Shimaliy Yawropa
«Shimaliy Yawropa» siyasiy we jughrafiyilik atalghu bolup, shimaliy yawrupa kéngishige eza daniye, shiwitsiye, norwigiye, finlandiye we islandiye qatarliq besh döletni körsitidu. (Yuqarqi besh dölettin sirt mutleq muxtariyetke <aptordin :aptonomiye> ige faroyi taqim arallirinimu öz ichige alidu.) shimaliy yawropa gherbte atlantik okyan bilen, sherqte sherqiy yawropa bilen, shimalda shimaliy muz okyan bilen, jenupta ottura yawropa bilen tutishidu. Omomiy yer kölümi 13milyon kiwadrat métirdin artuq. Yer shekri tüzlenglik, taghliq, köl, yumilaq tashliq, jiraliq, égiz-pes jilghilardin tüzülgen. Shimaliy yawropaning köp qisim jayliri subfirizgid (Sub-frigid zone) qite kélimatigha tewe bolup , qish pesli uzun, témpiratora töwen, yaz qisqa selkin bolidu. Shimaliy yawropa döletlirining nopus zichliqi bashqa yawropa döletlirige qarighanda köp töwen bolup, iqtisadiy sewiyisi yawropa boyiche eng yuqiridur. Daniye, shiwitsiye qaratliq döletlerning gerejdanlar ishlep chiqirish omomiy qimmiti dunyaning eng aldinqi qatarididur. Ormanchiliq, éliktir énirgiyisi, tömur kan, béliqchiliq, kémisazliq we su transiport qatarliqlar shimaliy yawropaning eneniwiy iqtisad enzisidur. Shimaliy yawropagha munasiwetlik atalghular: 1. Shimaliy yawropa (Northern Europe) 1) Tebiy jughrafiyilik menisi: keng menidin yawrupaning shimalini körsitidu. Alpis téghining shimalidiki rayunlardur. 2) Antropogé'ografiyilik menisi: gherbiy yawropaning shimalini körsitidu. Gérmaniye, gollandiye, bilgiye, lutsinborg, awistirye we shimaliy yawropa besh dölitidu öz ichige alidu.
2. Iskendinawiye(Scandinavia) 1) Tebiy jughrafiyilik menisi: iskendinawiye yérim arilini körsitidu. Daniye, shiwitsiye, norwigiye we finlandiyining shimaliy qismini özichige alidu. 2) Antropogé'ografiyilik menisi: iskendinawiye til tarmiqidiki döletlerni körsitidu. Daniye, norwigiyining sherqiy we gherbiy qismi, islandiye, faroyi we shiwitsiyidiki shu til tarmiqigha tewe milletlerni körsitidu.
Xelqara munasiwet Daniye: yawropa ittipaqigha eza, shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilatigha eza dölet, yawru rayoni emes. Shiwitsiye: yawropa ittipaqigha eza shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilatigha eza dölet emes, yawru rayoni emes. Finlandiye: yawropa ittipaqigha eza shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilatigha eza dölet emes, yawru rayoni. Norwigiye: yawropa ittipaqigha eza emes, shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilatigha eza dölet emes, yawru rayoni emes.
Chégridin kirish qa'idisi 1. Shimaliy yawropa wetendashliri shimaliy yawropa kéngishige eza döletler ichide héchqandaq resmiyet ishletmeydu. ( Chigra yoq.) 2. Yawropa ittipaqi gerejdanliri daniye, finlandiye we shiwitsiyige kirish üchün kimlikini bolsila bolidu(giritsiye buning sirtida). Shiwitsariye, Liechtenstein, san- marino wetendashlirigha shimaliy yawropa wetendashliqi bilen oxshash mu'amile qilinidu. 3. Amérika, yaponiye, biritaniye birleshmisi(engiliye, érlandiye,shotlandiye,awistiraliye, kanada... Qatarliq döletler), watikan diniy ordisi, baltid döletliri, gherbiy siliwaniye döletliri, hongiriye, giritsiye, sépros, isra'iliye, koriye we köp qisim latin amérika döletliri, az birqisim okyaniye döletliri pasport arqiliq chigridin kireleydu, lékin wiza kérek qilmaydu. 4. Junggo, shimaliy koriye, wétnam, rossiye, yuguslawiye döletliri qatarliq köp qisim asiya we sowét ittipaqidin ayrilghan döletler wiza iltimas qilishi kérek.
Uyghurlar
1.Nopus we köpüyish : shimaliy yawropa uyghurlar yawropada bir qeder köp olturaqlashqan rayunlarning biri bolup, köp qismi junggo shinjang rayunidin oqush- tetqiqad, soda- tijaret, téxnikiliq xizmet, nikah we bashqa sewebler bilen kélip olturaqliship wetendashliqqa ötkenler bolup, texminen 5ming etrapida uyghur yashaydu. Yéqinqi yillardin buyan shimaliy yawropadiki uyghurlar nopusi téz köpiyishke bashlighan bolup, köpiyish sewebi asasliqi tebiy köpüyüsh, oqush- tetqiqad üchün kelgenlerning wetendashliqqa ötüshi, shimaliy yawropa uyghur wetendashlirining esliy yurtigha qaytip nikahliq bolup repiqisini élip kélishi qatarliqlardur. 2. Iqtisad we jemiyet orni: shimaliy yawrupadiki uyghurlarning öz jayidiki jemiyet orni bashqa köchmen milletlerge qarighanda ottura-yuqiri sewiyide bolup, köp qismining öz öyi, muqim xizmiti bar. 3. Diniy étiqad: köp qismi islam dinining sofizim mezhipige, az qismi mesihiychilikke, azsandikili atizmgha ishinidu. 4. Til we medeniyet: mutleq köp qisim uyghurlarning ana tili uyghur tili bolup, shimaliy yawrupadiki oxshimighan dölettiki uyghurlar özi turushluq dölitining tilini bilidu, köp qismi éngilis, xenzu we türük tillirini bilidu. Shimaliy yawropa uyghurlirining köp qismi uyghur eneniwiy medeniyitini zamaniwiylashturup saqlap qalghan bolup, az bir qisimi ereb, faris we türüklerning tesirige uchirap kéyinish we turmush adetliride uyghur milliy enenisini yoqatqan. Az sandikiler özi wetendash bolghan döletning tesiride milliy kimliki kiriziste qalghan.
Baj we parawanliq Shimaliy yawropadiki besh dölet tipik parawanliq döliti bolup, yuqiri mu'ash, yuqiri baj we yuqiri parawanliq xaraktérige ige. Shimaliy yawropa dunyadiki parixorluq , chiriklik eng az rayon bolup, jemiyet muqimliqi kishini heyran qalduridu. Re'is jumhur we xan jemeti ezalirining addiy puqralar arisida birge sep turup talla bazirida yaki soda sariyida nerse- kérek sétiwéliwatqanliqini körüsh mumkin. Shimaliy yawropaning munasiwetlik tekshürüsh netijiliridin ularning xushalliqining menbesi bayashat iqtisad bolmastin, belki abstrakit bolghan a'ile, saghlamliq, dostluq, ishench we muhebbet qaratliq anillar ikenlikini köriwélish tes emes. Shimaliy yawropa omumiy dölet kirimining %30ni jemiyet parawanliqigha ishlitidighan bolup, mektep yéshidiki herbir ösmür her yili hökümettin tapshurup alidighan parawanliq puli 10ming yawru, herbir wetendash meyli qaysi millet bolishidin qetiynezer 24 yashqa toshushtin burun dölet parawanliqidin behirlengen puli 160ming yawru bolup, herqandan bir wetendashning bu parawanliqtin behirlinish hoquqi bar. Ma'arip gerejdanlargha heqsiz bolup, pütün chiqim döletning baj kirimidin tölinidu.