كۆكتۈرك خانلىقى

ئورنى Wikipedia


قېلىپ:ھۆججەتلەش يولباشچىسى
قېلىپ:ھۆججەتلەش قۇشۇمچە بېتى
بۇ قېلىپ ئاللىبۇرۇن يوقالغان دۆلەتلەر ئۈچۈن سېلىشتۇرمىلىق ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇ ئۇچۇر قېلىبى تۆبەندىكى ئۈلگىدە كۆرسىتىلگەنىدەك كۆچۈرۈلۈپ ماددىغا قوشۇش مۇمكىن. ئۆزگىرىشچان مىقدارلارنى قىسمەن تولدۇرىسىڭىز بولىدۇ. ئاتلانغانلار كۆرۈنمەيدۇ.


قوللىنىلىشى[تەھرىرلەش]

{{قەدىم دۆلەتلەر قېلىپى
|ئۆز_تىلىدىكى_ئاتى         = 
|تولۇق_ئاتى                = 
|كەڭ_تارقالغان_ئاتى        = 
|دەرىجە                    = 
|باشقۇرۇش_شەكلى            = 
|قۇرۇلۇش_يىلى              = 
|يىقىلىش_يىلى              = 
|ھادىسە1                   = 
|ھادىسە_ۋاقتى1             = 
|ھادىسە2                   = 
|ھادىسە_ۋاقتى2             = 
|ھادىسە3                   = 
|ھادىسە_ۋاقتى3             = 
|ھادىسە4                   = 
|ھادىسە_ۋاقتى4             = 
|ھادىسە5                   = 
|ھادىسە_ۋاقتى5             = 
|ئالدىنقى1                 = 
|بايراق_ئالدىنقى1          = 
|ئالدىنقى2                 = 
|بايراق_ئالدىنقى2          = 
|ئالدىنقى3                 = 
|بايراق_ئالدىنقى3          = 
|ئالدىنقى4                 = 
|بايراق_ئالدىنقى4          = 
|ئالدىنقى5                 = 
|بايراق_ئالدىنقى5          = 
|كېيىنكى1                  = 
|بايراق_كېيىنكى1           = 
|كېيىنكى2                  = 
|بايراق_كېيىنكى2           = 
|كېيىنكى3                  = 
|بايراق_كېيىنكى3           = 
|كېيىنكى4                  = 
|بايراق_كېيىنكى4           = 
|كېيىنكى5                  = 
|بايراق_كېيىنكى5           = 

|بايراق                    = 
|بايراق_تۈشەندۈرۈشى        = 
|بايراق_ئۇلانماسى           = 
|بايراق_تۈرى               = 

|گېرب                      = 
|گېرب_تۈشەندۈرۈشى          = 
|گېرب_ئۇلانماسى             = 
|سىموۋۇل_تۈرى              = 

|خەرىتە                    = 
|خەرىتە_تۈشەندۈرۈشى        = 

|پايتەخت                   = 
|سۈرگۈندىكى_پايتەخت        = 
|latd= |latm= |latNS= |longd= |longm= |longEW= 

|شۇئار                     = 
|مىللىي_مارش               = 
|كەڭ_تارقالغان_تىللار       = 
|دىن                       = 
|پۇل_بىرلىكى               = 

|باشقۇرغۇچى1               = 
|باشقۇرغۇچى2               = 
|باشقۇرغۇچى3               = 
|باشقۇرغۇچى4               = 
|باشقۇرغۇچى_يىللارى1        = 
|باشقۇرغۇچى_يىللارى2        = 
|باشقۇرغۇچى_يىللارى3        = 
|باشقۇرغۇچى_يىللارى4        = 
|باشقۇرغۇچى_ئۇنۋانى        = 
|ۋەكىل1                    = 
|ۋەكىل2                    = 
|ۋەكىل3                    = 
|ۋەكىل4                    = 
|ۋەكىل_يىللارى1             = 
|ۋەكىل_يىللارى2             = 
|ۋەكىل_يىللارى3             = 
|ۋەكىل_يىللارى4             = 
|ۋەكىل_ئۇنۋانى             = 

|قانۇن_تۈزۈش_ئورگانى       = 
|مەجلىس1                   = 
|مەجلىس_تۈرى1              = 
|مەجلىس2                   = 
|مەجلىس_تۈرى2              = 

|ئىستاتىستىكا_يىلى1        = 
|كۆلىمى1                   = 
|نۇپۇس1                    = 
|ئىستاتىستىكا_يىلى2        = 
|كۆلىمى2                   = 
|نۇپۇس2                    = 
|ئىستاتىستىكا_يىلى3        = 
|كۆلىمى3                   = 
|نۇپۇس3                    = 
|ئىستاتىستىكا_يىلى4        = 
|كۆلىمى4                   = 
|نۇپۇس4                    = 
|ئىستاتىستىكا_يىلى5        = 
|كۆلىمى5                   = 
|نۇپۇس5                    = 
|كۈنىمىزدىكى_ئەھۋالى       = 
|ئىزاھاتلار                 = 
}}

ئۆزگىرىشچان مىقدارلار[تەھرىرلەش]

بىر ئەل ئۈچۈن پۈتۈن پارامېترلەرنى تولدۇرىشىڭىز شەرت ئەمەس. تېزىملىك بەئزى دۆلەتلەر ھەققىدە كەڭ ئۇچۇر بېرىش ئۈچۈن ناھايىتى ئۇزۇن. بوش پارامېترلەرنى بەتنىڭ تېخىمۇ قىسقا ۋاقىتتا يۈكلىنىشى مەقسىدى بىلەن ئۆچۈرسىڭىز بولىدۇ.


ئۆزگىرىشچان مىقدار تۈشەندۈرۈش
ئۆز_تىلىدىكى_ئاتى دۆلەتنىڭ ئۆز تىلىدىكى ئاتى
تولۇق_ئاتى ئەل ياكى دۆلەتنىڭ ياكى ئىمپراتورلۇقنىڭ ئۇزۇن ئاتى
كەڭ_تارقالغان_ئاتى دۇنيادا تونۇلغان ئاتى
دەرىجە مەسىلەن؛ ئىمپېرىيە، قراللىق، مۇستەملىكە قاتارلىق
باشقۇرۇش_شەكلى مەسىلەن؛ فېدرال مۇنارخىيە، مۇنارخىيە، ئولىگارخىيە قاتارلىق
قۇرۇلۇش_يىلى ئەل ياكى دۆلەتنىڭ ياكى ئىمپراتورلۇقنىڭ قۇرۇلۇش يىلى
يىقىلىش_يىلى ئەل ياكى دۆلەتنىڭ ياكى ئىمپراتورلۇقنىڭ يىقىلىش يىلى
ھادىسە1 تۆبەندىكى ئۈلگە ماددەدە بېرىلگىنىدەك، ھادىسە1 پارامېتىرى ۋاقىت يېزىلماي تېما مەقسەدلىك قوللىنىلىشقا بولغىنىدەك، قەدىم دۆلەت تارىخىدا مەيدانغا كەلگەن مۇھىم سىياسىي ئۆزگىرىش ۋە ھادىسەلەر بۇ پارامېتر ۋە ئوخشاش ئىسىملىك قۇشۇمچە پارامېترلارغا ئاۋۋال ھادىسىنىڭ ئاتى، نۆۋەتتىكى پارامېترغا بولسا ۋاقىت شەكلىدە يېزىلىدۇ. ھادىسە2، ھادىسە3 ۋە ھادىسە4 پارامېترلىرى ئوخشاش شەكىلدە قوللىنىلىدۇ.
ھادىسە_ۋاقتى1 Aşağıda bulunan örnekte olduğu gibi, başlık amaçlı kullanılacağı takdirde boş bırakılır. Şayet başlık olarak kullanılmayacaksa, olayın tarihi yazılır. olay_tarihi2, olay_tarihi3 ve olay_tarihi4 parametreleri olay parametresi ile aynı sayıdaki parametrede belirtilen olayın tarihi yazılır.
ئالدىنقى1 Öncel1 ve benzeri şekilde öncel2, öncel3... parametresine; Ülke veya devletin ya da imparatorluğun yıkılışından önce barındırdığı ve kendisini oluşturan ülke, devlet, imparatorluk veya yönetimler yazılır.
بايراق_ئالدىنقى1 bayrak_öncel1 ve aynı şekilde devamında bayrak_öncel2, bayrak_öncel3 .... parametresine; öncel alanlarında yazılan ülke, devlet, imparatorluk gibi yönetimlerin bayrak resimleri eklenir. Dosya: yazılmasına gerek yoktur. Resim otomatik olarak atanır ve tanımlanır.
كېيىنكى1 ardıl1 ve benzeri şekilde ardıl2, ardıl3... parametresine; Ülke veya devletin ya da imparatorluğun yıkılışından sonra kurulan veya parçalanan ülke, devlet, imparatorluk veya yönetimler yazılır.
بايراق_كېيىنكى1 bayrak_ardıl1 ve aynı şekilde devamında bayrak_ardıl2, bayrak_ardıll3 .... parametresine; ardıl alanlarında yazılan ülke, devlet, imparatorluk gibi yönetimlerin bayrak resimleri eklenir. Dosya: yazılmasına gerek yoktur. Resim otomatik olarak atanır ve tanımlanır.
بايراق بايراق رەسىمى كىرگۈزىلىدۇ. ھۆججەت: يېزىلمىسىمۇ بولىدۇ. رەسىم ئاپتۇماتىك توغىرلىنىدۇ ۋە كۆرسىتىلىدۇ.
بايراق_تۈشەندۈرۈلىشى بايراقنىڭ ئاستىغا كۆرۈلىشى كېرەك بولغان مەتىن كىرگۈزىلىدۇ.
بايراق_ئۇلانماسى Bayrağa tıklandığında gidilecek iç bağ veya dış bağ belirtilir.
بايراق_تۈرى Bayrak türü bölümü varsayılan olarak Bayraktır. Buraya istenilen yazı veya bayrak türü eklenebilir.
گېرب Ülke veya devletin ya da imparatorluğun .... armasının resmi eklenir. Dosya: yazılmasına gerek yoktur. Resim otomatik olarak atanır ve tanımlanır.
arma_altyazısı Armanın altında görünmesi istenilen metin eklenir.
arma_bağlantısı Armaya tıklandığında gidilecek iç bağ veya dış bağ belirtilir.
sembol_türü Varsayılan olarak Armadır. İstenildiği takdirde değiştirilebilir.
harita Ülke veya devletin ya da imparatorluğun .... harita resmi eklenir. Dosya: yazılmasına gerek yoktur. Resim otomatik olarak atanır ve tanımlanır.
harita_altyazısı Harita ile ilgili verilecek bilgi metin veya arada iç bağ verilerek yazılır.
başkent Başkent yazılır. Girilmediği takdirde Bilinmiyor yazısı gösterilecektir.
sürgündeki_başkent Sürgündeki başkent yazılır. Girilmediği takdirde Bilinmiyor yazısı gösterilecektir.
latd latm latNS longd longm longEW Coğrafi koordinat değerleri uygun alana yazılır.
slogan Kullandığı slogan yazılır. Ayrıca başka dillerdeki anlamları için <br /> etiketini kullandıktan sonra bir alt bölümde gösterilecek dildeki sloganı yazabilirsiniz.
ulusal_marş Ulusal Marşı yazılır.
yaygın_diller En çok kullanılan diller bu bölüme yazılır. <br /> etiketi bir alt satıra geçmenize yardımcı olur.
din İnanç türleri yazılır.
para_birimi Kullanılan para birimleri yazılır.
yönetici1 yönetici_unvanı parametresine yazacağınız başlık altında yönetimde o unvanla bulunanların isimleri bu alana yazılır. Aynı şekilde devamındaki yönetici4'e kadar olan tüm bölümler gerektiği takdirde belirtilir.
yönetici_yılları1 yönetici1'de belirtilen yöneticinin görev yaptığı yıl veya yıllar yazılır. Aynı şekilde devamındaki yönetici4'e kadar olan tüm bölümler eklendiği takdirde bu alana yine sayılar denk gelecek şekilde gerektiği yöneticinin görev yaptığı yıl veya yıllar yazılır.
yönetici_unvanı Bu bölümde yazılacak unvan türü, Yönetim bölümü altında gösterilecek ilk yönetici unvanını belirleyecektir.
vekil1 vekil_unvanı parametresine yazacağınız başlık altında yönetimde o unvanla bulunanların isimleri bu alana yazılır. Aynı şekilde devamındaki vekil4'e kadar olan tüm bölümler gerektiği takdirde belirtilir.
vekil_yılları1 vekil1'de belirtilen yöneticinin görev yaptığı yıl veya yıllar yazılır. Aynı şekilde devamındaki vekil4'e kadar olan tüm bölümler eklendiği takdirde bu alana yine sayılar denk gelecek şekilde gerektiği yöneticinin görev yaptığı yıl veya yıllar yazılır.
vekil_unvanı Bu bölümde yazılacak unvan türü, Yönetim bölümü altında gösterilecek ikinci yönetici unvanını belirleyecektir.
yasama_organı Yasama yapan organ belirtilir.
meclis1 Yönetimi yapan organın bölümü yazılır.
meclis_türü1 meclis1 parametresine yazılan organın türü yazılır.
istatistik_yılı1 Bu alan, yüzölçümü1 ve nüfus1 parametreleriyle birlikte kullanılmaktadır. Ancak bu alan tek başına nüfus1 parametresi ile birlikte de kullanılabilir. İstatiksel yıllar 1'den 5'e kadar sırasıyla aynı şekilde kullanılır. yüzölçümü1 ve nüfus1 parametrelerinde belirteceğiniz oranların geçerli olduğu yılı buraya yazmalısınız.
yüzölçümü1 istatistik_yılı1 parametresinde belirttiğiniz yıl için varolan yüzölçümü değerini bu parametreye ekleyiniz. Parametrede virgül kullanmamalısınız. Nokta yeterli olacaktır.
nüfus1 istatistik_yılı1 parametresinde belirttiğiniz yıl için varolan nüfus sayısını bu parametreye ekleyiniz. Bu parametrenin yüzölçümü1 parametresi ile birlikte eklenmesi halinde, nüfus yoğunluğu otomatik olarak hesaplanarak, bu alanın altına eklenecektir.
كۈنىمىزدىكى_ئەھۋالى Bu parametre, eklenen maddeye konu olan Ülke veya devletin ya da imparatorluk vb. eski ülkenin coğrafyasında günümüzde yer alan ülkelerin belirtilmesi için kullanılmaktadır. Ülkelerin yanına bayrak resimlerini ekleyebilir ve bir alt satırı kullanmak için <br /> etiketinden faydalanabilirsiniz.
ئىزاھاتلار بۇ سانلىق مەلۇماتلارنىڭ قايسى بىرى بىلەن مۇناسىبەتلىك ئىزاھات\ئىزاھاتلار

ئۈلگە قوللىنىلىشى[تەھرىرلەش]

قېلىپ دەۋرىيلىكى بايقالدى: قېلىپ:قەدىم دۆلەتلەر قېلىپى

{{Eski ülke bilgi kutusu
|kendi_dilindeki_adı     = Deutsches Reich
|tam_adı                 = Alman İmparatorluğu
|yaygın_adı              = Deutsches Reich
|statü                   = İmparatorluk
|yönetim_biçimi          = Federal monarşi
|kuruluş_yılı            = 1871
|yıkılış_yılı            = 1918
|olay1                   = Yeni Emperyalizm 
|olay_tarihi1            = 
|olay2                   = Birlik
|olay_tarihi2            = 18 Ocak 1871
|olay3                   = Bağımsızlık
|olay_tarihi3            = 9 Kasım 1918
|olay4                   = Yıkılış
|olay_tarihi4            = 28 Kasım 1918
|öncel1                  = Kuzey Almanya Konfederasyonu
|bayrak_öncel1           = Flag of the German Empire.svg 
|öncel2                  = Bavarya Krallığı
|bayrak_öncel2           = Flag of Bavaria (striped).svg
|öncel3                  = Württemberg Krallığı
|bayrak_öncel3           = Flagge Königreich Württemberg.svg
|öncel4                  = Baden Büyük Dükalığı
|bayrak_öncel4           = Flagge Großherzogtum Baden (1871-1891).svg
|öncel5                  = Hesse Büyük Dükalığı
|bayrak_öncel5           = Flagge_Großherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg
|önce16                  = Alsas-Loren
|bayrak_önce16           = Flag of France.svg
|ardıl1                  = Weimar Cumhuriyeti
|bayrak_ardıl1           = Flag of Germany (3-2 aspect ratio).svg
|ardıl2                  = Alsas-Loren Cumhuriyeti
|bayrak_ardıl2           = Flag of the Republic of Alsace-Lorraine.svg
|ardıl3                  = Danzig Serbest Bölgesi
|bayrak_ardıl3           = Gdansk flag.svg
|ardıl4                  = Polonya Cumhuriyeti
|bayrak_ardıl4           = Flag of Poland.svg
|ardıl5                  = Klaipėda Bölgesi
|bayrak_ardıl5           = Flag of Lithuania 1918-1940.svg
|ardıl6                  = Saar
|bayrak_ardıl6           = Flag of Saar 1920-1935.svg
|ardıl7                  = Hlučín Bölgesi
|bayrak_ardıl7           = Flag of Bohemia.svg
|ardıl8                  = Güney Jutland{{!}}Northern Schleswig
|bayrak_ardıl8           = Flag of Denmark.svg
|ardıl9                  = Eupen-Malmedy
|bayrak_ardıl9           = Flag of Belgium.svg


|bayrak                  = Flag of the German Empire.svg
|bayrak_altyazısı        = Yatay üç renkli (siyah, beyaz, kırmızı)
|bayrak_bağlantısı       = 
|bayrak_türü             = 

|arma                    = Wappen Deutsches Reich - Reichsadler 1889.png
|arma_altyazısı          = Arma
|arma_bağlantısı         = 
|sembol_türü             = 

|harita                  = German Empire, Wilhelminian third version.svg
|harita_altyazısı        = Alman İmparatorluğu'nun [[I. Dünya Savaşı]] 
sırasındaki toprakları (1914)

|başkent                 = Berlin
|sürgündeki_başkent      =
|latd=52 |latm=31 |latNS=N |longd=13 |longm=24 |longEW=E

|slogan                  = ''[[Gott mit uns]]''<br><small>"God with us"</small>
|ulusal_marş             = ''(resmi yok)''<br/>"[[Heil dir im Siegerkranz]]" 
(İmparatorluk)<br/>"[[Deutschlandlied]]" (Popüler)<br/>"[[Die Wacht am Rhein]]" (Gayriresmi)

|yaygın_diller           = Resmi dil:<br/>[[Almanca]]<br/>Resmi olmayan azınlık dilleri:<br>
[[Danca]], [[Fransızca]], [[Yidiş]], [[Sorb dili|Sorbça]], [[Lehçe]], 
[[East Frisian Low Saxon|Frisian]], [[Litvanca]]<br/>Sömürge dilleri: 
[[Bantu dil ailesi|Bantu]], [[Oshiwambo]], [[Afrikaans]], [[Svahili]]<br/> 
(Afrika Kolonisi) [[Qingdao dialect|Tsingtao]] & [[Mandarin]]<br/>(Tsingtao & 
Jiaozhou bölümü) <br/>[[Papuaca]]  (Alman Yeni Ginesi)<br/>[[Samoaca]]<br/>(Alman Samoası)

|din                     = [[Protestan]]~60%<br/>[[Roman Katolik]]~39%<br/>[[Yahudi]]~1%
|para_birimi             = [[Vereinsthaler]], [[Güney Alman guldeni]], [[Bremen taleri]], 
[[Hamburg markı]], [[Fransız frangı]]<br /><small>(1873 yılına kadar, birlikte)</small>
<br />[[Alman altın markı|Goldmark]] <small>(1873–1914)</small><br />
[[Alman Papiermarkı|Papiermark]] <small>(1914 sonrası)</small>

|yönetici1               = [[I. Wilhelm]]
|yönetici2               = [[III. Frederick]]
|yönetici3               = [[II. Wilhelm]]
|yönetici4               = 
|yönetici_yılları1       = 1871–1888
|yönetici_yılları2       = 1888
|yönetici_yılları3       = 1888–1918
|yönetici_yılları4       = 
|yönetici_unvanı         = İmparator
|vekil1                  = [[Otto von Bismarck]] (ilk)
|vekil2                  = [[Friedrich Ebert]] (son)
|vekil3                  = 
|vekil4                  = 
|vekil_yılları1          = 1871–1890
|vekil_yılları2          = 8–9 Kasım 1918
|vekil_yılları3          = 
|vekil_yılları4          = 
|vekil_unvanı            = Başbakan

|yasama_organı           = 
|meclis1                 = 
|meclis_türü1            = 
|meclis2                 = 
|meclis_türü2            = 

|istatistik_yılı1        = 1910
|yüzölçümü1              = 540.857.54
|nüfus1                  = 64.925.993 
|istatistik_yılı2        = 1890
|yüzölçümü2              = 540.857.54
|nüfus2                  = 49.428.470 
|istatistik_yılı3        = 1871
|yüzölçümü3              = 540.857.54
|nüfus3                  = 41.058.792 
|istatistik_yılı4        = 
|yüzölçümü4              = 
|nüfus4                  = 
|istatistik_yılı5        = 
|yüzölçümü5              = 
|nüfus5                  = 
|günümüzdeki_durumu      = {{bayraksimge|Belgium|state}} [[Belçika]]<br/>
{{bayraksimge|Czech Republic}} [[Çek Cumhuriyeti]]<br/>{{bayraksimge|Denmark}} 
[[Danimarka]]<br/>{{bayraksimge|France}} [[Fransa]]<br/>{{bayraksimge|Germany}} 
[[Almanya]]<br/>{{bayraksimge|Lithuania}} [[Litvanya]]<br/>{{bayraksimge|Poland}} 
[[Polonya]]<br/>{{bayraksimge|Russia}} [[Rusya]]

|dipnotlar               = 
}}

Kategori:Ülke bilgi kutusu şablonları Kategori:Tarih bilgi kutusu şablonları

قېلىپ:Eski ülke bilgi kutusu
كۆكتۈرك خانلىقى

كۆكتۈرك خانلىقى ( ) ئەسلىدە552-يىلى ھازىرقى موڭغۇلىيە خەلق جۇمھىرىيىتىدىكى ئۆتۈكەن تېغىنى پايتەخت قىلىپ قۇرۇلغان بىر پۈتۈن خانلىق ئىدى. <<كۆكتۈرك>>دىگەن بۇ نام <<تەڭرىنىڭ تۈركلېرى>>دېگەن مەنىدە بولۇپ،مەزكۇر خانلىقمۇ<<تەڭرى تۈركلېرىنىڭ خانلىقى>>دېگەن مەنىدە<<كۆكتۈرك خانلىقى>>دەپ ئاتالغان. كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ زېمىنى شەرقتە ھىنگان تاغلېرى(ھازىرقى شەرقىي شىمالدىكى كىچىك ھىنگان تېغى ۋە شەرقىي شىمالدىكى ئۈچ ئۆلكىمۇ شۇنىڭ ئىچىدە ئىدى)دىن باشلاپ غەرپتە ھازىرقى تۈركمەنىستانغىچە(كاسپىي دېڭىزىغىچە)،شىمالدا بايقال كۆلى(ھازىر روسىيە تەۋەلىكىدە) ۋە ئانىساي(يەنسەي)دەرياسى(ھازىر روسىيە تەۋەلىكىدە)دىن باشلاپ جەنۇپتا سەددىچىنگىچە بولغان بىپايان زېمىننى ئۆز خەرىتىسى ئىچىگە كىرگۈزگەن قۇدرەتلىك خانلىق ئىدى.

583-يىلىغا كەلگەندە كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ ئىچىدە ئۆزئارا تەسىر دائىرە تالىشىپ قانلىق بۆلۈنۈش كېلىپ چىقىدۇ.ئەسلىدە581-يىلى كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ قاغانى تابار قاغان ۋاپات بولغاندىن كېيىن،ئورنىغا كېڭەش ئارقىلىق قاغاننىڭ جىيەنى شۈتۈك(ئىشپارا قاغان) خانلىققا چىقىدۇ،ئۇ خانلىققا چىققاندىن كېيىن ئۆزىدىن تەخت ۋارىسلىغىنى تالاشقان ئۇرۇغ-تۇققانلېرىنى رازى قىلىش ئۈچۈن،ھەرقايسى ئۇرۇغ-تۇغقانلېرىغا ۋە بەزى ئاقسۆڭەكلەرگە زېمىن بۆلۈپ بېرىدۇ.ياللۇغ تېكىنگە تۇغلا دەريا ۋادىسىدىكى جايلارنى تەقسىم قىلىپ بېرىدۇ،ئۇ ئىشپارا قاغاندىن كېيىن ئىككىنچى ئورۇندا تۇرۇدىغان قاغان ئىدى؛ئۆتۈكەن تاغلېرىنىڭ غەربىي شىمال قىسمىنى دالۇبيەنگە تەقسىم قىلىپ بېرىدۇ،ئۇ<<ئاپا قاغان>>دەپ ئاتىلىدۇ؛ئىستېمى قاغاننىڭ ئوغلى جىيەنكۆلگە بۇرۇنقى ئويسۇنلار زېمىنىنى تەقسىم قىلىپ بېرىدۇ،ئۇ<<تاردۇش قاغان>>دەپ ئاتىلىدۇ؛ياللۇغ تېكىنگە قاراشلىق جايلارنىڭ شەرقىي ۋە شەرقىي جەنۇبىدىكى تاتابىي(كۈمۈش)،خىتاي،شى،تاتار رايونلېرىنى بىر تۇغقان ئىنىسى چۆرۈكۆلگە تەقسىم قىلىپ بېرىدۇ،ئۇ<<تۆلۈش قاغان>>دەپ ئاتىلىدۇ،بۇلار شتۈك قاغان مەزگىلىدىكى<<بەش قاغانلىق>>دەپ ئاتىلىدۇ.ئۇندىن باشقا ھازىرقى تۇرپاننىڭ شىمالىدىكى بۇغدا تېغىنىڭ ئەتىراپىدا يەنە<<تارماق قاغان>>،تارباغاتاي تاغلېرىنىڭ ئەتراپىدا<<كىچىك قاغان>>قاتارلىق سۇيۇرغاللىقلارمۇ بار ئىدى،تۇرپان ئويمانلىقىدا قاڭقى قەبىلىلېرى قۇرغان خانلىقمۇ بار ئىدى.مانا مۇشۇ ئۇرۇغ-تۇققانلار بىر-بىرىدىن ئۈستۈنلۈك تالىشىپ ئۆزئارا زىدىيەتلىشىپ583-يىلىغا كەلگەندە ئىشبارە قاغان،ياللۇغ تېكىن ۋە تۆلىش قاغان بىر تەرەپ بولۇپ<<شەرقىي تۈرك قاغانلىقى>>؛ئاپا قاغان،تاردۇش قاغان،تارمان قاغان ۋە كىچىك قاغانلار بىر تەرەپ بولۇپ<<غەربىي تۈرك قاغانلىقى>>دەپ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كېتىدۇ.ئىككى قاغانلىقنىڭ چېگرىسى ئالتاي تاغلېرىدىن ھازىرقى قۇمۇل ۋىلايىتىگە قاراشلىق ئاراتۈرك ناھىيەسى بولىدۇ.ئەنە شۇنىڭدىن باشلاپ،ئىككى قاغانلىق ئوتتۇرسىدا ئۇزۇن مەزگىل قانلىق ئۇرۇشلار داۋام قىلىدۇ.

620-يىلىدىن كېيىن شەرقىي كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ ئىچكى قىسمىدىمۇ ھەر قايسى قەبىلىلەر ھوقوق ۋە زېمىن تالىشىپ،خانلىقنىڭ بىر تۇتاش ھاكىمىيىتىگە قارىشى ئۇرۇش قوزغاشقا باشلايدۇ.627-يىلىغا كەلگەندە ئۇرخۇن،سېلىنگا ۋە تۇغلا دەريا ۋادىلېرى(ھازىرقى تاشقى موڭغۇلدا)دىكى ئۇيغۇر قەبىلىسى(ھازىرقى ئۇيغۇرلارغا باراۋەر ئۇقۇم ئەمەس،بەلكى ئەينى ۋاقىتتىكى بىر پۈتۈن تۈرك مىللىتىنىڭ بىر قەبىلە ئىتپاقىنىڭ سىياسى نامى) شەرقىي كۆكتۈرك خانلىقىغا قارىشى ئۇرۇش قوزغاپ،تۇغلا دەريا ۋادىسىدا <<تۇغلا توققۇز ئۇيغۇر خانلىقى>>(توققۇز ئوغۇز خانلىقى دەپمۇ ئاتىلىدۇ)نى تىكلەيدۇ(توققۇز ئۇيغۇرلار ياغلاقار،قۇرتارغار،دېرېمار،بايىرسىق،ئادىز(ئابدال)،قاسار،قۇۋلاس(قۇۋۇنلاس)،ئوۋۇغار(ياغما)،سابارۆ(سارورغۇر)قاتارلىق توققۇز ئۇرۇقتىن تەشكىللەنگەن،ياغلاقار ئۇرۇقى بولسا بۇ توققۇز ئۇرۇقنىڭ يېتەكچىسى ئىدى.توققۇز ئوغۇزلار بولسا يۇقۇرىقى توققۇز ئۇيغۇرنى ئاساس قىلغان ھالدا ئۇيغۇر،بارغۇت،قۇۋۇن،بايىرقۇ،توڭرا،ئىزگىل،چەۋۈك،باسمىل،قارلۇق قاتارلىق توققۇز قەبىلە ئىتپاقىدىن تەشكىل تاپقان ئىدى).ئۇيغۇر قەبىلىلېرىنىڭ قوزغۇلاڭىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان سىر-تاردۇش(تۈركلەرنىڭ سىر ۋە تاردۇش قەبىلىلېرىنىڭ بىرلەشمە ئىتپاقى)قەبىلىلېرىمۇ628-يىلى قوزغۇلاڭ كۆتۈرۈپ،شەرقىي كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ بىر تۇتاش ھاكىمىيىتىگە قارىشى قوزغۇلاڭ كۆتۈرۈدۇ،ھەمدە شىددەت بىلەن كۈچۈيۈپ شەرقىي كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ پايتەختى ئۆتۈكەن تېغىنى ئىگەللەپ ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل خانلىق تىكلەيدۇ،بۇ چاغدا قاغانلىقنىڭ شەرقىي شىمالىدىكى تاتابى(كۈمۈش)،قىتان قەبىلىلېرى(توڭغۇز تىل سېستىمىسىدىكى سىيانپى قەبىلىلېرى)مۇ قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ خانلىقتىن بۆلۈنۈپ چىقىۋالىدۇ.ئەمىلىيەتتە شەرقىي كۆكتۈرك خانلىقى628-يىلىلا خانلىق تەۋەسىدىكى ھەرقايسى قەبىلىلەرنىڭ قوزغۇلاڭلېرى نەتىجىسىدە ئاللىقاچان يىمىرىلىپ بولغان ئىدى.ھاكىمىيىتى گۇمران بولغان ئېلىك قاغان ئۆز جەمەتىدىكى قالدۇق قەبىلىلەرنى باشلاپ،تاشقى موڭغۇلىيەدىن ئۇدۇل ئۆز ۋاقتىدىكى دىڭشياڭ قەلئەسىگە چۈشكۈن قىلىدۇ.دېڭشياڭ قەلئەسىنىڭ ئورنى ھازىرقى سەنشى ئۆلكىسىنىڭ شىنجۇ شەھىرى ئورنىدا بولۇپ،سەنشىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا توغرا كېلىدۇ،تۇپرىغى مۇنبەت،ھاۋاسى مۆتىدىل،ئەينى زاماندا ئۇ تۈركلەرنىڭ سېپىل ئىچىگە جايلاشقان بىر ئالاھىدە قەلئەسى ئىدى.ئېلىك قاغاننىڭ مەزكۇر قەلئەگە كېلىشتىكى مەقسىدىمۇ سەددىچىن ئىچىگە كىرىپ،سېپىلنى قالقان قىلىپ تۇرۇپ سىر-تاردۇشلارنىڭ داۋاملىق قوغلاپ ھۇجۇم قىلىشىدىن مۇداپىئە كۆرگەچ ئۆزىنىڭ كۈچىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈپ،سىر-تاردۇش ۋە توققۇز ئۇيغۇرلارغا قايتۇرما ھۇجۇم قىلىپ،ھالاك بولغان خانلىقىنى قايتا ئەسلىگە كەلتۈرۈش ئىدى.ئېلىك قاغاننىڭ سەددىچىن ئىچىگە چۈشكۈن قىلغانلىقىدىن خەۋەر تاپقان تاڭ سۇلالىسى،مانا شۇ چاغدىلا ئاخىرى بىر قېتىم بولسىمۇ غەيرەتكە كېلىپ يېرىم كېچىدە دىڭشياڭ قەلئەسىگە تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىدۇ.تاڭ سۇلالىسى ھەربىي ھۇجۇم قوزغاش بىلەن بىرگە،يەنە قايتا-قايتا ئادەم ئەۋەتىپ ئىچىدىن پارچىلاش ھىيلىسىنى ئىشقا سالىدۇ،نەتىجىدە قاغاننىڭ بىر مۇنچە يېقىنلېرى(كاڭ سۇمىي،سۈي سۇلالىسىنىڭ سابىق خانىشى سۇ خانىش ۋە سۈي سۇلالىسىنىڭ سابىق شاھزادىسى ياڭ جىدوۋ قاتارلىقلار)تاڭ سۇلالىسىگە بەيئەت قىلىدۇ،ئېلىك قاغان چوغاي تېغىغا چېكىنىدۇ.تاڭ سۇلالىسى قوشۇنلېرى20كۈنلۈك ئوزۇق-تۈلۈگىنى ئېلىپ ئېلىك قاغاننى قوغلاپ بارىدۇ.بۇ چاغدا ئېلىك قاغان ۋە ئۇنىڭ ئادەملېرى يەنىمۇ شىمالغا قاراپ چېكىنىشكە ئامالسىز ئىدى،چۈنكى ئۇ جايلاردىكى زېمىنلارنى ئاللىقاچان ئۇيغۇر ۋە سىر- تاردۇش قەبىلىلېرى ئىگەللىۋالغان،ئۇلار بارسا ئۆزىنى-ئۆزى ئۆلۈمگە تۇتۇپ بەرگەنگە باراۋەر بولاتتى.چىقىش يولى قالمىغان ئېلىك قاغان ۋە ئۇنىڭ قەبىلىلېرى ئاخىرى لىڭجۇ ئايمىقى(ھازىرقى نىڭشيا ئۆلكىسىنىڭ دۇجۇڭ شەھىرى)دا تۇرۇشلۇق كىچىك قاغان سۇنۇش(ئىلگىرىكى كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ قاغانلېرىدىن بىرى بولغان بومىن قاغاننىڭ ئاپا بىر قېرىندىشى)نىڭ يېنىغا پاناھ تىلەپ بارىدۇ.ھەر تەرەپتىن جىددىي خىرىسقا ئۇچراۋاتقان كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ خان جەمەتى بولغان ئاشىنا ئۇرۇقلېرى،ئالدىغىمۇ ۋە كەينىگىمۇ چېكىنەلمەيدىغان ھالغا چۈشۈپ قالىدۇ،شۇنداق ئەھۋالدا ئاشىنا جەمەتىنىڭ مەۋجۇتلۇقى ۋە كەلگۈسى كۈنلېرىنى چىقىش قىلغان سۇنىش قاغان ئېلىك قاغاننى تاڭ سۇلالىسىگە تاپشۇرۇپ بېرىدۇ،تاڭ سۇلالىسى بولسا ئۇنىڭ گۇناھىدىن ئۆتۈپ<<تۇرمۇشتا كاپالەت بېرىپ،ئوزۇق-تۈلۈك بېرىپ تۇرۇدۇ.>>شۇنىڭ بىلەن تاڭ سۇلالىسى تارىخىغا630-يىلى بۈيۈك تاڭ سۇلالىسى شەرقىي كۆكتۈرك خانلىقىنى يوقاتتى دەپ پۈتۈلىدۇ.چۆللۈكنىڭ شىمالى(سەددىچىن سېپىلىنىڭ سىرتى)دا سىر-تاردۇش خانلىقى بىلەن تۇغلا توققۇز ئۇيغۇر خانلىقى بىر- بىرى بىلەن ئۈستۈنلۈك تالىشىپ ئۆزئارا تىركىشىدۇ،سىر-تاردۇش خانلىقى بىر مەزگىل كۈچۈيۈپ641-يىلى300مىڭ كىشىلىك قوشۇن بىلەن تاڭ سۇلالىسىغا ھۇجۇم قىلىپ،ئۇلاردىن مەلىكە تەلەپ قىلىدۇ،645-يىلى تاڭ سۇلالىسىغا يەنە ھۇجۇم قىلىدۇ. 646-يىلى تۇغلا توققۇز ئۇيغۇر خانلىقى سىر-تاردۇش خانلىقىنى ئاغدۇرۇپ،چۆللۈكنىڭ شىمالىنى پۈتۈنلەي ئۆز ئىلكىگە ئالىدۇ.

مەنبەلەر[تەھرىرلەش]