يۈەن سۇلالىسى
يۈەن سۇلالىسى (خەنچە:大元؛ ئوتتۇرا موڭغۇلچە: ᠳᠠᠢ ᠦᠨ ᠤᠯᠤᠰ؛ ھازىرقى موڭغۇلچە: ᠶᠤᠸᠠᠨ ᠤᠯᠤᠰ؛
1260 - يىلى چىنگىزخان ئوغلى تولۇيخان ئوغلى قۇبىلايخان ئۆزىنى بۈيۈك قاغان ئېلان قىلىپ، خىتايچە جوڭتوڭ سەلتەنەت نامى قوللىنىشقا باشلىدى. 1271 - يىلى (جىيۈەن 8 - يىلى) قۇبىلاي ليۇ بىڭجوڭنىڭ مەسلىھەتى بىلەن، «پالنامە» (易经) دىكى «دازەيچىيەنيۇەن»( 大哉乾元 ) دېگەن سۆزدىكى يۈەن دېگەن سۆزنى دۆلەتنىڭ خىتايچە نامى قىلىپ بېكىتىپ، دۆلەتنىڭ موڭغۇلچە نامى بولمىش «بۈيۈك موڭغۇل ئىمپېرىيىسى» نى «بۈيۈك يۈەن بۈيۈك موڭغۇل ئىمپېرىيىسى» گە ئۆزگەرتتى، ھەمدە پايتەخت خانبالىق (ھازىرقى بېيجىڭ) نى قۇردى، شۇنىڭدىن باشلاپ، موڭغۇل قاغانلىرىمۇ جۇڭگو ئىمپېراتورى سۈپىتىدە ھۆرمەتكە سازاۋەر بولغان. جىيۈەن ھۆكۈمرانلىق قىلغان 16-يىلى (1279) ، يۈەن ئارمىيىسى جەنۇبىي سۇڭ سۇلالىسىنىڭ قالغان قىسىملىرىنى تارمار قىلىپ، بۈيۈك بىرلىكنى تاماملىدى. خاندانلىق 11 ئىمپېراتور تەختتە ئولتۇرۇپ، 97 يىل داۋاملاشقان.
يۈەن سۇلالىسىنىڭ ئاساسى موبېينىڭ شىمالىدىكى قەبىلىلەرنى بىرلىككە كەلتۈرگەندىن كېيىن، چىيەن قەبىلىسىنىڭ رەھبىرى تېمۇجىن قۇرغان بۈيۈك موڭغۇل ئىمپېرىيىسى. دەسلەپكى يىللاردا، موڭغۇلىيەنىڭ شىمالىدىكى ھەر قايسى قەبىلىلەر جىن سۇلالىسىگە ئېھتىرام بىلدۈردى. قانداقلا بولمىسۇن، جىن سۇلالىسى ۋە غەربىي شىيا سۇلالىسى تۆۋەنلىدى ، تېمۇجىن 1206-يىلى ھەرقايسى قەبىلىلەر تەرىپىدىن «چىڭگىزخان» شەرىپىگە ئېرىشتى. چىڭگىزخان غەربىي شيا ۋە جىن سۇلالىسىگە ئارقا-ئارقىدىن ھۇجۇم قىلىپ ، يۈەن تەيزۇنىڭ 22-يىلى (1227-يىلى) 7-ئايدا غەربىي شىيانى بويسۇندۇرۇپ ، يۈەن تەيزوڭنىڭ ئالتىنچى يىلىنىڭ بىرىنچى ئاينىڭ 10-كۈنى (1234-يىلى 9-فېۋرال) جىن سۇلالىسىنى بويسۇندۇرۇپ ، شىمالىي جۇڭگو ۋە لوس ئېگىزلىكىنى ئىگىلىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، موڭغۇل ئىمپېرىيىسى داۋاملىق غەربكە كېڭىيىپ ، غەربكە ئۈچ چوڭ كۆلەملىك ئېكىسپېدىتسىيە قوزغىدى ياۋرو ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىدا قىلىدىغان دۆلەتنى شەكىللەندۈردى ، ئادەتتە موڭغۇل ئىمپېرىيىسى دەپ ئاتىلىدۇ.
مەنبەلەر
[تەھرىر]
|
بۇ ماددا بىر دەسلەپكى نۇسخىدۇر، بۇ ماددىنى كېڭەيتىش ياكى ئالاھىدە دەسلەپكى نۇسخا قېلىپلىردىن بىرنى قويۇپ ۋىكىپېدىيەگە توھپە قوشالايسىز. |