كىتىك

teklimakandiki qedimki sheher - kitik ghalib barat erk

uyghur xelq éghiz edebiyati we kilassik tezkirilerde teklimakan we teklimakan yutup ketken qedimki sheherler heqqidiki riwayetler sözlen'gen bulup shu sheherlerdin eng meshhurliridin biri ”shehri kitik“ tur. ”shehri kitik“ heqqidiki riwayetler teklimakan heqqidiki riwayet bilen birikip ketkechke tolimu meshhur hem tarqilish dairisimu keng. shunga shehri kitikning konkirit orni heqqidiki qarashlarmu herxil, töwende biz cheklik matériyallargha asaslinip turup bu heqte höküm chiqirishqa tirishimiz shehri kitikning konkirit orni heqqidiki qarashlarni töwendiki bir qanche xilgha yighinchaqlash mümkin. . qeshqer wilayitining maralbéshi nahiyisi tewesede(1) xoten bilen cherchen arisida yipek yoli boyida cherchen nahiyisining xadiliq digen yéride(2) cherchen nahiyisining aqtaz digen yéride cherchen nahiyisining sherqi shimalidiki aqtar etrapida(3) chaqiliq nahiyesining tewesidiki lop köli buyida(4) chaqiliq nahiyisi teweside, tarim deryasining ayagh éqinidiki ”étek térim“ digen jayda lopnur nahiyisi tewesidiki aqtarma mehellisige yéqin (déhqanchiliq 2-déwiziyisi31-polk etrapigha yéqin)(5) pichan nahiyisi tewesidiki qumtagh digen jayda(6) bügür nahiyisi teweside shehri kitikning orni heqqidiki qarashlar herxil bulupla qalmastin uninggha munasiwetlik riwayetlermu xéli köp, töwende biz shehri kitikke munasiwetlik matériyallarni körüp baqayli: 1.charosiyelik ékispiditsiyechi pérzhiwaliski ( 1839- 1888) «lop kölige seper›› namliq kitabida xelqtin anglighan mundaq bir riwayetni xatirligen: ”sözlep bu yerge kelgende shehri kitikke ait riwayetnimu sözlep ötey, shu yerlik ahalilerning éytishiche bu qedimki sheher tarim deryasi boyidiki aqtarma mehellisining qarshi teripidiki qumluqta iken. riwayette éytilishiche bu sheherning kölimi intayin chong bulup xelqi bay - parawan iken. bu jayning qedimki ahalisi budda dinidimu qandaq bashqa bir din'gha étiqat qilidiken, altundin hel bérilgen nurghun ibadetxaniliri bar iken. slam dinining tesiri shinjangda kéngeygendin kéyin, bir din tarqatquchi shehri kitikke keptu hemde beg yu puxralarni dini islamgha dewet qiliptu, emma pütün sheher ahaliliri uninggha qeti qarshi turuptu. bu din tarqatquchi xudagha nale qilip bu dini islamgha kirmigen ahalilerni hem shehrini qumgha basruq qilishni iltija qilghachqa tiligi ijabet bulup boran chiqip sheher qum tégide qaptu. emma ahaliler ölmigen bulup riwayette éytilishiche ular chige (lop kendiri)ning yiltizini yep hayat kechürüdiken, ularning toxulirimu ölmigen bulup bezide qum tégidin toxularning chillashliri anglinidiken.“ (7) ilawe:aqtarma mehellisi lopnur nahiye tewesidiki déhqanchiliq2-déwiziyisi31-polk etrapida. 2. pichan nahiyilik siyasi kéngesh tarix matériyalliri komtéti tüzgen «pichan tarixi matériyalliri›› (8-qisim)da «amanshah we shehri kitek›› namliq bir maqale bulup uningda ”lükchün dairisidiki yashan'ghan kishilerning riwayet qilishiche buningdin texminen 700 yillar ilgiri lükchün shehrining sherqi jenubidiki qumtaghning ornida ’kütek shehri‘ dep atilidighan katta sheher bolghan iken (lükchünde yerlik tilda kötek shehri dep ataydu). bu sheherning ahalisi köp bulup , kishiler déhqanchiliq , soda- sétiq, qol - hünerwenchilik ishliri bilen shughullinidiken ..... kishiler bu sheherde bayashat turmush kechürüwatqan künlerde, ushtumtut bir küni qattiq qara boran kélip , jahanni qarangghuluq qaplap , asmandin qum yéghishqa bashlaptu ..... qara boran, qum yéghish üch kéche - kündüz dawam qilip , bu sheherdiki öy - imaret, ademler, janliq - jansiz mewjudatlar qum astigha kömülüp kétip sheher ornida qumtagh peyda bulup qaptu. mana shu kötek shehride balilarni oqutidighan bir eqilliq molla bar bulup , bu mollam apetning éghirlighini hés qilip, 30 - 40talibi bilen bir- birini mehkem tutushup, moma yaghachni tutup aylinishqa bashlaptu .... üch kündin kéyin boran biraz pesiyip köz échishqa mümkin bolghanda , mollam uqughuchilarni egeshtürüp shimalgha qarap méngiptu. ular bir yerge kelgende boranmu toxtap qummu yaghmaptu, ular shu yerde toxtap harduq éliptu, andin mollam uqughuchilargha mushu yer ’amanliq yer‘ iken deptu ... miskin mupti axunum digen adem özining newrisi amanshahliq memur beg digen ademge bir dane kitapni hediye qilip: ’bu kitap mundin 600yillar ilgiri qum astida kإmülüp ketken kitek shehrining tarixi, buni oqup paydilansingiz bolidu ‘ digen iken. bu kitap memur begning qulida uzun yillar saqlinip medeniyet inqilabida yuqalghan(8) ilawe: mushu matériyalda éytilishiche ”amanshah“ digen jay nami ene shu ”amanliq yer“ riwayitidin kelgen iken, bu riwayet bizge kitik ahaliliridin bir qismining pichan nahiyige kإchüp barghanlighini körsitip berdi. 3.shinjang unwérsttitining péroffisori abdukérim rahman tüzgen «yipek yurtidiki epsane – riwayetler›› namliq kitapqa 1983 - yil alma - atada neshir qilin'ghan «uyghur xelq éghiz ijadiyiti›› digen kitaptin mundaq bir riwayetni kirgüzgen: ”qachandur bir mezgilde ketek shehride jalalidin digen kishi yashighan iken. u buxaragha bérip slam dinini qubul qilghandin kéyin öz yurtigha qaytip keptu - de islam dinini terghip qilishqa bashlaptu. bu mezgilde ketek ahalisi butperes bolghachqa, islam dinini qobul qilishqa zadi könmeptu, buningdin dili renjigen jalalidin molla bir küni yurtdashlirini rasa qaghaptu. u tili ötkür ewliya kishi bolghachqa shu zaman uninggha xudadin ’i, keteklik molla, duayingni ijawet qildim, sen bügün kéche sheherning otturisidiki munarning qéshigha bérip , uning etrapida tang atquche chögiligin, ete méning karamitimni körisen‘ digen wehi keptu. jalalidin ketegi shu kéchisi munarni chögilep chiqqanmish, ettigenligi u özi kéchiche aylinip chiqqan munardin bashqa pütkül sheherning qum astida qalghanlighini körüptu. sheherning xelqi halak bulup peqet özila hayat qalghanmish. shuningdin kéyin jalalidin molla aqsugha bérip, uyerdiki ahalige islam dinini asanla qobul qilghuzghanmish(9). ilawe:kitapning izahida ketek - kétek depmu atilidu. u hazirqi maralwéshigha toghra kélidu, diyilgen. 4. shiryar isimlik muellip yazghan « mewlana ershidin tezkirisi› dimu xéli köp melumatlar bulup ”xoja hapiz kebirining oghli ... mewlane jamalidin bilen sheyix shahabidin belxi buxara shehridin chiqip .... nechche aydin kéyin ’kétk‘ shehrige keptu .... musulman dise namaz oqumaydu, nezir – chiraq, xeyir - éhsan qilmaydu, sharap ichidu. kuppar dise iman éytidu. musulmanche kiyim kiyidu , musulmanche sözleydu .... kétk shehri qiriq bir sheherdin tüzülgen bulup bu sheherge peqet ziyur shahla padishahliq qilatti ..... (u allahqa bu sheherni qumgha kömüshni iltija qildi) ... qum yéghishqa bashlidi ... bu on besh kishi tagh térikige baghlan'ghan kalini tang yorughiche heydidi. tangning yorishi , qumning toxtishi , tagh térikining kömülishige barawer keldi. bu sheher pütünley qum astida qaldi .... ular tagh - deryalardin éship , chöl-jezirilerni bésip إtüp , erdewil shehrige kélip ayköl digen jayda tekyagah bina qildi .... yar béshidiki ’kétkler kenti‘ digen ene shuningdin qalghan .... riwayetlerde éytishiche, bu chaghda tughluq tömürxan mughulistan'gha padishah idi. xan ordisi balghasunda idi(10).“ 5.«jalalidin buxari we tughluq tömürxan heqqide qisse››de éytilghan riwayet yuqarqi riwayet bilen oxshishidu.(11) 6.«mewlana ershidin weli tezkirisi››de ”(mewlana jamalidin we shahabidin) buxara shehridin chiqip gherpke qarap yol élip chöl- bayawanlarni kézip bir qanche muddettin kéyin qeshqer zémini bilen ötüp shehri kitikke yétip keldiler.... musulmanmikin dise namaz oqumaydu, nezir - chiragh qilmaydu, ruzi tutmaydu ....... musulmanche kiyim kiyidu, musulmanche sإzleydu ..... shehri kitik41 sheher idi. chöl-bayawanlarni kizip erdewilgha yétip kélip aykölde makanlashti, ular bérip yar béshigha orunlashti, bu jayni hazir kitik aymiqi dep ataydu. (bu waqitta ) tughluq tömür moghilistan'gha töre idi“.(12) ilawe:bu tezkire chongraq bulup mezmuni hem keng idi, emma mezmuni aldinqi mezmunlar bilen asasen oxshash. 7.tatar tarixchisi qurban ghali xalidi «tarixi xemisei sherqi ›› namliq kitabida: ” xoten shehri bilen lop kölining arilighida bir qumluq bayawan bulup téz yürüshte 15 künlük musape iken. alte sheher ahalisi buninggha dekadeka sehrasi diyishidu. bu sehra qedimqi zamanda awat yer bulup birnechchilighan katta sheher bar iken .bu sheherlerning eng chongi kitik namliq sheher bulup hemmisining toplinidighan merkizi bu sheher iken“ (13)dep yazidu. 8.yapun alimi xanida toru «ottura asiya ékispiditsiyesidin xatire ›› namliq esiride: ”tarim deryasi lop kölige quyulidighan yerge yéqin jayda kitik shehri dep atilidighan bir sheher bar iken ...“ dep yazidu . bashqa mezmunlar asasen yuqarqi riwayetler bilen oxshishidu.(14) 9.molla musa sayrami « tarixi hemidi ›› namliq kitabida bu heqte xéli kengri melumat qaldurghan. ”.... moghulistan teweligidiki alte sheherning sherq we jenup burchining arilighida lop digen bir chong we meshhur zémin bar. ’tarixi reshidi‘ ning muellipi merhum mirza heyder koragani burunqi tarixchilarning kitapliridin neqil keltürüp yazghan kitawining ichide lop digen jayda on yette chong sheherning bolghanlighini körsetken we sheherning namliri , tekti ehwallirini bir- birlep bayan qilghan idi hem ademlirining köplügi , zéminining awatlighini yazghan idi. shehri kitik, shehri terken, shehri chemen we shehri lop digen sheherler bolsa ene shularning jümlisidindur. ularning ichide shehri kitik we shehri lop hazirmu meshhur.....lopning sherqi chégrisi lenjuséng tewesidiki suju , saju digen xitay sheherlirige ulinidu . shimali chégrisi bolsa qamul, turpan, korla qatarliq jaylargha chégridash, gherbi teripi bolsa shehyar, cherchen, xoten, ösa, chabe digen wilayetlerge tutishidu .... “ (15) 10. muhemmet tömür qaraqashi1818 - yili yazghan «tezkiretul érshat ››ta: ” ... toshqan yilida shehri kitikni qum basti, qum tün boyi haman toxtimay yéghip turatti, hayat qalghanlar kördiki tamam kitik shehri qum astida qéliptur. sheherning shundaq igiz sépil - qeleliri we binalarning izi we xalayiqlardin hich eser qalmaptu. aman qalghan xalayiqlar bu yerdin tarqap ketti, köchüp yürüp erdewil(aqsu) ayköl yarbéshi, küsen (kuchar) tereplerge bérip rozighar ötküzdi .... “ diyilgen.(16) 11.shair molla shakir(1802-؟) «zefername›› dastanida: bar ermish bu machinda shehri kétek, qiriq shehridi beziler qiriq yek. dua birle eyleng ularni halak, hemme qewmi bed qaghusi ziri xak. dep yazidu.(17) 12.«uyghur xelq riwayetliri››ge kirgüzülgen bir riwayette (bu riwayet aqsu wilayitining shayar nahiyesidin tépilghan qolyazmadin élin'ghan) ” ... bir chaghlarda teklimakan boyidiki kétik shehride jalalidin digen bir kishi yashighan iken .... bu chaghda kétik shehridiki kishiler butqa choqunidighan bolghachqa , intayin az sandiki kishiler islam dinini qobul qilghandin bashqa , köp sandiki kishiler qobul qilishqa zadi unimaptu ... kétik shehri qum astida qalghandin kéyin , jalalidin kétik aman qalghan kishilerni bashlap shimalgha yürüp küsen'ge keptu. küsen xelqimu butperes iken .... jalalidin kétikining egeshküchiliri igiz chaqiliq ikki yüz harwa bilen xotun - baliliri we mal-dunyasini élip erdewilge yétip keptu. burun kishiler harwini ’tuxri‘ deydiken. shunga harwida kelgen kishilerni ’tuxrilar‘ dep ataptu. kéyinki künlerde ’tuxrilar‘ digen söz ’toxula‘ gha özgirip shular makanlashqan yerning ismi bulup qaptu ..... “ (18) 13. molla muhemmedniyaz ibin ebdulghefur terjime qilghan uyghurche «tarixi reshidi››de: ”mewlane shujaiddin mehmud bolsa mewlane hafiziddin kebiri buxari hezretlirining inisi idi. mewlane hafiziddin bolsa mujtehidlerning eng axirqiliridin bulup ulardin kéyin mujtehid peyda bolmaptu. chinggizxanning talapitide buxara ulughlirini yighiptu. chünki chinggizxanning aditi shundaq idi. shundaq qilip , ular mewlane hafiziddinni shéhit qiptu. mewlane shujaiddin mehmudni öy- waqiliri bilen qoshup köchürüp , qara qurumgha élip bérip olturaqlashturuptu. mewlane shujaiddin mehmud qara qurumda wapat boluptu. andin kéyin qara qurum xarap bolghanda , mewlane shujaiddinning oghli xoten bilen turpan arilighidiki bir ulugh sheher - kitik shehrige köchüp bériptu ..... shehri kitikte turiwatqan iken .... shunche ulugh kitik shehri qumning tégide qaptu ....“ 14 . xiwe xani ebulghazi bahadurxanning «shejerei türk›› namliq esiridiki bayanlarmu yuqarqilargha mezmun jehettin oxshishidu. yuqarqi melumatlardin biz töwendikidek yekünlerge érisheleymiz: 1. shehri kitik nahayiti chong hem meshhur sheher bulup u heqtiki riwayetler tarim oymanlighidiki hemme yerge digüdek tarqalghan, shehri kitikni merkez qilghan halda shehri merdek, lop qatarliq birqanche (riwayetlerde 41sheher diyilgen) sheher bolghan hemde shehri kitik hإkümdarining hökümide bolghan. 2 . shehri kitik weyran bolghan waqitta ahalisining mutleq köpi budda yaki bashqa dinda bulup intayin az sandikiliri musulman iken. 3. shehri kitik weyran bolghandin kéyin ahalining bir qismi aqsu , kuchar tereplerge köchüp ketken, yene bir qismi pichan - turpan tereplerge bérip orunlashqan. 4.sheherning weyran bolghan waqti tarixi shexslerdin tughluq tömürxan we jalaliddin dewrige toghra kélidu. 5. ”ular musulmanche kiyim kiyidu, musulmanche sözlleydu“ diyish arqiliq shehri kitik ahalilirining tarim wadisidiki ahalilerge oxshashla uyghur ikenligini körsitip bergen. bu pakitlar bizning bu heqtiki izdinishimizni nahayiti qimmetlik yip uchi bilen temin etti. tetqiqatlargha asaslan'ghanda tughluq tömürxan chinggizxanning2 - oghli chaghatayxanning oghli duwaxanning oghli émil xojining perzendi bulup ésen buqaxan qaza tapqandin kéyin ésen buqaxanning perzenti bolmighachqa doghlat emiri emir bolaji adem ibertip uni tapturup kélidu. miladi1345- yili tashtömür isimlik kishi tughluq tömürxanni tépip aqsugha emir bolaji hozurigha élip kélidu. miladi 1347- yili tughluq tömürxan almiliq shehrige bérip textte olturup sherqi chaghatay xanlighining xani bolidu, 1354-yili jalalidin kitikining oghli mewlane ershidinning dewitide musulman bolidu hemde 160mingdin artuq ahalini musulman qilidu. tughluq tإmürxan 1330- yili tughulup1363 - yili qaza tapidu. jalalidin kitiki bashchilighidiki kitiklikler jalaliddining bashchilighida köchüp yürüp tughluq tömürxanning aqsudiki waqtida baridu hemde uning bilen körüshüp dini islamgha dewet qilidu . tughluq tömürxan uninggha wede qilip resmi xanliqqa kötürülgende bérishni andin shuchaghda musulman bolidighanlighini éytidu, jalaliddin kitiki qaza qilghandin kéyin oghli mewlane ershidin uning wesiyitige asasen iligha izdep baridu, tughluq tömürxanmu islam dinini qobul qilip musulmanchiliqqa musherrep bolidu, uyghurlarningmu édilogiye jehettin birlikke kélishige tarixi töhpe qoshidu. yuqarqilardin bashqa yene melumatlarmu bar bulup mesilini éniqlashta xéli zor ehmiyetke ige bulup töwende mulahizilimizge paydisi bolsun üchün körüp ötümiz. pakitlargha asaslan'ghanda jalaliddin kitiki bashchilighidiki köchmenlerning aqsugha kelgen waqti tughluq tömürxanning aqsudiki waqtigha toghra kelgen bulup 1345- yilidin 1347- yilighiche bolghan waqit bolidu. «tezkiretul érshat ››tiki ”toshqan yili“ ni miladiye qanchinchi yiligha toghra kélidighanlighini tekshüridighan bolsaq miladi 1339- yili(«türki tillar diwani››, uyghur xéristiyan yadikarliqliri, «jamiut tawarix››, duxan uyghur yadikarliqliri, xenzu möchili)1335 yaki 1336- yili («tarixi reshidi››), 1337- yili («qissesul gherayip››) , 1334- yili («tarixi hemidi››), 1335- yili (qazaqistanda qollinilidighan türki möchel) bulup chiqidu. yuqurida körginimizdek möchelni miladiyege aylandursaq perq kélip chiqidu, bu perqler eyni tarixi dewr hökümdarliri keltürüp chiqiripla qalmastin yil hésaplashtiki oxshimasliqlarmu , miladiye hijiriye perqlirimu keltürüp chiqarghan. biz eger 1339- yilini qobul qilidighan bolsaq bu yilni peqet jalalidin kitiki qatarliqlarning shehri kitikni tashlap chiqqan yili dep qobul qilish mümkin. shundaqtimu biz shehri kitikni qum basqandin kéyin aqsugha kelgüche melum waqitlar kétidighanlighini oylashsaq shehri kitik 1335- yilidin1342 - yilighiche bolghan ariliqta weyran bolghan bulishi mümkin dep qaraymiz, shundaq bolghanda jalalidin bashchilighidiki köchmenler birqanche yilliq köchmenlik hayatini bashtin köchürüp texminen 1345- yilliri etrapida aqsugha yétip kelgen bulidu. biz ene shuninggha asaslinip turup shehri kitikning ”maralwéshi“ we ”xoten bilen cherchen arisida“ bolishi mümkinchiligi yoq dep qaraymiz, chünki maralwéshi we xoten, cherchen qatarliq jaylar xaqaniye téritoriyesi bulup slam dini shu dewirdila omumlashqan idi, buni héchkishi inkar qilmisa kérek. elwette cherchenning sherqi tereplirini ayrim mulahize qilimiz. biz tarixi matériyallargha dawamliq türde murajet qilidighan bolsaq menpeetlik uchurlargha érisheleymiz. yang mingning «tang dewride töbütlerning cherchen'ge hökümranlighi heqqide birqanche mesile ›› namliq maqaliside yézishiche miren xarabisidin tépilghan101- nomurluq pütükte Kadag)) digen jay nami uchraydu.(19) miladi983-yili yézilghan « hududul alem ›› namliq parische eserde ”KADHAKH chinistan chégrisi ichide, hökümdari töbütke qaraydu“ (20) diyilgen. miladi925- yili xoten padishahi wisa sampata teripidin shajugha ibertilgen elchiler ömigi teripidin xoten sak yézighida yézilghan «tangghut yoligha sayahet xatirisi ›› namliq yazma yadikarliqta ” kadaka“ (21)digen nam körülidu. mirza muhemmet heyder koragani yazghan «tarixi reshidi - ottura asiya moghullirining tarixi››da munasiwetlik qimmetlik bayanlar bar. töwende uningdin pakitlar körüp baqayli: -1 qisim3-bap «tughluq tömürxanning islam dinigha kirishi ›› de mirza muhemmed heyder koragan jalaliddinning kéyinki ewladi xoja ehmedtin anglishiche (xoja ehmed ejdatliridin anglighan we jemet tezkirisidin körgen) buxaradin sürgün qilinip mongghullarning paytextige élip bérilghan ejdatliri ”qaraqurumda apet bolghanda, ular lop.katak digen yerge kelgen, bu yer turpan bilen xoten arisidiki bir sheher iken .... jamaliddin shehri kitikte turup qalghan iken ...... (ariliqtiki melumatlar yuqurida biz körgen riwayetler bilen asasen oxshash- aptur) jamaliddin qatarliqlar köchüp yürüp ”axiri bügürge keptu, bu jay aqsugha yéqin bulup shuwaqitta tughluq tömürxan aqsuda iken“ (22)diyilgen. biz bu melumatning kélish menbeining ishenchilik ikenligige ishinimiz. chünki mirza heyderni xoja ehmet jemet tezkirisi we ata - bowiliridin anglighan matériyal bilen temin etken, dimek bu matériyal sheksizki mirza muhemmet heyder esirini yézishtin burunqi matériyallar asasida yézilghan. shunga biz yuqarqi matériyallargha asaslinip bügürning shehri kitik bolishi éhtimaldin yiraq dep qaraymiz, hemde ”turpan bilen xoten arisida“ digen yekünini qobul qilimiz. «tarixi reshidi›› ning1-qisim 26-babida yene ”ular heyder xojini bedexshan bilen qeshqer arisidiki taghlargha élip qachti. emma qemeriddinning mexpi tutquchiliri ularning yoshurun'ghan jayini bayqap qalghanliqtin amalsiz xotenning taghlirigha qachti. kéyinche yene ashkarilinip qélishtin qorqup bu yerdin sarigh uyghur, cherchen we lop.katak qatarliq jaylargha qachti.“ (23) «tarixi reshidi ››ning 1- qisim 32- bap «uweyisxanning ish-izliri ››de: ”u her yili turpan, tarim, lop, kitik qatarliq jaylarning etrapigha bérip yawa töge owlaytti - diyilgen“ (24). «tarixi reshidi ››ning 2 - qisim42 – bapta : (teklimakanda) ”qedimde köp sheherler bolghan bulup, ulardin lop we kitik hazirmu meshhur. lop we kitik qatarliq bu sheherler alliqachan qum tégide qalghan bulup kishiler bilmeydighan bulup ketti. u yerge bérip yawa töge owlighuchilarning éytishiche bezide sheherlerning qeleliri échilip qalidiken.“ (25) «tarixi reshidi ››ning2 - qisim 89- babida ”töbütning shimali we sherqi terepliride yarkend, xoten, cherchen, lop, kitik, sarigh uyghurlardur, bashqa jaylar qumluqtur“ (26)diyilgen. «yüen sulalisi tarixi ›› 14- jildta: (1286-yili ) ”lop, kitik, cherchen, xotenlerde rabat quruldi“ diyilgen. «tarixi reshidi›› ni én'gilizchigha terjime qilip neshirge teyyarlighuchilar esli kitapta lop we kitik namliri ”lop.kitik“ sheklide yézilip bir rayunni körsitidu - deydu hemde kitik namining köp hallarda sheher nami bulup kélidighanlighini éytidu. bu melumatlar bizge lop we kitiktin ibaret ikki sheherning qoshmaq sheher ikenligini hemde ”turpan bilen xoten arisida“ ikenligi melum bolidu, uhalda biz slam dinining tarqilish dairisige asaslinip turup turpan bilen cherchen arisida digen yekün'ge érishimiz. biz matériyallarda gherptin sherqqe ”yarkend, xoten, cherchen, lop, kitik, sarigh uyghur“ dep tizilghinigha qarap kitik shehri lop shehrining sherqide bolishi mümkin, dep qaraymiz. undaqta lop shehri qayerde؟ lop shehrining orni mesiliside qarashlar köprek bolsimu arxéologiye bizge bu mesilini éniqlashta yardemde bolidu, qarashlarda ”lop shehri hazirqi chaqiliq nahiye baziri, miren kona shehri, lop köli etrapi, washshehri kona shehri“ diyilidu. yéqinqi yillarda élip bérilghan arxéologiyelik tekshürüshlerge asaslan'ghanda chaqiliq nahiye baziri we miren kona shehrining güllen'gen dewiri 11- esirdin baldur. lop köli etrapidin ottura esir izliri bayqalmidi. undaqta washshehri kona shehridin ibaret éhtimalliqla qalidu, undaqta bu éhtimalliqni ispatlaydighan ispat barmu؟ elwette, bar. wénitsiyelik seyyah markopoloning «sayahet xatirisi ››de: ”cherchendin chiqip, sharaiti bekmu nachar bir chöllükni besh kün yol méngip bésip ötüshke toghra kélidu. emma hemme yerning süyi ichkili bolmaydighan derijide achchiq boliwermeydu. bu yerde bulardin bashqa ehmiyet bergüdek héchbir shmu yoq. beshinchi künlük yolni bésip ötkendin kéyin, chöllikning chétidiki rabat - lopqa yétip barghili bolidu. lop (LOP) rabati sherqi shimal terepte, lop chöllükining kirish éghizigha jaylashqan. u ulugh xanning zéminigha tewe bulup, ahalisi slam dinigha étiqat qilidu. bu qumluqtin ötkenliki karwanlar omumen mushu lop rabatida bir mezgil yétip dem alidu. ular bu yerde bir az waqit dem alghach harduqini chiqiridu hem bu yerde kelgüsi seper üchün zörür bolghan nerse - kéreklirini teyyarliwalidu. ular özlirining uzuq- tülügi we mallirini küchlük éshek yaki töge yallap toshuydu ..... bu chong chöllüktin ötiwélish üchün sapsaq bir ayliq ozuq teyyarliwélishqa toghra kélidu. chünki bu eng qisqa chöllüktin ötüsh üchün éhtiyajliq bolghan eng töwen ölchemlik waqit ..... bu 30 künlük yolda pütünley qumluq chإl we qilche ot-giyah ünmeydighan taghlardin ötüshke toghra kélidu .... “ (27). biz bu melumattin loptin chiqsa 30 kün'giche ”rabat“ yoqlighini pehim qilalaymiz hemde ”lop rabati“ ning kichik bir ”rabat“ emesligini bileleymiz. biz üchün ehmiyetlik yene bir uchur shuki markopolo lop shehridin ötken 1275- yili lop ahalisi islam dinigha étiqat qilghan, dimek mehmut qeshqiri dewride islam dini cherchen'giche tarqalghan bolsa undin kéyin sherqqe lop shehrigiche tarqalghan. arxéologiyelik tekshürüshte washshehri kona sheher xarabisidin xaqaniyening puli qatarliq bir qisim yadikarliqlar tépilghan, xaqaniye dewridin kéyinki dewirge - mongghullar hökümranlighi dewrige mensup yazma yadikarliqlarmu bayqaldi, arxéologlar bu sheher xarabisini miladi 4- esirdin 14- esirgiche güllen'gen dep qaraydu. bu sheher xarabisining kölümi ikki kuwadirat kélométirdin ashidu. emdi markopolo éytqan cherchendin chiqip besh künlük musapige kelsek bu washshehri bilen cherchen arisigha toghra kélishige ishench qilishqa bolidu. en'giliyelik ékispiditsiyechi steyin « cherchendin chaqiliqqiche ›› namliq esiride ”cherchendin washshehrigiche qumluqni toghrisigha késip ötidighan qum - shéghilliq bir yol bar. bu ottura yol biz emili tekshürgen ikki yolning her qandighidin köp qisqa .... qish künliri bu yol bilen mangsa hichqandaq xeterlik ish yoq .... bu yolni boylap mangghan yoluchilar adettiki méngishidimu besh künde washshehrige yétip baralaydu, belki bu yoluchilar uchritidighan ’tunji tatliq su bar orun‘ bolishi mümkin.“ (28) biz bu melumatlargha asasen meyli musape yaki güllen'gen yil dewri jehettin bolsun chaqiliq nahiye bazirining 70nechche kilométir gherbidiki yézisi washshehrining 7kilométir gherbi jenubidiki sheher xarabisi bolush mümkinchiligini otturigha quyimiz. lop shehri miladining béshidila güllen'gen bulup yipek yolining muhim tügüni bolush bilen yipek yoli karwanlirigha mulazimet qilip zor töhpilerni qoshqan. deslepki matériyallarda 弩支城 dep yézilghan. tang sulalisi dewrige kelgende serdar kang yenden bashchilighida uyghurlar teripidin qayta güllendürülgechke ”yéngi kent“ depmu atalghan, lop digen bu nam keng menide pütkül chaqiliqning nami bolghan. bu sheher miladining bashliridila mewjut idi, töbütche yadikarliqlarda ”nop“ dep yézilghan. rahip shuen zang (600-664) «büyük tang dewridiki gherpke sayahet xatirisi›› de yazghan 纳缚波故国 ni 10- esirde yashighan büyük uyghur alimi séngqu seli tutung ”nop“ (29) dep terjime qilghan , shunzangning terjimisige kelsek u elwette hind tilidiki isimni xatiriliginini éhtimalgha intayin yéqin bulup , ” nop yaki lop “ yerlik ahalining tilidiki jay namidin ibaret. yerlik ahale ana tuprighini lop dep atighan bulup xenzuche menbelerde 纳职 dep xatirligen bulup yerlik ahale qumul rayunigha kإchkendin kéyinmu mushu namni qollan'ghan , bezi tetqiqatlargha asaslan'ghanda ”lapchuq“ ene shu namning yaldamisi iken. kroranliqlarning kéyinki ewlatliri dep qariliwatqan bir qisim qedimiy ahale hazirmu özlirini ”loptuq“ dop atisa bashqilar ularni ”lopluq“ dep ataydu. ”lop“ keng menide chaqiliq dairisini körsetse tar menide washshehri kona shehrining (hich bolmighandimu xaqaniye we mongghullar dewride) nami bolghan. biz lop shehrini washshehri kona shehri xarabisi dep qarisaq u chaghda kitikning orni qayerde؟ biz markopoloning «sayahet xatirisi›› ge qaraydighan bolsaq xotendin taki lop shehrigiche bolghan ariliqta kitik shehri körülmeydu, nawada bu sheher cherchen bilen lop (washshehri ) arisida bolsa karwanlar nime üchün bu shunche chong hem teklimakandiki ”sheherlerning merkizi“ bolghan kitiktin ötmeydu؟ markopolo nime üchün bunche chong merkizi sheherni tilgha almaydu؟ tarixi eserlerning hich biride kitik heqqide melumat bolmaydu؟ ejaba sherqtiki ”lop“ (washshehri)ge tarqalghan islam dini bu ariliqqa yeni shehri kitikke tarqalmaydu؟ jawabi shuki shehri kitik cherchen bilen washshehri arisida bolishi mümkin emes. kitikni lop shehri bolghan washshehri xarabisining sherqide deydighan bolsaq u halda kitik qayere؟ sayahet xatiriliri bolsun yaki arxéologiyelik tekshürüshler bolsun taki shaju (dunxuang)ghiche ottura esirge jümlidin 13 - 14- esirge mensup sheher bayqalmidi, lop köli etrapidin bolsa téximu shundaq. undaqta bu sheher qeyerde bulishi mümkin؟ elwette hazirche ikki éhtimalliq bar, biri biz yuqurida körüp ötkünimizdek chaqiliq tewesidiki ”étek térim“ we lopnur nahiyesi tewesidiki ”aqtama mehellisi“ ning gherbidiki qumluq, bular téximu chongqurlap tetqiq qilishni kütidu ( en'giliye teweligidiki on'ghuriyilik yehudi ataqliq arxiolog awral siteyin özining shehri kitikni arxiologiyilik tekshürgenligini «gherbi diyar arxiologiyisidin süretlik xatire ›› namliq kitabida yazghan bulup tepsilatidin biz hazirche xewersiz, uning yézishiche robrowiskimu shehri kitikni tekshürgen iken). shundaqtimu jughrapiyilik jaylishishi nuqtisidin élip éytqanda ”étek térim“ bulishi éhtimal, chünki tarix kitaplarda ”lop.kitik“ sheklide yézilip qoshmaq sheher süpütide bir rayunning nami bulup kelgen, nawada u ”aqtama“ etrapida bolsa musape bekla yiraqlap kétidu. yene bir jehettin éytqanda kitik shehri tebii apet tüpeyli weyran bolghan, ahalilerning köchüshi buning delili. undaqta bu qandaq apet؟ sheksizki shehri kitikke baridighan tarim deryasining tarami üzülgen, suning üzülishi tupraqning qurghaqlishi, yépinche ösümlüklerning qurushi, qum - boranning köpüyüshi axirqi hisapta tebietning insanlarni qoghlap chiqirishi netijiside ”shehri kitik“ weyran bolghan, musulman ahaliler jalaliddin kitiki bashchilighida tarim deryasining yuquri éqinigha qarap köchüp axiri aqsugha bérip olturaqlashqan. matériyallarda tilgha élinmighan , musulman emes ahalichu؟ ularmu xuddi mehmut qeshqeri uyghur élidiki nurghun jay we melumatlarni yazmighinigha oxshash chaghatay uyghur edebiyatidiki tarix - tezkire kitaplarda melumat bérilmey ölgen - qum astigha kömülüp ketken diyilgen. emeliyette ularning musulmanlar rayonigha köchüsh imkaniyiti bolmighachqa turpan, qumul tereplerge köchüsh bilen birge bir qismi shaju (duxan)gha köchüp bérip shu yerdiki burundin bar bolghan uyghurlar bilen birliship hayat kechürgen hemde hazirqi ”sérigh uyghurlar “ (yugu milliti)ning ejdatlirining bir qismigha aylan'ghan. ”sérigh uyghur“ digen nami «tarixi reshidi ›› qatarliq kitaplarda tilgha élin'ghan bulup ular hazirmu özlirini ”saregh yughur“ , ”shara yughur“ dep ataydu. ”yughur“ bolsa ”uyghur“ namining téximu iptidai shekli yaki dialiktik perqtin ibaret. ”yugu milliti“ bilen kitik shehri ahalilirining zadi munasiwiti barmu yoq؟ bu heqte gerche keskin bir ispat matériyali bolmisimu wastiliq halda bu heqte höküm chiqirishimizgha yardem béridu. köpligen tarixi menbelerde tang sulalisi bilen munasiwiti yéqin shundaqla tang sulalisi hakimyitini saqlap qélishta zor töhpe qoshqan sherqi uyghurlar tilgha élinip ezeldin tengritagh etraplirida yashap kelgen gherbi uyghurlar tilgha élinmighan, köp hallarda sherqi uyghurlarning gherpke köchüshi asasi desmaye qilinip qedimdin béri bu ziminda yashighan uyghurlargha étibar bérilmigen , tübütche yadikarliqlargha asaslan'ghandimu tengritagh etraplirida jümlidin chaqiliq rayonida durgu(türk) , xor(uyghur) qatarliq ahaliler xéli köp sanni igelligen. mesilen biz ”sarigh uyghur“larning éghiz edebiyatigha bolupmu tarixi dastani «yughurlar kelgen siji xajidin›› (30)gha qaraydighan bolsaq uningda ularning bu tarixi riwayitini ejdatliridin anglighanlighini, yughurlarning qedimde nahayiti yiraqtiki shiji xajida yashaydighanlighi , tümen aile ahalige ige ikenligi, yurtini tebii apet (qattiq boran diyilgen) weyran qilghanda düshmenlirining hujum qilghanlighi, nurghun chiqimlar tartip amalsiz sherqqe kochüp üch ayda toxtighanlighi éytilidu. ularning axiri 1368- yilliri etrapida sujugha kelgen diyilgen, bu waqit kitik shehri weyran bolghan 1340- yillardin 20nechche yilla perqlinidu. elwette, yughurlar إzlirini ”sarigh uyghur“ dep atighinidek kitik, lop qatarliq sheherlerning ahalisimu menbelerde ”sarigh uyghur“ dep atalghan. tarixchi chen bochuen «sérigh uyghurlarning étnikisi, olturaqlashqan jayliri we nami heqqide tetqiqat›› namliq maqalisida «tarixi reshidi››ning 1898- yili neshir qilin'ghan én'gilizche londun neshride: ”... xoten taghlirigha qachti, yene pash bulup qélishtin qorqup bu yerdin cherchen (Jurjan ( we lop katak (Lop katak ( qatarliq sérigh uyghurlar rayonigha qéchip bardi“ (31) digen jümliler barlighi yazidu. uyghurche «tarixi reshidi››de bu jümle ”xizir xoje xanni mezkur 12 kishi u taghlardin élip qéchip , xoten taghlirigha bardi. u yerdin sériq uyghur cherchen , lop, kitik tereplerge bardi“ (32) diyilgen. bu jümle yene molla mir salih kashgheri «chinggizname›› kitabida : ”qemeriddin xeber alip kishi buyrudi , xizir xaje xanni xoten taghigha alip qachtiler. qemriddindin qorqup churchen, sarix uyghur, lop we kitik sari alip qachti“ (33) dep yézilidu. bashqa tarixi menbelerdimu bu jayda qedimdin sérigh uyghurlar yashaydighanlighini körsitidighan pakitlar bar. dimek lop shehri musulman sérigh uyghurlarning, kitik bolsa azraq bir qismi musulman emma köp qismi musulman bolmighan sérigh uyghurlarning shehridur. bu sheherler tebii sewepler tüpeylidin weyran bolghan bulup, ahaliler dini étiqadini asas qilip köchken, az bir qismila yurtida qalghan bulup ular özlirini millet namida emes yashighan jayining tarixi namini qollunup ”loptuq－ lopluq“ namida atap kelmekte. elwette shu chaghdiki musulman sérigh uyghurlar tarim deryasini boylap aqsughiche köchüp barghan bolsa, yipek yolini boylap xoten rayonighiche barghan. musulman bolmighan sérigh uyghurlar turpan - qumul rayunlirigha hetta duxanlarghiche köchken, duxan'gha köchkenlerning ewlatliri hazirmu özlirini ”sérigh uyghur“ dep ataydu, ular kitiktin köchüp barghandin kéyin shu yerdiki genju uyghur élining kéyinki ewlatliri bilen birliship ”yugu – yughur - sérigh uyghur“larning ejdadigha aylan'ghan. kitik shehrining nami kitap matériyallarda herxil xatirlen'gen. chaghatay uyghur tilidiki tezkire kitaplirida ”kitik , kétik, kitek, ketek, katak“ digendek xatirlense xelq éghiz edebiyatida kötök, kétek, kötek“ digendek tilgha élinidu. «yuen sulalisi tarixi›› qatarliq xenzuche kitaplarda怯台 dep yézilghan. xoten sak yézighidiki wesiqide ”kadaka“ , töbütche yadikarliqlarda ”kadag“ dep yézilsa, 982 - yili yézilghan parische «hududul alem›› de KADHAKH dep yézilghan. «tarixi reshidi››ni én'gilizchige terjime qilip neshirge teyyarlighuchilar esli qolyazmida ”katak“ dep yézilghanlighini emma bashqa bezi qolyazmilarda ”kanak“ depmu yézilghanlighini yazidu. shehri kitik tarixta heqiqeten mewjut sheher bulup , uninggha munasiwetlik riwayetler teklimakan'gha hem uyghurlar tarixidiki zor weqe tughluq tömürxanning islam dinigha kirishi bilen munasiwetlik bolghachqa nahayiti keng dairige tarqalghan, hetta teklimakan yutup ketken her bir sheherning , teklimakanning riwayitige aylan'ghan. shungimu teklimakan boyigha jaylashqan hemme jaydikiler ”shehri kitik“ ning öz yurtida ikenligini éytidu. emeliyette cheklik eshu tarix matériyallarni tetqiq qilip köridighan bolsaq bu sheher yipek yoli boyida bolmastin yipek yolidin chetrek , emma tarim deryasining ayagh éqini bolghan ”étek térim“ da (chaqiliq nahiyisi tewesi bulup nahiye baziridin 100kélométir yiraqtiki toqum digen jaydin gherpke isheklik yérim künlük yol), shungimu köpligen tarix kitapliri , sayahetnamilerde bu sheher zikri qilinmighan. tarim deryasining ottura- töwen éqimliri tarixtin buyan ”sérigh uyghur“ larning makani bulup ularning kéyinki ewlatliri bolghan lopluqlar xuddi bashqa jaylardiki uyghurlargha oxshash millet namini qollinishtin köre yurt namliri bilen bilen özlirini”loptuq“ dep atighan. ular uzun mezgil békik hayat kechürgechke til , örp-adet webashqa jehetlerdin özgiche bir uyghur topini shekillendürgen. lop we kitik , merdek qatarliq sérigh uyghur sheherliri weyran bolghandin kéyin ahalilerning az bir qismi(köchmen charwichi , béliqchi ahale) öz yurtida qélip (bular hazirqi lopluqlarning ejdadi) köller we éqinlarni izlep tépip hayatini saqlap qalghandin bashqa köp sanliq ahale dini étiqadini asas qilip aqsu , kucha, bügür, pichan, xotenlergiche köchken bolsa musulman bolmighan ahale sherqqe – duxan terepke köchken, ular hazirmu özlirini sérigh uyghur (saregh yughur , share yughur) dep ataydu. azatliqtin kéyin ularning shinjangdiki uyghurlardin dini étiqat we bashqa jehetlerdin perqlinidighanlighi közde tutulup hemde ularni uyghurlardin perqlendürüsh üchün ”yugu“ digen nam bérilgen. ularning xelq éghiz edebiyatida chöl- bayawan, tebii apet, qum boran öz izini qaldurghan , ular hazirmu özlirining shinjangdin köchüp barghanlighini éytidu. izahatlar: (1)(9)a.rahman: «yipek yolidiki epsane- riwayetler›› shinjang xelq neshryati 1985- yil uyghurche, 75- bet (2)wéy langtaw: «yeken xanlighining tarixidin omumi bayan›› shinjang xelq neshryati 1999- yil,uyghurche neshri, xerite (3)qazaqistan penler akadimiyisi: «uyghurlar we gherbi yurttiki bashqa türki xelqlerning qisqiche tarixi›› shinjang xelq neshryati, 2000-yil uyghurche neshri 365- bet (5)(14)«tachibana zuychuning gherpke sayahet xatirisi›› shinjang xelq neshryati 1999- yil xenzuche neshri 174- bet (6),(7) pérzhiwaliski «lop kإlige seper›› shinjang xelq neshryati 1999- til xenzuche neshri 172-bet (7)(8)«pichan tarix matériyalliri›› 8- qisim 219 - bet (10) «mewlana ershidin tezkirisi›› sh.u.a.r qedimki eserler ishxanisi, 1994- yil uyghurche,11- bet (11)« shinjang islam tarixigha ait matériyallar›› 1- toplam , sh.u.a.r ijtimai penler akadimiyisi din tetqiqat orni,1988- yil (12)(16)«aqsu qedimki kitaplar tetqiqati›› 1986- yil 2- san 93-, 94- betler (13)q.gh.xalidi «tawarix xemisei sherqi›› 1- tom 110- bet , sh.u.a.r milletler tetqiqat orni basturghan (15)molla musa sayrami «tarixi hemidi›› 1986- yil milletler neshryati, uyghurche neshri 703-, 704- bet (17)«bulaq›› 1980- yil 2- san shinjang xelq neshiriyati uyghurche (18)«uyghur xelq riwayetliri›› shinjang yashlar osmürler neshriyati 1998- yil uyghurche neshri (19)«shinjang tarix tetqiqati›› xenzuche, 1986- yil 2- san21- bet (20)«hududul alem›› sh.u.a.r ijtimai penler akadimiyisi ottura asiya tetqiqat orni1983 - yil xenzuche neshri 60- bet (21)«ibrahim muti ilmiy maqaliliri›› milletler neshiryati 1990- yil , uyghurche 272- bet (22)(23)(24)«tarixi reshidi—ottura asiya moghullirining tarixi›› shinjang xelq neshriyati 1983- yil xezuche neshri, 1- qisim 3 – bap, 26- bap, 32-bap (25)(26)«tarixi reshidi—ottura asiya moghullirining tarixi›› 1983- yil shinjang xelq neshryati xenzuche neshri207- bet, 374-bet (27)«markopoloning sayahet xatirisi›› shinjang xelq neshiryati 1991- yil uyghurche neshri 90-, 91- betler (28)«shinjang medeniyet yadikarliqliri›› zhornili xenzuche 1990- yil 4- san 85- bet (29)ibrahim muti «teklimakan etrapidiki qedimki sheherler››, «shinjang tezkirisi›› uyghurche 1996- yil 1- san 108- bet (30)«yughur xelq éghiz edebiyatidin tallanma›› 1984- yil milletler neshryati xenzuche neshri (31)«gherbi diyar tarixigha ait maqalilerdin toplam›› (3-qisim) shinjang xelq neshryati 1990- yil xenzuche neshri (32)«bulaq›› zhornili 2000- yil uyghurche 5- san7 - bet (33)molla mir salih kashgheri «chinggizname›› qeshqer uyghur neshryati 1985- yil uyghurche neshri 76- bet ‹‹ kroranning siri  ›› namliq kitabidin parche téximu tepsiliy körey désingiz ‹‹ kroranning siri ›› namliq kitabini körüng