ئىتاليان تىلى

ئىتالىيە تىلى ياكى ئىتاليانچە (italiano ياكى lingua italiana)، كۆپچىلىكى ئىتالىيە ۋە شۋېتسىيەวรวิทย์ สุภะดี تىجىنو كانتونىدا ياشاغۇچى 60 مىلىيون كىشى تەرەپىدىن سۆزلىشىلىدىغان بىر تىل.

ئىتاليان نەسلىدىن بولغان كۆچمەنلەر تەرىپىدىن ئامېرىكا قوشما شىتاتلىرى، ئارگېنتىنا، برازېلىيە، كانادا ۋە ئاۋستىرالىيەدە كۆپرەك قوللىنىلىدۇ. ھىندى-ياۋروپا تىل سېستىمىسىغا تەۋە رومان تىللىرى ئائىلىسىغا تەۋەدۇر.

ئوتتۇرا ئەسردىن ئىتىبارەن خەلق لاتىنچە (ۋۇلگار لاتىنچە) تۈرلۈك شىۋەلەرگە ئايرىلدى. ئوتتۇرا ئەسرنىڭ ئاخىرىدا ڧلورانسا شەھرىنىڭ ئەدەبىيات ۋە مەدەنىيەتتىكى ئۈستۈلىكىنىڭ تەسىرى بىلەن، توسكانا يازما تىلىدىن بۇگۈنكى ئىتاليانچە شەكىللەنگەندۇر. بۇ تىلنىڭ تەرەققىياتىدا بوككاچىيو (Boccaccio)، دانتې (Dante Alighieri) ۋە پېتراركا (Petrarca) قاتارلىق ئىسىملەرنىڭ لاتىنچە ئورنىغا توسكانا شىۋىسىنى قوللىنىشلىرىنىڭ تەئسىىرى بۈيۈكتۇر. بۇنىغا قارشىن ئىتاليان تىلى، سىياسىي بىرلىكنىڭمۇ ئۇزۇندىن بېرى تاماملانمىغان بولىشىنىڭمۇ تەئسىرى بىلەن رايوندىن رايونغا پەرقلەر ئىنتايىن پەرقلىقتۇر. ھەر رايوننىڭ ئۆزىگە خاس شىۋەسى باردۇر ۋە بولۇپمۇ شىمال ۋە جەنۇب شىۋەلەرى ئاراسىندا بىر بىرىنى تۈشۈنۈشەلمىەۈدەك دەرىجىدە ئوخشىماسلىقلار باردۇر.

ئىتاليانچە رومانىي تىللار ئىچىدە لاتىنچەگە ئەڭ سادىق قالغانىدۇر، بۇ يۈزدىن "زامانەۋىي لاتىنچە" دەپمۇ ئاتىلىدۇ. باشقا رومان تىللارى بىلەن (ڧرانسۇزچە، ئىسپانچە، پورتۇگالچە، رومانچە، كاتالانچە قاتارلىق) چوڭ جەھەتتە ئوخشىشىپ كېتىدۇ. ئىتاليانچەنى ياخشى بىلىدىغان بىر كىشى باشقا رومانىس تىللارنىمۇ قىسقا ۋاقىتتىلا ئۆرگىنىپ كېتەلەيدۇ.

ئىتاليانچە، كەلىمەلەرنىڭ ھەممىسىلا دېگىدەك سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈگىشى ۋە كەسىڧ ئۇرغۇلارى بىلەن ئۆزىگە خاس بىر مېلودىيەگە ئىگە ۋە بۇ يۈزدىن ھەم دۇنيانىڭ ئەڭ گۈزەل تىللىرىدىن قەبۇل قىلىندۇ. ئىتاليانچە، ئەدەبىيات سەنئەتنىڭ قايتا ئويغىنىش دەۋرىدە زامانىسىنىڭ لىنگۇا ڧرانچاسى سۈپىتىدە قوللىنىلغانلىق ئۈچۈن باشقا تىللارغا بولغا تەئسىرى ئىنتايىن چوڭدۇر ۋە بولۇپمۇ مۇزىكا ساھەسىكىدىكى ئاتالغۇلار ئىتاليانچەدۇر. ئىتالىيەنچە دۇنيادا ئاز ساندىكى مېلودىك تىللارنىڭ بىرىدۇر. تۇيغۇلاندۇرغۇچى بايانلىرى مول بىر تىلدۇر.

ئىتاليانچەدە 21 ھەرڧ باردۇر. K, j, w, x ۋە y ھەرڧلىرى پەقەتلا چەتئەل تىلدىن كىرگەن سۆزلەردە قوللىنىلىدۇ.

“C” تاۋۇشى e ۋە i ھەرڧلىرىدىن بۇرۇن “ç” (چ)؛ a, u ۋە o ھەرڧلىرىدىن بۇرۇن كەلسە “k” ئوقۇلىدۇ. (“Casa” (ئۆي) kaza دەپ ئوقۇلىدۇ, “cielo” (ئاسمان) chelo\چەلو دەپ ئوقۇلىدۇ). “G” تاۋۇشى ھەم e ۋە i دىن بۇرۇن “c”(ج)؛ a,u ۋە o دىن بۇرۇن كەلگەندە “g” دەپ ئوقۇلىدۇ. (“Gatto” (مۈشۈك) gatto, “gente” (ئىنسانلار\كىشىلەر) cente (جەنتە) دەپ ئوقۇلىدۇ).

İ ۋە e’ دىن بۇرۇن كەلگەن c’ نى k ۋە g نى g ئوقۇماق ئۈچۈن “h” ھەرڧى قوشۇلىدۇ؛ ; “chiamare” (چاقىرماق) kiyamare (كيامارې), “lunghezza” (ئۇزۇنلۇق) lungetza (لۇڭگېتزا) دەپ ئوقۇلىدۇ. . “Gl” لي شەلىدە , “gn”بولسا ny شەكلىدە ئوقۇلىدۇ: “Taglia” (مەندىن) talya (تاليا) شەكلىدە , “ogni” (ھەر) onyi (ئوني) شەكلىدە ئوقۇلىدۇ. “Z” تاۋۇشى dz شەكلىدە, “zz” ئىسە ts شەكلىدە ئوقۇلىدۇ: “Zucchero” (شېكەر) dzukkero (دزۇككېرو), “pizza” بولسا pitsa (پىتسا) دەپ ئوقۇلىدۇ. E ۋە i دىن بۇرۇنقى “Sc” ش دەپ ئوقۇلىدۇ, “scegliere” (تاللىماق) shelyere (شەليەرە) ئوقۇلىدۇ. باشقا ھەرڧلەر ئۇيغۇرچىدىكىدەك ئوقۇلىدۇ. پەقەت “r” تاۋۇشى ئىتاليانچەدە ئۇيغۇرچىدىكىدىن تېخىمۇ كۈچلۈكرەك يۇمۇلاقلىنىدۇ.

گرامماتىكاسى

ئىتاليان تىلىنىڭ گرامماتىكاسى ئىنتايىن ئوڭايدۇر. ئىسىملەرنىڭ تامامى ئەركەك ياكى تىشى شەكلىدە ئىپادىلىنىدۇ. ئەركەك كەلىمەلەر ئادەتتە “-o” ھەرڧى بىلەن، تىشى كەلىمەلەر ئىسە “-a” ھەرڧى بىلەن تۈگەيدۇ. ئەركەك كۆپلۈك “-i”، تىشى كۆپلۈك “-e” قوشۇمچىسىنى ئالىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئوغۇل بالا “bambino”، قىز بالا “bambina”؛ ئوغۇل بالالار “bambini”، قىز بالالار “bambine” شەكلىدە دېيىلىدۇ.

سۈپەتلەر ئىسىملەرنىڭ جىنسىغا ئۇيىدۇ. Bambino bello=چىرايلىق ئوغۇلچاق؛ Bambina bella= گۈزەل قىزچە، Bambini belli=گۈزەل ئوغۇلچاقلار، Bambine belle=گۈزەل قىزچەلەر. ئەركەك رەۋش (articolo) بولسا “il”، تىشى رەۋىش “la” دۇر. “il” نىڭ كۆپلۈكى “i”، “la”نىڭ كۆپلۈك شەكلى “le” دۇر. شۇنداقلا سوزۇق تاۋۇش بىلەن باشلانغان كەلىمەلەر “l” رەۋىشىنى، , “s-جاراڭسىز تاۋۇش“, “ps-“, “gn-“, “z-“ بىلەن باشلانغان ئەركەك كەلىمەلەر بولسا “lo” رەۋىشىنى ئالىدۇ. “l” ۋە “lo” نىڭ كۆپلۈكى “gli” دۇر.

ئىتاليانچەدە شەخسلەر io (مەن), tu (سەن), lui (ئەركەك ئۇ), lei (تىشى ئۇ ياكى سىز), noi (بىز), voi (سىلەر), loro (ئۇلار) دۇر. ڧىئېللەر شەخسلەرگە كۆرە ۋە زامانغا قارىتا تارتىدۇ. ھازىرقى زاماندا (Presente) پىئېل يىلتىزىنىڭ ئاخىرىغا قويۇلغان قوشۇمچىلار بىلەن شەخسلەر تاماملانغانلىقىدىن شەخس يۇشۇرۇن ئىگە شەكلىدە قالالايدۇ:

Parlo = سۆزلەۋاتىمەن	Ho parlato = سۆزلىدىم	Parlavo = سۆزلىشىۋاتاتتىم
Parli = سۆزلەۋاتىسەن	Hai parlato = سۆزلىدىڭ	Parlavi = سۆزلىشىۋاتاتتىڭ
Parla = سۆزلەۋاتىدۇ	Ha parlato = سۆزلىدى	Parlava=سۆزلىشىۋاتاتتى
Parliamo = سۆزلەۋاتىمىز	Abbiamo parlato = سۆزلەشتۇق	Parlavamo=سۆزلىشىۋاتاتتۇق
Parlate = سۆزلەۋاتىسىز(لەر)	Avete parlato = سۆزلەشتڭلار	Parlavate=سۆزلىشىۋاتاتتىڭلار
Parlano = سۆزلەۋاتىدۇلار	Hanno parlato = سۆزلەشتىلەر	Parlavano=سۆزلىشىۋاتاتتىلار

ئىتاليانچەدە 4 ئۆتكەن زامان، 1 ھازىرقى زامان، 1 كەلگۈسى زامان، 1 شەرت، 1 ئۆتكەن شەرت شەكلىدە نۇرغۇن زامان باردۇر. لېكىن زامانلارنىڭ بەئزىلىرى كۈنلۈك سۆزلىشىشلەردە قوللىنىلمايدۇ.

پۈتۈن ھىندى-ياۋروپا تىللىرىدا بولغاندەك جۈملە تەرتىپى ئىگە-خەۋەر-تولۇقلىغۇچى شەكلىدە بولىدۇ:

• Luigi viene da casa =مەنىسى (Luigi ئۆيدىن كېلىۋاتىدۇ)
• Parlo con te =مەنىسى (سەن بىلەن سۆزلىشىۋاتىمەن)

ئىتاليانچە بىر پاساژ

دانتى: ئىلاھى كومىدىيە (La Divina Commedia), جەھەننەم (Inferno) نىڭ I. كانتو، تۇنجى كوبلىتىدىن بىر پاساژ:

Nel mezzo del cammin di nostra vita

mi ritrovai per una selva oscura,

ché la diritta via era smarrita.

(ئوقۇلىشى: نېل مېدزو دېل كاممىن دى نوسترا ۋىتا

مى رىتروۋاي پېر ئۇنا سېلۋا ئوسكۇرا،

كە لە دىرىتتا ۋىئا ئەرا زماررىتا)

ھاياتىمىزنىڭ ئوتتۇرىسىدا

ئۆزۈمنى قاڭغۇ بىر ئورماندا يېڭىدىن تاپتىم،

ۋە توغرا يۇل يوقالغانىدى.

بەئزى ئىتاليانچە سۆزلۈكلەر

• sì-ھەئە.
• no-ياق.
• ciao-مەرھابا.
• grazie-رەخمەت.
• prego-ئەرزىمەيدۇ.
• Come stai-ياخشىمۇسىز؟
• Bene-ياخشى
• Ci vediamo dopo-كېيىن كۆرۈشەرمىز
• per favore-لۇتڧەن، ئىلتىماس
• mi scusi-كەچۈرىسىز
• buonanotte-خەيرلىك كېچە
• buongiorno-خەيرلىك سەھەر
• buonasera-خەيرلىك ئاخشاملار
• arrivederci-خەير-خوش
• ti amo-سېنى سۆيىمەن.
• per me-مېنىڭ ئۈچۈن
• perché-نېمىشقا
• caldo-ئىسسىق
• freddo-سوغۇق
• l’uomo-ئەر
• la donna-ئايال
• il figlio-ئوغۇل
• la figlia-قىز
• il fratello-ئاكا
• la sorella-ئاچا\ھەدە
• il padre-ئاتا
• la madre-ئانا
• la casa-ئۆي
• il tavolo-شىرە
• la finestra-پەنجىرە\دېرىزە
• la porta-ئىشىك
• l’amico-قېرىنداش
• l’amore-ئاشق
• la canzone-ناخشا\قوشاق
• Italia-ئىتالىيە
• l’italiano-ئىتاليانچە
• Turchia-تۈركىيە
• Cina - جۇڭگو
• il uigura-ئۇيغۇرچە
• come-قانداق
• rosa-گۈل

سانلار

ئىتاليانچە ئۇيغۇرچە uno (una) بىر due ئىككى tre ئۈچ quattro تۆرت cinque بەش sèi ئالتە sètte يەتتە òtto سەككىز nòve توققۇز dièci ئون

ئىتاليانچە ئۇيغۇرچە ùndici ئون بىر dódici ئون ئىككى trédici ئون ئۈچ quattórdici ئون تۆرت quìndici ئون بەش sedici ئون ئالتە diciassette ئون يەتتە diciotto ئون سەككىز diciannove ئون توققۇز venti يىگىرمە

ئىتاليانچە ئۇيغۇرچە ventuno يىگىرمە بىر ventidue يىگىرمە ئىككى ventitré يىگىرمە ئۈچ ventiquattro يىگىرمە تۆرت venticinque يىگىرمە بەش ventisei يىگىرمە ئالتە ventisette يىگىرمە يەتتە ventotto يىگىرمە سەككىز ventinove يىگىرمە توققۇز

ئىتاليانچە ئۇيغۇرچە trenta ئوتتۇز quaranta قىرىق cinquanta ئەللىك sessanta ئالتمىش settanta يەتمىش ottanta سەكسەن novanta توقسان

ئىتاليانچە ئۇيغۇرچە cento يۈز mille مىڭ duemila ئىككى مىڭ duemilaquattordici ئونمىڭ ئون تۆرت

پەسللەر

• La Primavera-ئەتىياز
• L'Estate-ياز
• L'Autunno-كۈز
• L'Inverno-قىش

كۈنلەر

• lunedì - دۈشەنبە
• martedì - سەيشەنبە
• چاھارشەنبە- Çarşamba
• giovedì - پەنچشەنبە
• venerdì - جۇمئە
• sabato - شەنبە
• domenica - يەكشەنبە

ئايلار

• Gennaio-قەھرىتان
• Febbraio-ھۇد
• Marzo-نەۋرۇز
• Aprile-ئۈمىد
• Maggio-باھار
• Giugno-سەڧەر
• Luglio-چىللە
• Agosto-تومۇز
• Settembre-مىزان
• Ottobre-ئوغۇز
• Novembre-ئوغلاق
• Dicembre-كۆنەك

ھايۋانلار

• il cavallo-ئات
• il cane-ئىت
• il gatto-مۈشۈك
• il serpente-يىلان
• la vacca-ئىنەك
• la gallina-مىكيان
• il gallo-خوراز
• l’uccello-قۇش
• il leone-ئارسلان (شىر)
• la tigre-يولبارس
• la rana-پاقا
• la libellula-يىڭناغۇچ
• il coniglio-توشقان
• la lumaca-قۇلۇلە
• lo scoiattolo-تىيىن
• la zanzara-پاشا

گېئومېترىيە

• il cerchio-چەمبەر
• il triangolo-ئۈچبولۇڭ
• il quadrato-كۋادرات
• il rettangolo-تىك تۆرتبولۇڭ
• il pentagono-بەشبولۇڭ
• l'esagono-ئالتەبولۇڭ
• l'ettagono-يەتتىبولۇڭ
• l'ottagono-سەككىزبولۇڭ

تەرەڧلەر

• nord-شىمال (تەسكەي)
• sud-جەنۇب (كۈنگەي)
• ovest-غەرب (كۈن پېتىش\قىبلە)
• est-شەرق (كۈن چىقىش)
• nordovest-غەربىي شىمال
• sudovest-غەربىي جەنۇب
• nordest-شەرقىي شىمال
• sudest-شەرقىي جەنۇب

قاراڭ

ئىتاليانلار

مەنبە

سىرتقى ئۇلاش

مەنبەلەر