Wikipediaمۇنازىرىسى:How to edit a page

possibly copied from [1].

《 Yüsüp xas hajip we 《Qutatqubilik ==

jungguning birlikke kelgen köp milletlik we parlaq mediniyetke ige memliket bolup shekilliishide ,uyghur xeqimu , bashqa qërindash milletlerge oxshashla , türlük tarixiy dewrilerde siyasi, iqtisadi we medini jehetlerde muhim rol oynighan , bolupmu wetinimizning mol mediniyet ghezinisini bëyitishqa chong töhpilerni qoshqan idi . Ene shundaq töhpilerning biri uyghur xelqining 11- esirde yashighan büyük mutepekkuri we danishmen shairi yüsüp xas hajipning ölmes esiri «qutadghubilik » dastanidur . Bu dastan uyghurlarning islamiyet qubulidin këyinki yazma edibiyatidin hazirghiche zamanimizgha yëtip kelgen tunji bedii eser ; 11 – esir uyghur edibi tilining eng yaxshi nemunisi hem qara xaniylar dewri ijdimai hayati bilen idiolugiysining roshen inkasi we ipadisidur . Bu dastan pütün uyghur mediyti tarixidiki parlaq namayende bolush süpiti bilen ottura asiya medinyti tarixidimu zor qimmetke ige . 10- , 11- Esirlerde bizning hazirqi birlikke kelgen köp milletlik wetinimizde bir qanche hakimiyet teng mewjut bolup turghan idi . Shimali jungguda kidan ( qitan ) lar hakimiyti , jenubi jungguda sung sulalisi , gherbiy shimal ëgizlikining bir qismida tangghutlar hakimiyti , xëshi karidorida genju uyghur hakimiyti , turpan oymanliqi we uning etrapidiki bir qisim jaylarda quju ( ëdiqut ) uyghur hakimiyti , kucharning gherbidin tartip buxaraghiche we shimalda issiq köldin tartip jenupta xoten'giche bolghan keng zëminda qara xaniylar hakimiyti mewjut idi . Deslep balasaghun① shehrini , andin qeshqer ( orda kent ) ni paytext qilghan qara xaniylar hakimiytimu uyghur xelqining ejdadliri teripidin qurulghan bir sulale bolup , bu sulale miladi 9 – esirdin 13- esrning bashlirighiche dewr sürgen we pütün ottura asiya rayoninng iqtisad hem mediniyet tereqqiyatida muhim rol oynighan idi . Qara xaniylar sulalisi bolupmu 11- esirde zor güllinish dewrige kirdi . Bu dewirde bir tereptin , alliqachan bashlinip ketken yëzaigilik we qol hüner sanaiti ijdimai ishlepchiqirish küchining asasi qismi bolup qëlish netijiside , olturraqlishish we sheherlishish omumlship ketti . Qeshqer , barchuq ( maralwëshi ) , balasaghun , otrar, arap , semer qent we shuninggha oxshash yirik iqtisat , soda we mediniyet merkezliri meydan'ghakeldi; yene bir tereptin , uzun tarixqa ige milli en'eniwi mediniyet asasida , islam mediniyti we memlikitimizning ottura tüzlengligi mediniytining munewer amillirini qobul qilish bilen uyghur xelqining mediniyet tarixida yëngi bir dewr bashlandi . Bu yëngi dewr mediniyti ( taki 13- esirgiche ) gherp mediniytidin ëship ketken idi. Ene shu chaghlarda qara xaniylar sulalisi teweside ebu abbas perghani , ebu nesir arabi , ebu reyhan bironi , yüsüp xas hajip , mehmut qeshqiri qatarliq ulugh alim , mutepekkur we shairlar meydan'gha keldi . Sherqtiki buddachi , " ëdiqut " uyghurliri ichide sangqusali tutung qatarliq buyük terjiman we alimlar yëtishp chiqti . Dinni ayrimiliqlardin qet'inezer , öz dewrige nisbeten yüksek sewiyge ige bir pütün uyghur mediniyti wujutqa keldi . « Qutadghu bilik » dastani ene shundaq bir tarixiy sharaitta meydan'gha keldi .

①Balasaghun shehrining orni : hazirqi sowët qirghizistani toqmaq rayonining sherqi jenubigha toghra këlidu. Bu dastan qeshqerde yëzilghan bolup , muellipning ëytishiche , hijiriyning 462- yili 18 ayda tamamlan'ghan . Shuninggha qarighanda ,dastanning yëzilghan waqti miladi 1070 _ 1069_ yillirigha toghra këlidu . Muellipning özi balasaghunda tughulup , ijadi paaliytini qeshqerde ötküzgen Tegurdi menga elgin elgin elig yashim , Qoghu qildi quzghun tusi teg bashim . ( Tekküzdi manga qolin ellik yëshim , Qoghu① qildi quzghun tusidek bëshim . ) Bu misralardin muellipning bu dastanni yëziwatqan chaghlirida ellik yashlardin ashqanliqini , dasatanni yëzip bolghan waqti bilen sëlishturup qarighanda , texminen miladi 1018 – yaki 1019 – yili tughulghanliqi melum bolidu.

Dastan yëzilip bolghach , muellip uni qara xaniylar hökümdari tawghach bughra qaraxan ebu ëli hesen'g teghdim qilghan , hesen bughra xan muellpke xas hajipliq unwanini bergen .

Dastanning esli qolyazmisi tëxi tëpilghini yoq , hazir ilim dunyasigha melum bolghini öz zamanisidin xëli këyin köchürülgen wëna , qahire , perghane ( yaki nemen'gan ) nusxiliridin ibaret . BYP�|mo`�*

Wëna nusixisi : miladi 1439 – yili hirat shehride hesen qara sayil shemis dëgen kishi teripidin qedimqi uyghur yëziqida köchürlüp , miladi 1474 – yili istanbulgha keltürülgen we këyin awistiraliyelik sherqshunas hammir porgishtal bu nusxini wëna orada kütüpxanisigha keltürgen , bu hazirmu shu kütüpxanida saqlanmaqta ( bu nusxa hirat shehride köchürülgini üchün , hirat nusxisi depmu atilidu ) . 1823- Yili ڧiransuz sherqshunasi zhaubërt ambëdi tunji bolup metbuatta « qutadghu bilik » heqqide xwer ëlan qilish bilen teng uningdin bezi nemunilirini neshr qildurghan . 1870- Yili wën'giriye alimi wambiri shu nusxa boyiche « qutadghu bilik » ning eng muhim qisimlirini nëmischigha terjime qilip neshr qildurghan .

Qahira nusxisi : erep heripi asas qilin'ghan uyghur yëziqida köchürülgen bolup , qahirediki " hidiw " ( hazirqi qiral ) kütüpxanisida saqlanmaqta , bu nusxini 1896 – yili nëmis alimi moritiz tunji qëtim ashkarlighan hem 1897 – yili meshhur rus alimi

① Hajip _ (erepche ) arichi , wakaletdar , xanning eng yëqin meslihetchisi dëgen menilerdiki söz bolup , mehmut qeshqirining ëytishiche , bu sözning qedimki türkchisi " tayangu " yeni tayanch , seltenet tayanchi , dölet tüwrügi dëmektur . ( « Dëwani lughet türk », otu nusxa 230- bet . ) �L6! Radlofqa shu nusxining köchürmisini ewetken , radloڧ wëna nusxisi bilen bu nusxisini sëlishturup , nurghun emgek singdürgendin këyin ,1910- yili « qutadghu bilik » ning tiransikiripisiysi bilen nëmis tiligha qilin'ghan terjimisini neshir qildurghan . 1943- Yili qahire nusxisining 0otu nusxisini türkiyige keltürüp , qayta bësilip chiqqan . Perghane nusxisi erep heriipi asas qilin'ghan uyghur yëzighida köchürülgen we hemmidin toluq nusxa bolup , bu nusxini tunji qëtim tatar alimi zeki welidi 1914 – yili perghanining nemen'gan shehridiki muhemmet haji ishan lalerish dëgen kishining shexsi kütüpxanisida körgen we bu heqte xewer ëlan qighan. 1924 – Yili özbëk alimi pitret bu nusxini qolgha chüshürüshke muweppeq bolghan we bir yildin këyin bu nusxa heqqide maqala ëlan qilghan , andin 1928 – yili bu nusxining ayrim parchilirini zörür izahlar bilen özbëk tilida neshr qildurghan . Yuqirdiki 3 xil köchürme nusxida bëyitlar sani herxil idi . Mesilen : qahire nusxisi 5.400 Bëyittin , perghane nusxisi 6.095 Bëyittin terkip tapqan . Wëna nusxisi tëximu toluqsiz idi . Uning üstige , 3 nusiida digüdek köchürgüchilerdin kelgen ayrim xataliqlarmu bar idi . Këyin , türkiye alimi rëshit rehmiti arat yuqirda bayan qilin'ghan 3 nusxini tepsili sëlishturup toluqlash bilen 1947 – yili « qutadghu bilik » ningA . Nesri muqeddime ; B . Nezmi muqeddime ; C . Baplar munderijisi ; D . « Qutadghu bilik » tëkisiti; E . Muellip teripidin ilawe qilin'ghan üch parche lërikidin ibaret tiransikiripisiylik toluq metin ( tëkist ) ni turghuzup chiqti . Shu metin boyiche ëyitqanda , « qutadghu bilik » dastani 85 bapqa bölün'gen bolup , 6.645 Bëyit , yeni 13.290 Misradin terkip tapqan ( këyin qoshulghan nesri we nezmi muqeddimiler buning sirtida ) .

Dastan ayrim tötliklerni hisapqa almighanda , mesniwi ( ikkilik ) sheklide aruz weznining mutaqarip behride yëzilghan bolup , 3.800- 3.801 - Bëyit bilen axirida ilawe qilin'ghan 3 lërikining ikkisi mutaqarip musemmeni salim ( yeni ڧeulun , ڧeulun , ڧeulun , ڧeulun ,) weznide yëzilghan . « Qutadghu bilik » uyghur tilida yëzilghan hejim jehettin chong zhanir we uslup jehettin öz dewri üchün tamamen yëngi bir bedii eser bolush bilen bille , shu zaman uyghur edebi tilining mujessem qamusidur . Meshhur sowët alimi s . Y . Maloڧmu " « qutadghu bilik " – uyghurlarning yëzilghan yili melum bolghan eng qedimki islam didaktik mezmunidiki yadikarlighidur » ... Uning " erep ilipbesi bilen yëzilghan nusxiliri 11 – esirdiki uyghur tilining tawushlirini bir qeder roshen ekis ettüridu " deydu .

« Qutadghu bilik » özining qurulmisi we mezmuni bilen hemmidin burun bir edibi eser we uyghur dastanchiliqining tipik nemunisidur . Uningda lirika amilliri bilen ipik bayan , dirammiliq ëpizotlar bilen tebiet teswiri , obrazliq tesewur bilen shexs ( adem ) xaraktiri , pelsepilik tepekkur bilen mejaz ( mitaڧora ) nahayiti ustiliq bilen jipsilashturulghan . Lëkin u muhebbet dastani yaki qehrimanliq dastani emes . Bu eyni zaman ijdimai hayati bilen zich baghlan'ghan , öz dewrige nisbeten riyallighi intayin küchlük bolghan edibiy eserdur . « Qutadghu bilik » tiki nurghun teswirlerde zializim nuri chaqnap turidu , muellip öz dewridiki ijdimai turmushni quruq pendi-nesihetke tayinip emes , belki bedii usul bilen pirsunazhlar obrazini yaritip , konkirt weqe ëpizotliri arqiliq ekis ettüridu . Eserdiki töt pirsonazh öz – ara bir – birini yorutup bëridu . Ularning xaraktiriridiki perqler pirsunazhlarning bir – birige tamamen oxshimaydighan hayat pelsepisi we paaliyetliri arqiliq gewdilendüridu . Mana bu nuqta « qutadghu bilik » dastanini bashqa herqandaq pendi nesihet xaraktiridiki eserdin perqlendürüp turidu . Eserdiki hökümdar küntughdi muellip teripidin yüksek derijide ghayiwileshtürülüp " adil qanunning simwoli " qilin'ghan . U mundaq dep jakarlaydu : Konilik uzele kesermen ishig , Adirmazmen beksig ya qulsigh kishig . ( Qilurmen adalet bilen hel ishin , Ayrimasmen beg we qul dep hëch ishin . ) Kerek oghlum erse yaqin ya yaghuq , Kerek barqin erse kechigli qonuq . ( Kërek oghlum olsun , yëqin tughqinim , Yoluchi , ötkünchi , birer qonighim . ) Torude ikigu manga bir sani , Deserde adin bolmaghay ol mini . ( Manga teng ikisi qanun aldida , Bolekche bolmasmen höküm waqtida . ) Eserdiki wezir aytoldi özining bext – saadetning simwoli ikenlikini , emma bext – saadetning qararsizlighini , tutushni bilmise , uning tëz qëchip këtidighanliqini ëytidu we bext – saadetni tutup qëlishning eng muhim amili güzel exlaqiliq bir kishi bolush ikenlikini tekitleydu . Wezirning oghli ogdulmish eqil – paraset simwoli bolup , uning obrazi atsining obrazidinmu yarqinraq , u bir munche alijanap peziletlerni toluq igelligendin tashqiri , yene yüksek eqil – paraset we bilimge ige hem ashu eqil – paraset we bilim arqiliq dölet we puqralar üchün xizmet qilishqa intilidighan bir obrazdur . Eserdiki qanaet simwoli odghurmish hemmidin murekkep shexs . U zor alim , danishmen , peylasop , lëkin , riyal dunyadin qol üzgen zahit . U , bu dunyani bir qonalghu ( öteng ) , kishi üchün azghina yimeklik bilen bedenni yapqudek bir parche lata kupaye , bashqa ishlarning hemmisi bihude awarigerchilik dep qaraydu . Kuntughdi ëligning saray xizmitige teklip qilip yazghan xëtige qattiq jawap qayturidu . Lëkin , axirida ogdulmish bilen kuntughdi ëligning : xelqqe paydiliq bolush kërek , xelqqe xizmet qilghan kishilerla heqiqi bextke ërishidu , xelqqe xizmet qilishning özimu bir ibadet dëgen mezmundiki geplirige qayil bolidu we ogdülmishke : sëning mangghan yolung toghra , sen shu yolda mëngishni dawam et , dep ipade bildüridu . Dimek , muellip özining bi rpütün idiye hisyatini ene shu töt pirsunazh , yeni adalet simwoli küntughdi ëlig ( hökümdar ) , bext – saadet simwoli aytoldi ( wezir ) , eqil – paraset simwoli ogdulmish (wezirning oghli ) , qan'et simwoli odghurmish ( zahit ) arisidiki dirammiliq söhbetke singdürüp , özining dölet we jemietni qanun , bilim we exlaq – pezilet bilen idare qilish heqqidiki bir qatar ghayiwi qarashlirini namayen qilidu . Öz dewridiki rialliqni islah qilishqa qaritilghan bir qatar ijdimai teshebbuslarni otturigha qoyidu , u , qara xanilar dewridiki yuqiri tebiqighe mensup shexs bolsimu , ijtimai zidyetlerdin özini qachurmastin we zialliqni pedezlimestin , belki uningdiki mewjut illetlerni dadilliq we rehmisizlik bilen ëchip tashlaydu hem sökidu . Mesilen : Ey ëlig , otachi sani sen bu kun , Budun barcha iglig sanga munglughun . ( Ëlig san tiwipqa oxsharsen bu kun , Sanga muhtaj ërur aghriq _ glq putun . )

Qayusi koturmish bolur kuch irinch , Yaqusi chighayliq bile yër saqinich . ( Biri chekkech zulum ,bexti qaradur , . Biri yoqluq ghëmide binewadur . ) Qayu ach ,qayusi yalinmish bolur , Qayu qadghu birle unimish bolur . ( Biri ach , u birsi yalangghach yurur , Biri qayghu – ghemde pighanlar chëkur . ) Sëningde turur , kor , bularning emi , Otaghil daru birle , bolghil qami . ( Sëningde turur , kor , buning dorisi , Dawala bolup sen hëkim – ustisi . ) duc Qali qilmasa sen emi ya oti , Bodunqa bolursen tirglik yuki . ( Bërip dora _ dawasin qilmisang ger , Sëningdin bu xelqqe palaket tëger .) Muellip yene bir qanche bëyita shu waqittiki rial jemietke bolghan köz qarishini töwendiki mezmunlar bilen ipadilep bëridu : " Ey bilimlik kishi , etrapinggha bir baq . Nimilerni körersen , bilimliker xarlan'ghan , ëtiwardin chüshken , chetke qëqilghan ....Eqilliqlar tilsiz , ular aghizini achmas .... Halalning cheqet ëtila qaldi , hemme yaqni haram qaplidi , buni sezgen kishi yoq .......Wapa ornini japa igellidi , toghra yolda mangghan kishi nede ?! " Öz dewridiki rialliqqa qarita ,yüsüp xas hajip özi yaratqan ghayiwi pirsunazhlar aghizidin adil qanun yürgüzüsh , bilim , iql – paraset we exlaqni izzetlesh asasiy mezmun qilin'ghan ijdimai ghayini otturgha qoyidu . Bundaq bir ijdimai ghayining otturgha qoyulishi eyni dewrge nisbeten ëyitqanda , bir " otupiye " ( xiyal ) bolsimu , shübhisizki , u melum derijide eyni dewirdiki xelq arzu – armanlirini we menpeetini ekis ettürgen , tarixi tereqqiyat teliwini ipadiligen , shunga bu mueyyen ilgharliqqa ige . Ene shu nuqtilar boyiche ëyitqanda , « qutadghu bilik » bashqa barliq munewer kilasik edebiyat miraslirigha oxshashla roshen xelqchilliq xususiytige ige eserdur . Shuni alahide tekitlep körsitish kërekki , « qutadghu bilik » til we shëiri uslup jehettiki alahidiliki bilen uyghur shëiriytining 11 – esirdila xëli yuqiri sewiyge ërishkenlikidin dërek bëridu . Mesilen : esker bashlighi yüreklik we jesur bolushi lazim , shu chaghldila uning jengchilirimu jasaretlik bolalaydu , dëgen pikir mundaq gewdilendürülgen : Kör , arsilan bolu birse itqa bashi , Bu it barche arslan bolur oz tushi . Qali bolsa arsilan'gha it bashchisi , Ol arslan bolur barche it saqishi , ( Boliwerse itqa , kor , bash arsilan , Bolur itlar hemme arslansiman , Eger bolsa it u arslan'gha bash , Bolur arsilanlar hem ittek haman . )

Muellip ademning meniwi kamaletke ërishish waqti yashliq chëghi ikenligi toghrisida mundaq deydu :

Bodum oqteg erdi , kongul erdi ya , Kongul qilghu oqteg bodum boldi ya , ( Boyum idi oqtek , köngül idi ya , Köngül qilghu oqtek , boyum boldi ya . ) Tebiet teswirige bir misal : Qaliq yirtti kedmish qara konglekin , Achildi yaruq yuz koturdi egin . Kule baqti orlep tanu qiz yuzi , Yarudi bu dunya iri hem qozi .

( Pelek yiritti keygen qara könglegin , Kotertip perenje , u achti yuzin , Kulup baqti orlep guzel qiz yuzi , Yoridi jahanning her ikki yuzi ①. ) « Qutadghu bilik » ning uyghur hazirqi zaman edebiyati bolupmu uyghur shëiriytidiki yene bir muhim töhpisi shuki , uningda hazirqi zaman uyghur shëiriytidiki bezi nadir zhanirlar ( mesilen : rubai , tejnis , tuyuq ) ning shu dewirlerdin tartip uyghur shëiriytide mewjut ikenligi , yeni bu zhanirlarning qedimdin qalghan milli miraslirimiz ikenligi roshen namayen qilin'ghan . Bu uyghur edebiyati tarixi we edebiyat nezeriysidiki bizi chigish mesililerni hel qilishta bek muhim ehmiyetke ige .

Rubailargha misal : Negu er bolur , kor , minger dushmani , Minger sozlemese kunige ani . ) Borimu bolur korgil itte qayar , Udula ishtse ming itler uni . ( Nichuk er sanalur minger dushmini , Ming gheywet qilmisa uni her küni Kor , ittin qachqan u bori bolurmu , Anglansa keynidin ming itning uni . ) Qut ol beg , bodunqa qutadghu kerek , Qutadsa bodun qarni todghu kerek . ① Ikki yuzi _ kun'gey we teskey . Bu begler tengiz ol tupi yinchulug , Tengizke yaghughli bayughu kerek . ( Begdur bext , elge bext bexsh qilmaq kërek ) Bext berse , el qarnin toydurmaq kërek . Bu begler dëngizidur , tuwi unchilik , Dëngizge yëqinlar bëyimaq kërek . ) Mana bu kublitlarda rubaiyning hemme alahilidikliri , yeni chongqur pelsepilik pikir , mena jehettin musteqililiq we tolghunluq , til we uslup jehettin pishshiq hem ixchamliq , shekil jehettin totlük bolush xususiyetliri toluq ipadilen'gen . Tejnis we tuyuq umonim sozlerdin paydilinip yëzilghan bir xil shëir shekli bolup , ottura asiya xeliqliri bolupmu uyghur shëiriytide keng tarqalghan bir xil nadir söz sen'itidur . Bu xil shëir shekli qedimdin tartip hazirghiche mewjut bolup kelmekte , belki tereqqi qilmaqta . « Qutadghu bilik » te mana shu söz sen'itigimu alliqachan asas sëlin'ghanliqini körimiz . Mesilen : "qiz " dëgen soz qedimqi uyghurchida hazirqi menisidin tashqri , "qis " , " kem " , " nadir " dëgen menilerni bëretti . Shair buningdin paydilinip bundaq yazidu : Bu mundaq kishiler bolur izi①qiz , Bu qiz qizlighi qildi qiz ati qiz . ( Mushundaq kishiler bolur bekmu qiz , Bu qiz qizlighi qildi qiz ati qiz . ) ① Izi _ ( qedimqi uyghurche ) bek , bekmu . "Hisap " dëgen söz qedimqi uyghurchida " saqish " dëyiletti . " Saqish " sozining itmologiysi ( këlip chiqishi ) " saq ish " bolghachqa , shair buningdin paydilinip mundaq yazghan : Saqish saqlighin boldi ati saqish , Koru barsa saqish izi ok saq ish . ( Hësap saqlighidin ataldi " saqish " Korursen hisap u ozi bek saq ish . )

" Qesir ", " saray " , " orda " sözliri qedimqi uyghurchida " qarshi dëyiletti . "Qarshi " sözi yene hazirqi menisidimu ishlitiletti . Shair buningdin paydilinip mundaq yazghan : Bu begler ewi ati qarshi turur , Bu qarshi ichindeki qarshi turur . ( Bu begler öyining ati " qarshi " dur , } Bu " qarshi " ehli öz – ara qarshidur . ) "Og " dëgen söz qedimqi zamanda eqil – idrak , maxtimaq , chong yaki büyük dëgen menilerde qollinatti , shair buningdin paydilinip nahayti obdan tuyuq ( muxtemilat ) yazghan : Qayu erde bolsa uqush birle og , Ani er ataghil , neche ogse og . Uqush og bilik kimde bolsa tugel , Yawuz erse kedti ,kichik bolsa og . ( Eger kimde bolsa ang –idrak we og , Uni er sanap sen qanche ogseng og . Eqil – ang , bilim kimde bolsa toluq , Yaman bolsa xop de ,kichik bolsa og .) Bu yerde "og " sözi birinchi misrada eqil , ikkinchi misrada maxtimaq , tötinchi misrada chong dëgen menilerde kelgen . « Qutadghu bilik » te mol we kishini chongqur oylanduridighan pelsepilik pikrler sherhilen'genliki , yüksek bediiylik ipadilen'genliki üchün , u dunyagha këlishi bilenla qara xaniylar tërotoriyesining ichi we sirtidiki keng rayonlarda chongqur tesir qozghighan . Kitapqa shu dewirde bashqilar teripidin ikki muqeddime yëzilghanliqi we 14 – esirning këyinki yërimighiche yashighan " altun orda " dölitinng merkezliridin bolghan saraychiq shehri xarabisidin 1909 – yili tëpilghan bir kozida « qutadghu bilik » ke teqliden yëzilghan misralarning uchraydighanliqi buning janliq delilidur . 12- Esirning axiri bilen 13- esirning bashlirida yashighan edip exmet yüknekining " etebetul heqayiq " ( heqiqet ishigi ) namliq didaktik dastanining mezmun we uslup jehettin « qutadghu bilik » ke oxshaydighanliqi ,« qutadghu bilik » tin 250 yil këyin nesirdin rabghuzi teripidin yëzilghan « qissesul enbiya » namliq eserning bëshidiki « bahar heqqide medihiye » mu « qutadghu bilik » ning dölet , siyaset , we ijdimai idiyiler jehettila emes , belki edibiyat jehettimu këyinkilerge qanchilik küchlük tesir körsetkenlikini ispatlaydu . Yuqirda bayan qilin'ghanlardin melum boliduki , « qutadghu bilik » yëngidin ayighi chiqip tangtaylap mëngiwatqan bir mediniyetning emes , belki qedimqi we yüksek bir milli mediniyetning biwaste mes'huli . U , edibi eser bolush bilen bille hem tarix , hem pelsepe , hem " siyasetname " yaki döletshunasliq , hem ijdimai telim – terbiye we uzaq ötmüsh hayat bilen qara xaniylar dewridiki rëal hayatni özide mujessemleshtürgen sistimiliq bir ilmi eser . Shuning üchün , u , sherq mediniytini , uyghur we bashqa türki tillarda sözlishidighan xelqler tarixini , qedimqi ejdartlarning pelsepe , hoquq , ( qanun ) , ëtika ( exlaq ) , telim – terbiye , diniy ëtiqat , dunya qarash , örp – adetlirini tetqiq qilishta zor ehmiyetke ige . Shundaq bolghachqa , ötken esirning axiridin bashlapla , bu eser xelq'arada iliq sahesidikilerning zor derijide diqqet – ëtiwarini qozghidi , herqaysi memliket alimliri we tetqiqat xadimliri « qutadghu bilik » uyghur mediniyet tarixidiki yazma yadikarliqlar ichide hemmidin köp tetqiq qilin'ghan eser , bu eser xelq'ara ilim sahesidikilerning muhim tetqiqat tëmilirining biri bolup kelmekte . Bizning ëlimizdimu markisizimliq meydan , nuqtinezer we usul bilen « qutadghu bilik » üsitde omumiyüzlük we sëstimiliq tetqiqat ëlip bërilmaqta . Ochuqraq qilip ëyitqanda , « qutadghu bilik » 11- esirge teelluq bir edibi eser bolghachqa , barliq kilasik medini miraslargha oxshashla , bu eser we uning muellipimu bezi jehetlerde sinpi hem tarixi cheklimlerdin xalas bolalmighan . Shunga , biz tarixi matiryalizimilq nuqtinezer bilen , uning shakilini chiqitiwëtip , mëghizini ëlip , uning ichidiki paydiliq tereplerni sotsiyalistik meniwi mediniyet qurulushi üchün xizmet qildurishimiz lazim . MxzHiK 0<n « Qutadghu bilik » dastanini hazirqi zaman uyghur tilida öz wezni bilen nezmi sheklide ishlesh tunji qëtim boluwatqan ish . Sewiymizning cheklik bolushi tüpeylidin bu nusxida bezi yëtishsizliklerning körülishi tebii . Kitapxanlarning qimmetlik pikirlirini ayimasliqini ümit qilimiz . « Qutadghu bilik » ni neshirge teyyarlash guruppisi 1983- Yil may , Qutadghubilik

Nesiri muqeddimisi

1. Hemdu – sana , minnet we sansiz medihler 2. Eziz we ulugh tengrige kim , ( u ) ulughluq igisi we kamal 3. Qudretlik padishadur . ( U ) yerni , kökni yaratqan . 4. Barliq janliqlargha riziq bergen . 5. Xalidi , shuni qildi ; hemde niminki xalisa , shuni qilur . 6. Ye ulullahu mayesha we yehkumu mayurid ( xuda xalighinini qilidu we

Qutadghubilikbirinchi bap

Hemmdin eziz we ulugh bolghan tengrining Medhiysi bayanida 1 Xuda ati bilen sozum bashlidim Toreltken , osturgen , kechürgen izim[14] 2 Tola medhi birle tumen ming sena , Qadir bir xudagha anga yoq pena [15] .

3 Qongur yer , yëshil kok , kun , ay birle tun Yaratti zaman , waqit , mexluq we kun . 4 U xalap yaratti ,yaraldi putun , U birla didi " bol " bar oldi putun . 5 Bu barche yaralghan muhtajdur anga , Igem sen bihajet , yoq sanga hemrah . 6 Ey qadir we menggü bihajet bayat , Sëningdin bolekke yarashmas bu at . 7 Ulughluq sanga hem buyukluk sanga , Sëningdin bolek yoq sanga tush – tenga . 8 Ey bir sen , birikmes sanga bashqa bir , Burun sen jimdin ,jimdin axir . 9 Sanaqqa qëtilmas sëning birliging , Putun nersige yetti qudretlikliging . 10 Guman yoqki , bir sen , ey menggu xuda , Ozung her nichuk san – sanaq sirtida . 11 Ichu – tash biluchi ey heqqulyeqin[16] , Kozumdin yiraqsen , kongulge yëqin . 12 Ërur barlighing kun we aydek yoruq , Tëgingge yëtuchi kongul – eqil yoq . 13 Nimeliktin ermes sëning birliging Yaratting jimini , jismi sëning . 14 Putun bar nëmetni yaratting ozung , , Yoqilur jismi , tirik sen özüng . 15 Yaratqan barlighigha yaralghan tanuq [17], Yaralghan ikki bir tanuqi ëniq . 16 Uning oxishishi yoq we yaki tëngi , Nichuklukke yetmes xalayiq ëngi . 17 U yürmes , u yatmas , oyghaq , uxlimas , Uningdin yiraqtur tesewur – qiyas . 18 Ne aldida , ne këyin , ne ong – solda , Ne peste ,igizde , ne udulda u . 19 Orun ol yaratti , orun yoq anga [18] , Uningsiz orun yoq , ishen'gin bunga . 20 Ey sirgha yëqin , eyu kongulge eziz , Guwadur sanga barche suret we iz . 21 Yaratting tumen ming tirik ,sanaqsiz , Quruqluq qara tunni , chuqur , tagh , dala , dong , dëngiz . 22 Bëzetting yëshil kokni yultuz bilen , Yuruttung qara tünni kunduz bilen . 23 Ucharliq , mangarliq , tinarliqki bar , Sënngdin ichip , yep tiriqklik qilar . 24 Ëgiz ersh ustidin yer astigha ta , Putun barche muhtaj ey igem sanga . 25 Aya heqqe putken , ach hemdige til , Diling putse sheksiz , yurutme eqil[19] . 26 U qandaq dimektin kongulni kuzet , Putup barghigha asayishqa yet . 27 Nichuk , qanche dep yurme , turqin ozung , Nichuk , qanchisiz bil , uzartma sozung . 28 Bu mungluq qulungni , ey mungsiz igem , Kechürgin gunayini eylep kërem . 29 Sanga sighindim , umidim sanga , Qiyinliq yërimde medet qil manga . 30 Soyumluk resul birle turghuz mëni , Qolum tutquchi qil qiyamet küni . 32 Ulugh kunde korset ularning yuzin , Qolum tutquchi eyle yaxshi sozin . 33 Sëni maxtiyalaymen layiq ozum , Sëni senla maxta , kësildi sozum Iradisi boyiche höküm qilidu.) 7. Yene sansiz salam we durutlar insanlarning 8. Yaxshisi , peyghemberlerning serxili ( we tengrining ) ulugh elchisi 9. Muhemmet mustapagha bolsun , yene 10. Uning yarenliri bolghan eziz we muhterem sahabilardin 11. Alla razi bolghay 12. Bu bek eziz bir kitaptur , ( u ) chin hëkimlirining 13. Hikmetliri bilen bëzelgen , machin alimlirining 14. Shëirliri bilen yasan'ghandurki , 15. Bu kitapni oqughan we bu bëyitlerni ( bashqilargha ) bildurgen ( kishi bu) 16. Kitaptinmu ezizraqtur . Chin – machin ) 17. Alimliri we hëkmetlirining hemmisi bir qarargha 18. Keldilerki , meshriq wilaytide , 19. Purun turki xelqler yashaydighan yerlerde ,