلەش]
7پارچەدېلفىن دېڭىز دېلفىنى بارلىق دېڭىز - ئوكيان ۋە بىر قىسىم دەريا ئېقىنلىرىدا بايقالغان، ئۇلار ئادەتتە تېيىز سۇدا ياكى دېڭىز ياقىسىدىكى توختام سۇدا ياشايدۇ. دېڭىز يۈزى ئەتراپىدا، باشقا سېتولوگلاردەك ئۇنداق ئۇزۇن ۋاقىت چوڭقۇر سۇ ئاستىدا تۇرمايدۇ. ئۈزۈش سۈرئىتى تېز ھەم بەدىنى سېرك خاراكتېرلىك ئالاھىدىلىككە ئىگە. ئاساسلىقى بېلىق تۈرى ۋە سىياھ بېلىق تۈرىدىكىلەرنى يەيدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە يىرتقۇچ كىت ئېمىتكۈچى ھايۋانلار، ئۇچار قاناتلار ۋە چوڭ تىپتىكى بېلىقلارنى تۇتۇپ ئوزۇقلىنىدۇ، كىتقا ئوخشاش، دېڭىز دېلفىنى بېقىنلاشقاندا ئەكس سادا ئارقىلىق ئورۇن بەلگىلەش ئېلىپ ئوۋ تۇتىدۇ.
كۆپىيىش ئۇسۇلى[تەھرىرلەش]
7پارچەدېلفىن چىشى دېلفىننىڭ تەخمىنەن 5 يىلدىن كېيىن ئاندىن رەسمىي جىنسىي يېتىلىدۇ، بىراق تۇخۇم چىقىرىش ھادىسىسى پەيدا قىلىدۇ، ئەمما يەنە نەچچە يىلدىن كېيىن ئاندىن ھەقىقىي تۇغۇش ئىقتىدارىغا ئىگە بۇلىدۇ.ئەكسىچە ئەركەك دېلفىن پىشىپ يېتىلگەن، كۈن بۇيى چىشى دېلفىن گۇرۇپىسىغا قاترايدۇ، ئۆزىنىڭ « ئاشىق » نى ئىزدەيدۇ. قىزغىن مۇھەببەتلىشىدۇ، چاقماق تېزلىكىدىكى ئۇرۇش تاكتىكىسىنى قوللىنىپ، چېتىشىشتىن كېيىن دەرھال يىراق يەرلەرگە كىتىدۇ. سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار بولۇش سۈپىتى بىلەن، دېڭىز دېلفىنى نۇرغۇن خۇسۇسىيىتى ئىنسانلارنىڭكىگە ئوخشاش. بىراق، دېلفىن دېڭىز ئوكياندا تۇرمۇش كەچۈرىدۇ، ئىنسانلارنىڭ قۇرۇقلۇق مۇھىتى ئوخشاش بولمايدۇ، گۆدەك دېلفىن تۇغۇلغاندا قۇيرۇق قىسمى بۇرۇن چىقىدۇ، چىشى دېلفىن ئادەتتە 11 ئاي قورساق كۆتۈرۈپ ئاندىن كىچىك دېڭىز دېلفىنى تۇغىدۇ.
تارقىلىش دائىرىسى[تەھرىرلەش]
دۇنيادىكى ھەرقايسى دېڭىز تەۋەلىكى، ئىسسىق بەلۋاغ دېڭىز بويىدا ئەڭ جىق، بەزى تاتلىق سۇ دەريالىرى
توپنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى[تەھرىرلەش]
دېڭىز دېلفىنىنىڭ تارقىلىشى كەڭ، تۈرى ئىنتايىن كۆپ، ئالىملار تا ھازىرغىچە ئېنىق سانلىق مەلۇمات ستاتىستىكىسىغا ئاساسەن نەق ساقلانغان سانىنى ئېنىقلاپ چىقالمىغان، لېكىن قارىغۇلارچە ئۈمىدۋار بولماسلىقىمىز كېرەكلىكى ئۈستىدە توختالغان.
ئوۋلاش پائالىيىتى[تەھرىرلەش]
دېڭىز دېلفىنى بولسا چوڭ تىپتىكى گۆشخور ھايۋانلار، ئوزۇق زەنجىرىنىڭ چوققىسى، ۋەھشىي لەھەڭدىن باشقا، دېڭىز - ئوكيان جانلىقلىرىنىڭ ئاساسىي جەھەتتىن ئۇلارغا تەھدىت ئېلىپ كېلىشى ناتايىن. شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، دېڭىز دېلفىنىنىڭ مۇشۇنداق ياشاش مۇھىتىغا دۇچ كىلىشىدىكى ئەڭ چوڭ ئارقا پەردە يەنىلا ئىنسانلار.
مۇھىتنىڭ بۇزغۇنچىلىقا ئۇچىرىشىشى[تەھرىرلەش]
7پارچەدېلفىن ئىنسانلارنىڭ دېڭىز – ئوكيان ۋە دەريا ئېقىنىغا، تۈرلۈك تۇرمۇش ئەخلەتلىرىنى، سانائەت كېرەكسىز سۈيىنى، يەنە ھەر خىل بولغان دېھقانچىلىق دورىلىرىدىن بۇلغىنىش ۋە نېفىتلىك تاشلاندۇق بۇيۇملارنى تاشلاپ، ئەسلىدىلا سۈزۈك دېڭىز - ئوكياننى ھالىدىن كەتكۈزگەن، ئەمما نېفىت ئېقىپ كېتىش قاتارلىق چوڭ تىپتىكى ۋەقەلىرى توختىماي يۈز بېرىۋاتىدۇ، دېڭىز – ئوكيان مۇھىتى يەنىمۇ كەسكىنلىشىپ كەتتى. نوپۇس زىچ بولغان دەريا، چاڭجياڭ دەرياسى بويىدىكى سۇ، ئوزۇقلۇقنىڭ كۆپىيىشى بىلەن، ئېغىر مېتاللاردىن بۇلغانغان سۇ ئاللىقاچان جانلىقلار ياشاش مۇھىتىغا تەھدىت ئېلىپ كەلدى، زەھەرلىك يۈسۈن كۆپ مىقداردا كۆپىيىپ، بۇ يەردىكى سۇ دائىرىسى خەۋپ ئىچىدە قالدى.
ئوۋلاش پائالىيىتى[تەھرىرلەش]
دېڭىز دېلفىنى بولسا چوڭ تىپتىكى گۆشخور ھايۋانلار، ئوزۇق زەنجىرىنىڭ چوققىسى، ۋەھشىي لەھەڭدىن باشقا، دېڭىز - ئوكيان جانلىقلىرىنىڭ ئاساسىي جەھەتتىن ئۇلارغا تەھدىت ئېلىپ كېلىشى ناتايىن. شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، دېڭىز دېلفىنىنىڭ مۇشۇنداق ياشاش مۇھىتىغا دۇچ كىلىشىدىكى ئەڭ چوڭ ئارقا پەردە يەنىلا ئىنسانلار.
مۇھىتنىڭ بۇزغۇنچىلىقا ئۇچىرىشىشى[تەھرىرلەش]
7پارچەدېلفىن ئىنسانلارنىڭ دېڭىز – ئوكيان ۋە دەريا ئېقىنىغا، تۈرلۈك تۇرمۇش ئەخلەتلىرىنى، سانائەت كېرەكسىز سۈيىنى، يەنە ھەر خىل بولغان دېھقانچىلىق دورىلىرىدىن بۇلغىنىش ۋە نېفىتلىك تاشلاندۇق بۇيۇملارنى تاشلاپ، ئەسلىدىلا سۈزۈك دېڭىز - ئوكياننى ھالىدىن كەتكۈزگەن، ئەمما نېفىت ئېقىپ كېتىش قاتارلىق چوڭ تىپتىكى ۋەقەلىرى توختىماي يۈز بېرىۋاتىدۇ، دېڭىز – ئوكيان مۇھىتى يەنىمۇ كەسكىنلىشىپ كەتتى. نوپۇس زىچ بولغان دەريا، چاڭجياڭ دەرياسى بويىدىكى سۇ، ئوزۇقلۇقنىڭ كۆپىيىشى بىلەن، ئېغىر مېتاللاردىن بۇلغانغان سۇ ئاللىقاچان جانلىقلار ياشاش مۇھىتىغا تەھدىت ئېلىپ كەلدى، زەھەرلىك يۈسۈن كۆپ مىقداردا كۆپىيىپ، بۇ يەردىكى سۇ دائىرىسى خەۋپ ئىچىدە قالدى.
قوغداش دەرىجىسى[تەھرىرلەش]
6پارچەدېلفىن1988-يىلى 12-ئاينىڭ 10-كۈنى دېڭىز دېلفىنى ئائىلىسى بارلىق ئۇرۇقداشلار تۈرى «جۇڭگونىڭ دۆلەت نۇقتىلىق قوغدايدىغان ياۋايى ھايۋانلار » نامىغا بىر تۇتاش كىرگۈزۈلىدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە، جۇڭخۇا ئاق دېڭىز دېلفىنى دۆلەت 1 - دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان ھايۋان بولۇپ، باشقا دېڭىز دېلفىنى دۆلەتنىڭ 2 - دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان ھايۋانات قاتارىغا كىرگۈزۈلدى.
ئالاقىدار بايانلار[تەھرىرلەش]
7پارچەدېلفىنئۇزاق مۇددەت كۆزىتىش ۋە تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، ئالىملار يەنە دېلفىننىڭ جىسمىدىكى سىرنىمۇ بايقىغان. ئەسلىدە، دېلفىننىڭ جىسمىدىمۇ ئەكس سادا ئارقىلىق ئورۇننى توغرا بەلگىلىيەلەيدىغان بىر يۈرۈش قۇرۇلمىلار بار بولۇپ، شەپەرەڭگە ئوخشاش ئۇلترا ئاۋاز دولقۇنى ئارقىلىق ئورۇن بەلگىلىيەلەيدىكەن. لېكىن، شەپەرەڭنىڭكىدىن پەرقلىنىدىغىنى شۇكى، دېلفىننىڭ ئۇلترا ئاۋاز دولقۇنى گېنېراتورى ئۇنىڭ بېشىدا بولۇپ، ئۇ چىقارغان ئۇلترا ئاۋاز دولقۇنى نەرسىلەرگە ئۇرۇلغاندىن كېيىن پەيدا بولغان ئەكس سادا ئۇنىڭ قۇلىقى ۋە باشقا ئەزالىرى تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنىدىكەن.
دېلفىننىڭ ئەكس سادا ئارقىلىق ئورۇن بېكىتىش سىستېمىسى ئىنتايىن سەزگۈر. ئۇ دېڭىزنىڭ 300 مېتىردىن چوڭقۇر يېرىدە تۇرغان 25 سانتىمېتىر ئۇزۇنلۇقتىكى بېلىقلارنى كۆزىتەلەيدۇ. ئالىملار دېلفىننىڭ بۇ خىل ئالاھىدە ئىقتىدارىدىن پايدىلىنىپ، سۇ ئاستىنى كۆزىتىدىغان سونار دەپ ئاتىلىدىغان بىر خىل ئەسۋابنى ياساپ چىققان.
ئۇ دېڭىزدا دولقۇننىڭ يۆنىلىشى بويىچە سائىتىگە 100 مىڭ مېتىرلىق تېزلىك بىلەن ئۈزەلەيدۇ. ئۇنىڭ بۇ سۈرئىتى قۇرۇقلۇقتىكى قىسقا ئارلىققا يۈگۈرۈش چېمىپىيونى ئوۋچى قاپلاننىڭ سۈرئىتى بىلەن تەڭلىشىپ قالىدۇ. بىر پاراخوت شاڭخەيدىن داليەنگە 30 نەچچە سائەتتە يېتىپ بارىدۇ. دېلىفىن بولسا شۇ ۋاقىتنىڭ يېرىمىدىلا يېتىپ بارالايدۇ. شۇڭا، ئۇ ھەقىقەتەن «سۇ ئۈزۈش چېمىپىيونى» بولۇشقا مۇناسىپ.
دېلىفىننىڭ ئەنە شۇنداق تېز سۇ ئۈزەلىشىدىكى سەۋەب ئۇنىڭ بەدەب شەكلى سۇ ئۈزۈشكە تولىمۇ ماس كەلگەندىن باشقا، ئۇنىڭ يەن تېرە قۇرۇلملىسىنىڭ ئالاھىدە بولغانلىقىدا. ئۇنىڭ تېرىسى تېرە، ھەقىقىي تېرە، زىچ مايلىق تېرە، شالاڭ مايلىق تېرە ۋە سىڭىردىن ئىبارەت بەش قاتقا بۆلۈنىدۇ. ھەقىقىي تېرىدە سانسىز نەيچىلەر كۆپۈپ چىققان بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىگە بىر خىل ئالاھىدە ھەرىكەتچان ماي توشۇپ كەتكەن. دېڭىز سۈيى دېلىفىننىڭ تېرىسىگە ئۇرۇلغاندا، ماي كۆپۈك ھالەتتىكى نەيچىلەرنىڭ ئىچىدەئېقىپ، دولقۇن شەكلىنى ھاسىل قىلىدۇ-دە، پۈتكۈل تېرىنى بۇلۇتتەك قىلىۋېتىدۇ. بۇ خىل تېرە قۇرۇلمىسى خۇددى تەۋرىنىشنى سۈمۈرگۈچ ئەسۋابىغا ئوخشاش سۇنىڭ سۈركىلىش كۈچىنى ئەڭ تۆۋەن چەككە چۈشۈرىدۇ. شۇڭا، دېلفىن سۇدا ناھايىتى تېز ئۈزەلەيدۇ.
ھازىر ئالىملار دېلفىننىڭ تېرە قۇرۇلمىسىغا تەقلىد قىلىپ، تورپېدادا ۋە پاراخوتتا تەجرىبە ئىشلەپ، «دېلفىن كىيىمى» كىيىدۈرۈلگەن پاراخوتنىڭ ماڭغان چاغدىكى قارشىلىق كۈچىنى 50 پىرسەنت ئازايتتى. ئالىملار كېيىن يەنە بۇ تېخنىكىنى سۇ ئاستى پاراخوتىغىمۇ تەتبىقلاپ، سۇ ئاستى پاراخوتىنىڭ سۈرئىتىنى زور دەرىجىدە تېزلەتتى.