Turk

Yéqindin buyan tordash dostimiz kulbilge uyghurlar we otura asiyadiki qedimqi milletlerning 'érqi alahidilikige ait matériyallarni yollap, tor bétimizdiki bir boshluqni tolduriwatidu, shu munasiwet bilen, bu sahede izdiniwatqan dostlirimizning paydilinishi üchün amérikiliq alim wilyam mak gowérnning " ootura asiyadiki qedimqi döletler tarixi " digen esirining birinchi bölüm birinchi bapini terjime qilip yollap qoydum.

1- Bölüm. Arian millitining péshiwaliri 1- Bap. Türkistanning eng qedimqi ahaliliri Türkistan insaniyetning böshüki digen telimat ----- merkiziy asiyaning qedimki ” kulalchiliri “ ----- anawning qézilishi ----- gherbi jenubiy rosiyediki tiripolyi medeniyiti ----- junggoning gherbi shimaliy qismidiki qedimqi medeniyet ----- bu qedimqi medeniyetler otturisidiki baghlinishning éhtimalliqi ----- shimaldiki charwichi xelqlerning bash kötürüp chiqishi ----- ularning érqi, tili we medeniyet alahidiliki ----- shimaldiki charwichilarning merkiziy asiyadin sirtqa kéngiyishi ----- ularning shimaliy hindistan we pérsiyeni boysundurushi Merkiziy asiyaning qedimki tarixining heqiqiy ehwalidin biz hazirghiche toluq xewerdar emesmiz. Köpligen alimlar bu rayonni insaniyetning böshüki dep qarisimu, bizde hazirghiche bu heqtiki deliller yoq diyerlik. Insaniyet qeyerde apiride bolushidin qet'iynezer nahayiti éniq bolghan bir nuqta bar, u bolsimu merkiziy asiya rayoni nahayiti qedimki dewrlerdila insanlar olturaqlashqan rayon bolupla qalmastin, bu rayonda olturaqlashqan xelqler yuquri medeniyetke ige idi‹1›. Merkiziy asiyaning yüriki bolghan türkistanning kéyinki dewrlerdiki tarixi charwichi xelqler bilen zich munasiwetlik idi, biraq ish shundaq bolsimu biz yéqinqi yillardin béri bayqalghan arxéologiyelik matiryallarni tetqiq qilish arqiliq érishken xulasimiz shuki, türkistanning bir qisim yerliri qedimki melum bir mezgilde melum bir érq yaki xelqler (bu roshenki birqanche xil oxshash bolmighan érq we tillarni öz ichige alatti) teripidin ishghal qilin'ghan, biz bu bir türküm xelqlerni omumlashturup ”kulalchilar“ dep ataymiz. Ularning xaraktiri köp hallarda tinchliqqa mayil bolup charwichiliqni asas qilghan idi. Merkiziy asiya arxéologiyisi hazir téxi sübhi dewrde turghan bolghachqa bizning ”kulalchilar“ning medeniyet dairisi we mewjut bolup turghan waqtigha nisbeten melumatimiz yoq diyerlik, biraq jenubiy türkistandiki anaw kentidiki pompiliy riyasetchilik qilghan qézish xizmiti merkiziy asiyadiki qedimki ahalilerning bir qisim örp- aditini éniq sherhilep béreleydu. Bu yerdiki arxéologiyelik qézish xizmitidin anawdiki qedimki ahalilerni biliwélipla qalmay yene ularning köchmen charwichiliq bilen shughullanmay yéza- qishlaqlarda kün nuridin mudapielinidighan öylerde olturaqlashqanliqini biliwalalaymiz. Eyni waqitta anawliqlarning turmushida yéza igiliki asasiy orunda turup kelgen, térilidighan asasliq ziraet arpa we bughday idi. Ular istimal qilidighan göshler pütünley digüdek yéqin etraptiki haywanlarni owlash arqiliq kéletti, ularning haywanlarni qandaq owlighanliqi yenila bir sir, chünki hazirghiche bu yerdin neyze yaki oq bashiqi tépilghini yoq. Diqqet qilishqa erziydighini shuki, jenubiy türkistanning nurghunlighan ahaliliri uzun mezgillergiche öy haywanlirini béqishni bilmigen hetta étimu yoq idi. Ular anawda olturaqliship birqanche esirdin kéyin andin it, at, kala, choshqa qatarliqlarni béqishni bilgen. Anawda eng burun olturaqlashqan ahaliler ishletken qorallar tash we tashtin yasalghan qorallarni asas qilsimu, biraq ular yene tuchni ishlitishni biletti. Anaw medeniyitining eng zor alahidiliki sapal buyumlardur, eyni waqitta bu iptidaiy xelqler sapal buyum chaqpilikini ishlitishni bilmisimu ular yasighan sapal buyumlarning shekli nahayiti chirayliq we körkem, üstige géométiriyelik shekiller sizilghan bolup ajayip ustiliq ipadilinip turatti. Pompiliy ependi anaw medeniyitining miladiyedin burunqi 8000- yillarda bashlan'ghanliqigha ishinidu, bu qarash bekla ashuriwétilgen bolushi mümkin. Köp qisim alimlar anawda miladiyedin burunqi 4000- yillarda ademler olturaqlashqan dep qarishidu, bundaq bolghanda bu misir we méssopotamiye medeniy turmushining bashlan'ghan waqti bilen oxshash bolghan bolidu‹2›. Jenubiy türkistandiki qedimki ahalilerning til alahidiliki toghrisida hichnerse bilmeymiz. Ularning érq mesilisi toghrisida igelligen matiryallirimizmu nahayiti az, biraq bir nuqta muhim u bolsimu uzundin béri merkiziy asiya rayoni monggholoid érqining ana yurti digen qarashlar mewjut idi, biraq anawdin qéziwélin'ghan insanlarning qalduq söngekliri eyni waqitta bu yerdiki xelqlerning heqiqetenmu kawkaz érqi yaki aq érqqa mensup ikenlikini körsütüp béridu. Emeliyette ularning köp qismining atalmish ottura déngiz tipi bilen zich alaqisi bar idi. Ottura déngiz tipi bügünki kündimu jenubiy yawropada zor tesirge ige. Mubada anaw medeniyitini gherbi jenubiy rosiye hemde shimaliy ruminiyede barliqqa kelgen tiripolyi medeniyiti bilen sélishturidighan bolsaq nahayiti qiziqarliq ish yüz béridu. Gherbi jenubiy rosiye bilen shimaliy ruminiyediki qedimki ahaliler anawliqlargha oxshashla turmushta yéza igilikini asas qilghan, ularmu nahayiti nepis renglik sapal buyumlarni yasighan. Bu peqet nurghunlighan misallar ichidiki ikki nuqtidur. Biz tiripolyi medeniyitining kélip chiqishi adette shu yer we sherq bolupmu türkistan bilen munasiwetlik ikenlikige ishinimiz‹4›. Oxshashla muhim bolghan emeliyet shuki yéqinqi yillarda junggoning shimaliy we gherbiy shimaliy qismidimu köpligen renglik sapal buyumlar bayqaldi. Bu sapal buyumlar anaw we tiripolyidikiler bilen oxshap qalatti, bolupmu kéyinkisi bilen bekla oxshishatti. Shunglashqa nurghunlighan alimlar junggodiki bu qedimki sapal buyumlaryasilish uslubi jehette gherpning tesirige uchrighanliqining netijisi dep qaraydu‹5›. Bu telimatlardin bashqa yene yiraq qedimki zamandiki junggoning yéza igilik jemiyitige qarap tereqqi qilip bughday, tériq, arpa tériydighan merkez (bu üch xil ziraet eng burun yéqin sherqte térilghan idi) liridin biri bolup qalghanliqinimu qoshush kérek. Shunglashqa junggo milliti gerche junggo tupriqida apiride bolghan bolsimu, biraq qedimki junggo medeniyitining eng deslepki tereqqiyati merkiziy asiya bilen uchrashqanliqining netijisi idi digen telimat bu pikirning salmiqini téximu ashuridu‹6›. Yuqurida bayan qilin'ghan yéza igiliki bilen shughullan'ghuchi ”kulalchilar“ning eksiche sherqiy jenubiy rosiye hem shimaliy türkistanda charwichiliq medeniyiti yaki yérim charwichiliq medeniyiti bash kötürgen idi‹7›. Bu charwichi xelqler kéyinche tarixta nahayiti muhim rol oynighan bolsimu ularning eng burunqi kélip chiqishi toghrisida köp nersilerni bilishke amalsizmen. Zadi ular bu rayonning yerlik ahalisimu yaki bashqa jaylardin bu yerge köchüp kelgenmu buninggha hazir éniq birnime digili bolmaydu, biraq qandaq bolushidin qet'iynezer ular miladiyedin burunqi 3000- yillarda bu rayonda yashighan‹8›. Biz sherqiy jenubiy rosiyening herqaysi rayonlirigha tarqalghan atalmish ”gil topa qebriler“ni ilgiriligen halda tetqiq qilsaq bu charwichi xelqlerning hayatining bir qismi toghrisida mueyyen xewerge ige bolimiz‹9›. Bu qedimki qebrilerdin ilgiri nurghunlighan ustixanlar tépilghan. Bu ustixanlarning ”shimaldiki charwichi xelq“lerge tewe ikenliki éniq bolup, köp qismining boyi igiz hem uzun bash idi, ularning közining renggi we chéchi toghrisida birnerse bilmisekmu ularning yoghan ustixanliri bugünki shimaliy yawropa xelqliri bilen oxshap qalghachqa ularning köp qismi ”niodik“ tipigha tewe dep késip éytishqa bolidu. Biraq bu yerde shuninggha diqqet qilish kérekki, dunyada hichqandaq sap érq mewjut emes. Shimaldiki charwichi xelqler nahayiti qedimki waqitlarda yéqin xoshna xelqler bilen toylashqan bolushi mümkin, bu xoshna xelqlerning köp qismi aq érqqa tewe idi, mesilen: boyi pakar, bughday öng, uzun bashliq ottura déngiz tipigha téximu yéqin idi‹10›. Shimaldiki bu charwichi xelqlerning yéziqi we xatirisi yoqliqini sözlep olturush hajetsiz bolghachqa biwaste ispatlardin ularning tilining qandaqliqini perez qilalmaymiz, biraq köpligen alimlar wastilik matiryallarni tetqiq qilish arqiliq ularning köp qismi arian yaki hindi- yawropa tilida sözlishetti dep qarishidu. Mundaqche qilip éytqanda ular ishletken til yaki nurghunlighan tillar yawropaning köp qisim rayonliridiki tillar mesilen yunan tili, latin tili, némis tili (gérman tili) hemde kilit tilliri bilen zich munasiwetlik idi‹11›. Bezi alimlar ‹12› hindi- yawropa til séstimisigha tewe her xil xelqler shimaliy yawropadin kélip chiqqan hem türkistandiki bu charwichi xelqler baltiq déngiz boyliridin sherqqe köchüp kelgen xelqler ikenlikige ishinidu‹13›. Bashqa köpligen alimlar hindi- yawropa séstimisidiki herqaysi xelqlerning jenubiy rosiye hem türkistanda peyda bolghanliqini teshebbus qilipla qalmay bügünki yawropaliqlarning tili we ularning medeniyetlirining köp qismimu ottura asiyadin gherpke köchken her xil xelqlerdin kelgenlikini teshebbus qilidu. Bu chong mesilige qarita hazir téxi éniq höküm qilalmaymiz, lékin shundaq bolsimu biz hich bolmighanda mundaq diyeleymiz, nöwette herqaysi tereplerning közqarishi we pakitliri hindi- yawropa tilliri ottura asiyadin kélip chiqqan digen qarashqa mayildur‹14›. Biz yenimu ilgiriligen halda shimaldiki nurghunlighan qedimki milletlerning örp- aditini tetqiq qilmaqchi bolsaq uchraydighan qiyinchiliqlar téximu köptur. Tarixi matiryallar toluq bolmighachqa peqet az sandiki arxéologiyelik ispat we sélishturma tilshunasliqta qolgha keltürülgen netijilerge tayinishimizgha toghra kélidu‹15›. Mushu matiryallargha asasen shundaq höküm qilishqa boliduki bu charwichi milletlerning nurghun jehettin birqeder burunqi ”kulalchilar“ bilen anche perqi yoqluqini bayqaymiz. Bu charwichi xelqler ”kulalchilar“gha oxshash yéza igilikidin xewerdar idi, bu charwichilar köz aldimizda peyda bolghanda ”kulalchilar“gha oxshash her xil tash qorallarni ishlitishni bilgen, biraq shuning bilen bir waqitta tuch we bironza buyumlarnimu ishlitishni biliwalghan, tömür bolsa birqeder kéyinrek ishlitilgen. Bu charwichilarmu sapal buyumlarni yasighan bolsimu, lékin ularning sapal buyumliridiki neqishler”kulalchilar“ning nahayiti nepis bolghan buyumlirigha qarighanda perqliq idi. Biraq ”kulalchilar“gha oxshimaydighan bir nuqta mewjut bolup, u bolsimu ”kulalchilar“ bixaraman olturaq turmush kechürgen bolsa shimaldiki köchmen charwichi xelqler ”charwichi“ digen namigha yarisha uyaqtin- buyaqqa toxtimay köchüp turghan, netijide ularning köp qismi haywanlarni béqish we yiyishke tayinip turmush kechürgen we haywanlarni ozuq hem qatnash qorali qilghan. Köngül bölüshke erziydighini shuki shimaldiki charwichilarning at bilen zich munasiwetlik bolghanliqi idi. Nahayiti burunqi dewrlerdila atning qedimki dunyaning herqaysi jaylirigha tarqalghanliqi melum, qedimki anaw, tiripolyi we junggoning gherbi shimalidiki ”kulalchilar“ atning mewjutliqini bilgen bolsimu, biraq bashqa bir tereptin at shimaldiki charwichi xelqler arisida eng muhim orunda turatti. Bu charwichi xelqler herqaysi jaylargha tarqalghanda at we atqa minish téxnikisini özliri bilen birge élip barghan‹16›. Emdi bu charwichi xelqlerning qachandin bashlap sirtqa tarqalghanliqi toghrisidiki mesilini yenimu ilgiriligen halda muhakime qilip öteyli. Buninggha höküm qilidighan matiryallar az bolsimu biraq omumiy pikir shuki miladiyedin burunqi 2000- yillarda hawarayi özgirishi özgirishi tüpeylidin bir qétimliq milletlerning chong köchüsh herkiti bolghan idi. Texminen mushu waqitlarda merkiziy asiyadiki arian ahaliliri özige xoshna bolghan jaylargha bésim ishlitishke bashlighan. Qandaq bolushidin qet'iynezer eyni waqittiki sirtqa qarap kéngiyish astaraq bolghan bolup ming yillardin kéyin yeni miladiyedin burunqi 1000- yillarda bu xelqlerning paaliyiti eng yuquri pellige yetken idi. Nahayiti asta hem üzülmey dawam qilghan merkiziy asiyadin sirtqa köchken köchmenlerning herkiti köp jehettin élip bérilghan. Köchmenler herkitining tesirige eng az uchrighani ottura asiyaning shimalidiki rayonlar idi, bu belkim sibiriye we shimaliy rosiyediki bük- baraqsan ormanlarning tosqunliqigha uchrighanliqidin bolghan bolushi mümkin. Bir qisim köchmenler sherqqe qarap köchken, chünki birqeder burunqi chaghlarda arianlar qeshqeriye (sherqi türkistanni körsitidu) de körülüshke bashlighan bolup taki junggo chégrisighiche yétip barghan. Türkistandiki qedimki arian ahaliliri rosiyening jenubiy qismidiki yaylaqni boylap gherpke köchken. Jughrapiyelik nuqtidin élip éytqanda jenubiy rosiye yaylaqliri büyük ottura asiya yayliqining bir qismi idi xalas. Biraq sherq we gherpke kéngiyish toghrisida bizde tarixi matiryallar bekla az‹17›. Buning bilen köp jehettin oxshimaydighini jenupqa köchken köchmenler herkiti bolup hisaplinidu. Bu qétimqi jenupqa köchüshning tarixi iznalirining köp qismini bilmisekmu hich bolmighanda uni alahide ehwal dep qaraymiz. Nurghunlighan arian qebililiri miladiyedin burunqi 2000- yillarda türkistandin jenupqa qarap köchüp türkistanning pütün jenubiy qismini igelligen. Jenubiy türkistanda olturaqlashqan burunqi ahalilerning köp qismi bu yéngi tajawuzchilar teripidin qoshuwélin'ghan yaki yoqutulghan, biraq az bir qismi yenila uzun mezgillergiche mewjut bolup turghan bolsimu arianlardin ibaret yéngi hökümranlarning béqindisi bolup qalghan idi. Melum bolghan barliq emeliy pakitqa asaslinip eyni chaghdiki arianlarning hakimiyet merkizining jenubiy türkistanning baktériye digen yéride yeni hindiqush tagh tizmilirining shimaliy étiki rayonlirida ikenlikini biliwalghili bolidu‹18›. Boysundurghuchilar dep atalghan arian xelqliri yaki bir türküm xelqlerning türkistanni bayqishi ularning telipini qanduralmighachqa dawamliq jenupqa qarap köchken. Ular hindiqush tagh tizmiliridin halqip ötüp iran igizlikining sherqiy shimaliy qismigha yétip kélip bu rayonning xojisigha aylan'ghan. Eyni waqitlarda qedimki arianlarning hoquq merkezge merkezleshken siyasiy tüzülmisi téxi shekillinip bolalmighan idi. Emeliyette bu boysundurghuchilar nurghunlighan qebililer we kichik qebililerge bölünüp ketken bolup, herqaysisining pütünley erkin herket qilish hoquqi bar idi. Bir qisim kichikrek bolghan qebililer nahayiti küchlük bolghan tewekkülchiler bolup nahayiti tézlikte gherpke qarap ilgirilep yéqin sherqning herqaysi jaylirida nurghunlighan muhim xanliqlarni qurghan. Ular boysundurghuchilar salahiyiti bilen sani anche köp bolmighan aqsöngeklerdin bolup qalghan yaki gheyri arian hökümranlirining yallanma qoshuni bolghan. Az sandiki algha ilgirilewatqan bu kishiler biz eng burun xewer tapqan arianlarning nurghunlighan ”mexsus ismi“ méssopotamiyediki qedimki émpiriyelerning qiypash yéziqida körülidu. Miladiyedin burunqi 1900- yildin miladiyedin burunqi 1500- yilliri ariliqida bir türküm ”bediwi xelqler“ning tosattinla yéqin sherqte peyda bolup qalghanliqini bayqaymiz. Ular eyni chaghda bu yerde mewjut bolup turghan nurghunlighan émpiriyelerni aghdurup tashlap özliri yéngi xanliqlarni qurup nurghunliri uzaq yillarghiche mewjut bolup turghan idi. Eyni chaghda yéqin sherqtiki herqaysi jaylargha hökümranliq qiliwatqan bediwilerning babilondiki kassitéslarni, éfrat deryasining yuquri éqimigha hökümranliq qiliwatqini mitannilarni we süriyede qurulghan nurghunlighan kichik ellerni boysundurush pilani bar idi. Tetqiqat netijisige asaslan'ghanda bu bediwi milletler sözlishidighan til bilen arianlarning qilche munasiwiti yoqliqi melum. Biraq ulargha alaqidar xatirilerdiki nurghunlighan ”mexsus namlar“da éniqla arian puriqi bar idi, chünki bu mexsus namlarning mewjut bolup turishi alimlarni eyni chaghda bu yerge bésip kirgen barliq bediwi milletlerning hemmisining az sandiki arian aqsaqalliri teshkilligen siyasiy gewde ikenlikini hende az sandiki arian atqsaqallirining hökümranliqida ikenlikige ishendürdi, lékin nurghunlighan arian aqsaqallirining sherqtin kelgenliki muqerrerdur. Bulardin eyni chaghlardiki arianlarning nahayiti burunla iran igizlikini igelligenlikini biliwalghili bolidu‹19›. Biraq biz shuni untimasliqimiz kérekki yéqin sherqqe bésip kirgen arian tewekkülchiliri peqet ghil- pal körünüp qoyupla ghayip bolghan. Ular bir chaghlarda méssopotamiye we süriyening pasibani dep atalghan bolsimu, biraq özlirining érqi we til alahidilikini bu yerge élip kelmigen. Emeliyette bu arian tewekkülchilirini töt etraptiki xelqler qobul qilghan, ottura sherq rayonining menggülük arianlishishi bu herbiy tewekkülchilerning töhpisi bolmastin asasiy gewde dep qaralghan arianlarning herqaysi qebililirige tewe idi ---- ular eng deslep kéyinki iranning sherqi qismidiki rayonlarda turup qalghan, biraq ular asta- asta yéqin xoshna rayonlargha tajawuz qilghan‹20›. Bu qebililerning bir tarmiqi ilgiriki herbiy tewekkülchilerning kona izini bésip asta- asta gherp we gherbiy jenupqa qarap ilgiriligen hem eng axiri iran igizlikidiki hemme rayon'gha hökümranliq qilghan. Ular bu rayonda eslide bar bolghan barliq xelqlerni qoghliwetkendin kéyin samlar bilen xoshna bolup qalghan. Samlar eyni chaghda méssopotamiye we uning yéqin etrapidiki jaylarning asasliq ahalisi idi. U chaghda köp sandiki samlar assuriye émpiriyisige bey'et qilghan, biraq biz assuriye émpiriyisining xatiriliridin eng burun midiye we parislargha ait xatirilerni bayqiduq. Bu ikki xelq arianlargha tewe bolup birqeder kéyinki chaghlarda sherqte ayrim- ayrim halda büyük émpiriyelerni qurup chiqqan. Bu ikki millet bilen munasiwetlik bolghan eng burunqi xatiriler miladiyedin burunqi 836- yiligha ait idi. Bulardin biz iran igizlikidiki köp qisim rayonlarning hich bolmighanda, birqeder burunqi dewrlerdila arianlar teripidin ishghal qilin'ghanliqini biliwalalaymiz‹21›. Bashqa bir türküm arianlar gherpke köchmestin asta- asta sherq we sherqiy jenupqa qarap ilgiriligen we pütün hindistanni boysundurup bu yerde ezeldin bar bolghan bughday önglük dirawidlarni qoghlap chiqarghan yaki asmilatsiye qiliwetken. Deslepte bu bir türküm arian basmichilirining paaliyiti peqet gherbiy shimaliy hindistandiki hindi deryasi wadisi bilenla cheklen'gen bolsa axirida ular yenimu ilgiriligen halda téximu sherqtiki gan'g derya wadisi we hindistan yérim arilidiki atalmish dékan rayonidiki zor bir qisim rayonlarni kontirol qilghan. Arianlarning hindistan'gha bésip kirgen waqti toghrisida biz hichqandaq melumatqa ige bolmisaqmu, lékin buning miladiyedin burunqi 1000- yillargha ait ish ikenlikini bilimiz‹22›. Eskertish: izahat qismi qisqartildi.