بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى

بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ياكى 1- دۇنيا ئۇرۇشى، 1914-يىلى 7-ئايدىن 1918-يىلى 11-ئايغىچە يۈز بەرگەن، جاھانگىر دۆلەتلەرنىڭ ئىككى چوڭ گۇرۇھى ئوتتۇرىسىدىكى دۇنيانى يېڭىۋاشتىن بۆلۈشۈۋېلىش مەقسىتىدە ئېلىپ بېرىلغان ئۇرۇشتۇر. دۇنيادىكى 33 دۆلەت، ئاھالىنىڭ تۆتتىن ئۈچ قىسمى (1 مىليارد500 مىليون ئاھالە) بۇ ئۇرۇش قاينىمىغا كىرىپ قالغان.

ھەققىدە

بۇ ئۇرۇشنىڭ مەنبەسى ياۋروپادىكى بىر قانچە كاپىتالىستىك كۈچلۈك دۆلەت، يەنى گېرمانىيە، فرانسىيە، ئەنگلىيە، روسىيە، ئىتالىيە ۋە ئاۋستىرىيە-ۋېنگرىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ ئەمەلىي كۈچ، بىخەتەرلىك ۋە ئىقتىسادىي مەنپەئەت تۈپەيلىدىن پەيدا بولغان ئۆزئارا تالاش-تارتىشلاردۇر. مۇشۇنداق تالاش-تارتىش داۋامىدا كېيىن باش كۆتۈرگەن كۈچلۈك دۆلەتلەر ئەينى چاغدىكى دۇنيا تەرتىپىگە رازى بولماي، ئۆز كۈچىگە مۇناسىپ خەلقئارا ئورۇنغا ئىگە بولۇشنى تەلەپ قىلغان. 1-دۇنيا ئۇرۇشىدىن ئىلگىرى يېڭىدىن گۈللەنگەن كۈچلۈك دۆلەت گېرمانىيە ئىدى، ئۇنىڭ پولات-تۆمۈر مەھسۇلاتى ئەنگلىيە ۋە فرانسىيىنىڭ پولات-تۆمۈر مەھسۇلاتىنىڭ يىغىندىسىدىن ئېشىپ كەتكەنىدى. گېرمانىيىنىڭ گۈللىنىشى قوشنا دۆلەتلەرنى ئومۇميۈزلۈك ئەندىشىگە سالدى. فرانسىيە بىلەن روسىيە ئالدى بىلەن ئىتتىپاق تۈزدى. ئاندىن كېيىن ئەنگلىيە فرانسىيە ۋە روسىيە بىلەن ئايرىم-ئايرىم ھالدا شەرتنامە تۈزۈپ، ئۈچ دۆلەت شەرتنامىسىنى ھاسىل قىلدى، بۇ قىسقارتىپ ئانتانتا دۆلەتلىرى دېيىلدى. گېرمانىيە بولسا ئاۋسترىيە-ۋېنگرىيە ئىمپېرىيىسى ۋە ئىتالىيە بىلەن ئۈچ دۆلەت ئىتتىپاقى تۈزدى. بۇ قىسقارتىپ ئىتتىپاقداش دۆلەتلەر دېيىلدى. شۇنداق قىلىپ ياۋروپادا بىر-بىرىگە قارىمۇ قارشى ئىككى چوڭ جاھانگىرلىك گۇرۇھى پەيدا بولدى، ئۇرۇش قارا بۇلۇتى پۈتكۈل ياۋروپانىڭ ئاسمىنىنى قاپلاپ كەتتى.

1914-يىل 6-ئاينىڭ 28-كۈنى ئاۋسترىيە-ۋېنگرىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ خان ۋارىسى شاھزادە فېردىناند بوسنىيە ۋەتەنپەرۋەر ياشلىرى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈۋېتىلدى، ئاۋسترىيە-ۋېنگرىيە ئىمپېرىيىسى شۇ سەۋەبتىن سېربىيىگە ھۇجۇم قوزغىدى. روسىيە سېربىيىنى قوللىدى، گېرمانىيە ئاۋسترىيە-ۋېنگرىيە ئىمپېرىيىسىنى قوللىدى، فرانسىيە بىلەن ئەنگلىيە روسىيە بىلەن ئىتتىپاق تۈزگەنلىكتىن، ئۇلارمۇ بۇ ئۇرۇش قاينىمىغا كىرىپ قالدى.

ئىتالىيە دەسلەپتە ئۇرۇش قاينىمىغا كىرمىگەن بولسىمۇ، ئۇرۇشنىڭ كېيىنكى مەزگىلىدە ئانتانتا دۆلەتلىرى گۇرۇھىغا قاتناشتى. ياۋروپانىڭ سىرتىدىكى ئامېرىكىمۇ دەسلەپتە ئۇرۇشقا قاتناشمىغانىدى، كېيىن گېرمانىيە چەكسىز يوشۇرۇن پاراخوت ئۇرۇشىنى قوزغىدى دېگەن باھانە بىلەن 1917-يىلى 4-ئايدا گېرمانىيىگە ئۇرۇش ئېلان قىلدى. ياپونىيە 1914-يىلى 8-ئايدا گېرمانىيىگە ئۇرۇش ئېلان قىلىپ، ئەسكەر چىقىرىپ گېرمانىيىنىڭ جۇڭگودىكى كۈچ دائىرىسى بولغان شەندۇڭ ئۆلكىسىنى ئىشغال قىلىۋالدى.

ئۇرۇش تۆت يىل ئۈچ ئاي داۋاملاشتى. ئاساسلىق جەڭ مەيدانى ياۋروپادا بولدى. ئەڭ ئاخىردا بۇ ئۇرۇش ئىتتىپاقداش دۆلەتلەرنىڭ مەغلۇبىيىتى بىلەن ئاخىرلاشتى. پۈتكۈل ئۇرۇش داۋامىدا ئۇرۇشقا قاتناشقان دۆلەتلەرنىڭ جەمئىي 10 مىليوندىن ئارتۇق ئادىمى ئۆلدى، يارىلانغانلارنىڭ سانى تەخمىنەن 20 مىليونغا يەتتى، ئىقتىسادىي زىيان تەخمىنەن 270 مىليارد ئامېرىكا دوللىرىغا يەتتى.

ئۇرۇش جاھانگىرلار ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەتنى ھەل قىلالمايلا قالماستىن، بەلكى ئىنقىلابنىڭ قوزغىلىشىغا سەۋەب بولدى. 1917-يىلى روسىيىدە ئۆكتەبىر ئىنقىلابى پارتلاپ، تۇنجى سوتسىيالىستىك دۆلەت قۇرۇلدى، دۇنيا تارىخىدا يېڭى چوڭ ئۆزگىرىش يۈز بەردى.

سەبەبى

1914 -يىلى 6-ئاينىڭ 28-كۈنى ( سېربىيە دۆلەت بايرىمى )، ئاۋسترىيە － ۋېنگىرىيە ئىمپېرىيەسىنىڭ ۋەلىئەھدى كىنەز ئەر - خوتۇن سارايېۋودىكى ئابا يولىغا ئورنىتىلغان كۆزىتىش ئاپراتىنى كۆزدىن كەچۈرگەندە، سېربىيەلىك ياش جافۇلى پرىنسىپې پرۇسسىيە تەرىپىدىن ئېتىپ ئۆلتۈرۈلدى. بۇ 1 - دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ پىلىكى بولۇپ قالدى.

جەريان

بۇ قېتىمقى ئۇرۇشنى ئۈچ باسقۇچقا بۆلۈشكە بولىدۇ :

1914 - يىلى ئۇرۇشنىڭ بىرىنچى باسقۇچى. بۇ بىر يىلدا، گېرمانىيە ئۇرۇشتىن ئىلگىرىكى ئاساسەن تۈزگەن سلىيېمان فىنلاندىيە پىلانى، ئالدى بىلەن غەربىي سەپتە كەڭ كۆلەمدە ھۇجۇم قوزغىغان، مارن دەرياسى قاتارلىق جەڭ بولغاچقا فرانسىيە، ئەنگىلىيە، بىلروسىيە ئۈچ دۆلەت ئارمىيىسىنىڭ پۈتۈن كۈچى بىلەن قارشىلىق كۆرسەتكەن ۋە رۇسىيە شەرقىي سەپتە ھۇجۇمغا ئۆتكەن، بۇنىڭ بىلەن گېرمانىيە ئارمىيەسى نازىر ىنىڭ جەڭ پىلانى بەربات بولدى.

1915-يىلىدىن 1916-يىلىغىچە ئۇرۇشنىڭ ئىككىنچى باسقۇچى. ئىككى تەرەپنىڭ ھەممىسى 1916 - يىلى ھەل قىلغۇچ بىر يىل دەپ، شۇڭا بۇ بىر يىلدا ئۈچ قېتىم چوڭ تىپتىكى قۇرۇقلۇقتا جەڭ بارلىققا كەلدى، يەنى غەربىي لىنىيە « ۋېردۇن جېڭى »، « سومما دەرياسى ئۇرۇشى » ۋە شەرقىي روسىيە ئارمىيىسىنىڭ يازلىق ھۇجۇمى دېڭىزدا، ژىللاند دېڭىز ئۇرۇشىدىن كېيىن، ئەنگلىيە يەنىلا دېڭىزنى چىڭ كونترول قىلىپ تۇرىدۇ.

1917-يىلىدىن 1918-يىلىغىچە ئۇرۇشنىڭ ئۈچىنچى باسقۇچى. 1917 - يىلى، ئامېرىكا گېرمانىيەگە قارشى ئۇرۇشقا قاتناشتى، جۇڭگونىڭ قاتارلىق دۆلەتلەرمۇ ئارقا - ئارقىدىن ئۇرۇشقا قاتناشتى، ئانتانتا دۆلەتلىرى قاتارلىق 27 دۆلەت ئۇرۇشقا قاتناشقان، روسىيە « فېۋرال ئىنقىلابى » ۋە « ئۆكتەبىر ئىنقىلابى » پارتلىغان، جاھانگىرلىك ئۇرۇشىدىن چىكىنىپ چىقتى.

ئاقىبەت

ئۆلۈم - يېتىم ئەھۋالى

ئانتانتا دۆلەتلىرى باش جەڭچىلەر ئۆلۈش ئەھۋالى: 5 مىليون 497 مىڭ 600 ئادەم؛

ئىتتىپاقداش دۆلەتلەر ئومۇمىي ئەسكەردىن قۇربان بولغانلىرى: 3 مىليون 382 مىڭ 500 ئادەم؛

ئۇرۇش قىلىۋاتقان ئىككى يارلانغانلار ئومۇمىي سانى: 10 مىليون ئەتراپىدا؛

قازا قىلغان ئومۇمىي سانى: 6 مىليون 493 مىڭ ئادەم؛

تەئسىرى

بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى تۆت يىل داۋاملاشقان، 30 دىن ئارتۇق دۆلەت، 1 مىليارد 500 مىليون نوپۇس ئۇرۇش قاينىمىغا كىرىپ قالدى، ئۇ ئىنسانلارغا غايەت زور ماددىي ۋە روھىي جەھەتتىكى زىيان ئېلىپ كەلگەن.

باھا

بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى بىر مەيدان ئادالەتسىز جاھانگىرلار ئوتتۇرسىدىكى ئۇرۇش، پۈتۈن دۇنيادىكى ھەر قايسى دۆلەت خەلقىگە ئېغىر ئاپەت ئېلىپ كەتتى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، پەن - تېخنىكا جەھەتتە زور ئىلگىرىلەش ئېلىپ كەلدى، ھەرقايسى ئەللەرنىڭ سىياسىي، ئىقتىساد ، پەن - تېخنىكا، مەدەنىيەت ۋە ھەربىي ئىشلار قاتارلىق جەھەتلەردە زور دەرىجىدە كۈچەيتىپ، 1 - دۇنيا ئۇرۇشى كىشىلىك ھوقۇق ئىشقا ئاشۇرۇش قەدىمىنى تېزلەتتى.