Orqun-Yénsey Yéziqi
Orqun-yénsey yéziqida 39 herp, bir ayrish belgisi bolup, bu yéziq élipbelik yéziq bilen boghumluq yéziqning arilashmisidur. Orqun-yénsey yéziqi omumen, ongdin solgha qarap toghrisigha yézilidu. Lékin, yénsey menggü tashlirida soldin onggha yézilghan, ayrim menggü tashlarda bir quri ongdin solgha, yene bir quri soldin onggha zenjirsiman ulap yézilghan ehwallarmu uchraydu. Bu yéziqta töt herp sekkiz sozuq tawushni, 31 herp 18 üzük tawushni, besh herp qosh herplik boghumlarni ipadileydu. Sözler bir-biridin qosh chékit ( : ) arqiliq ayrip yézilidu. Bezi söz birikmiliri bir söz qilip qoshup yézilidu. Ayrim orunlarda «~» söz ayrish belgisi ornida qollinilidu. Orqun-yénsey yéziqining menbesi we türkiy xelqlerning bu yéziqni qaysi dewrdin bashlap qollanghanliqi qatarliq mesililerde alimlarning köz qarishi birdek emes. Bezi tarixiy matériyallargha asaslanghanda bu yéziqni uyghurlar 5- esirdin 8- esirgiche, yeni, gherbke köchüshtin ilgiriki mezgillerde qollanghan.
Uyghur Orxun Yéziqqining élipbesi
[تەھرىرلەش]| ishlitilishi | herplér | ipadilinishi (ULY)we teleppuzi (IPA) | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sozuq tawushlar |  |
a;e | /a/, /e/ | |||||
 |
i;ï | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
 |
o;u;w | /u/, /o/, /w/ | ||||||
 |
ö;ü;w | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| üzük tawushlar | maslishishchan tawushlar | bilen: (¹) — arqa, (²) — aldi sozuqtawushlar |
 |
 |
b¹ | /b/ | b² | /b/ |
 |
 |
d¹ | /d/ | d² | /d/ | |||
 |
 |
g¹/gh | /ʁ/ | g² | /ɡ/ | |||
 |
 |
l¹ | /l/ | l² | /l/ | |||
 |
 |
n¹ | /n/ | n² | /n/ | |||
 |
 |
r¹ | /r/ | r² | /r/ | |||
 |
 |
s¹ | /s/ | s² | /s/ | |||
 |
 |
t¹ | /t/ | t² | /t/ | |||
 |
 |
y¹ | /j/ | y² | /j/ | |||
| Only (¹) — Q only (²) — K |
 |
 |
q | /q/ | k | /k/ | ||
| barliq sozuq tawushlar bilen |
 |
ch- | /tʃ/ | |||||
 |
m- | /m/ | ||||||
 |
p- | /p/ | ||||||
 |
sh- | /ʃ/ | ||||||
 |
z- | /z/ | ||||||
 |
ng- | /ŋ/ | ||||||
| qoshma herpler | + sozuq tawush |  |
ich, chi, ch | /itʃ/, /tʃi/, /tʃ/ | ||||
 |
iq, qi, q | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
 |
 |
oq, uq, qo, qu, q |
/oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/ |
ök, ük, kö, kü, k |
/øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/ | |||
| + üzük tawush |  |
nch- | /ntʃ/ | |||||
 |
ny- | /ɲ/ | ||||||
 |
it- | /lt/, /ld/ | ||||||
 |
nt- | /nt/, /nd/ | ||||||
| word-divide symbol |  |
|||||||
| (-) — peqet söz axiridila | ||||||||
A reading example:
— inscription (LTR)
- T²NGR²I — transliteration
- /Teŋri/ — transcription
- Teñri / tanrı — record with modern Turkic alphabet
- The skygod or the eternal blue sky indicating the highest god — ancient meaning
- The God — modern meaning
Orqun-yénsey yéziqida yézilghan medeniy yadikarliqlar uyghur millitining tarixini, siyasiy, iqtisadiy ehwalini, itnografiyisini, til-yéziqi, edebiyat-seniti we medeniyet tarixini tetqiq qilishta intayin muhim ehmiyetke ige.
Orqun-yénsey yéziqida yézilghan yadikarliqlarning asasliqi xaqanlar, qebile bashliqliri, leshker bashliqlirining qehrimanliq hayati, baturluqi, teswirlengen medhiyiler we ular ölgendin kéyin hayatliqidiki töhbiliri xatirilengen menggü tashlar bolup, ularning asasliqi töwendikilerdin ibaret.
1. Chorin menggü téshi.
2. Tunyuquq menggü téshi.
3. Köl tégin menggü téshi.
4. Bilge qaghan menggü téshi.
5. Kulchur menggü téshi.
6. Moyunchur menggü téshi.
7. Toqquz oghuz qaghani menggü téshi.
8- Suji menggü téshi.
9. Térxin menggü téshi.
10. Tes menggü téshi we bashqilar