Orqun-Yénsey Yéziqi

ئورنى Wikipedia

УЙҒУРЧӘ, ئۇيغۇرچە

orqun-yénsey yéziqi
Junggo we chet el alimliri bu yéziq bilen yézilghan menggü tash yadikarliqliri mongghuliyidiki orqun deryasi wadiliridin hem sibiriyidiki yénsey deryasi boyliridin tépilghachqa, tépilghan ornigha qarap orqun-yénsey yéziqi dep atighan. Shu waqitta bu yéziqni ishletken asasiy xelqning namigha qarap qedimki türk yéziqi, kök türk yéziqi dégen namlar bilen atighan. Bu yéziq yene shekil jehettin shimaliy yawropadin tépilghan qedimki gérmanlar ishletken ronik yéziqigha oxshap qalghanliqi üchün, qedimki türk-ronik yéziqi depmu atalghan. Shundaqla türkiy xelqlar bu yéziqni islam dinini qobul qilishtin burun ishletken yéziq bolghachqa, islamiyettin burunqi yéziq dégenge oxshash namlar bilenmu atighan. Bu namlar peqet yéziqshunaslar we tetqiqatchilar teripidin qoyulghan namlar bilenmu atighan. Bu namlar peqet yéziqshunaslar we tetqiqatchilar teripidin qoyulghan namlar idi. Bu heqtiki izdinish we tetqiqatlar netijiside bu yéziqning esli dolbarchin yéziqi deydighan namining barliqi heqqidiki melumat bizge kéyinrek melum boldi. Shuningdin kéyin bu yéziqni öz nami bilen dolbarchin yéziqi dep atash heqqide maqaliler yézilip, teshebbuslar otturigha qoyuldi. Biz bu derslikte memlikitimizde köprek qolliniliwatqan oqutquchi-oqughuchilargha tonushluq bolghan namni qollanduq.

Orqun-yénsey yéziqida 39 herp, bir ayrish belgisi bolup, bu yéziq élipbelik yéziq bilen boghumluq yéziqning arilashmisidur. Orqun-yénsey yéziqi omumen, ongdin solgha qarap toghrisigha yézilidu. Lékin, yénsey menggü tashlirida soldin onggha yézilghan, ayrim menggü tashlarda bir quri ongdin solgha, yene bir quri soldin onggha zenjirsiman ulap yézilghan ehwallarmu uchraydu. Bu yéziqta töt herp sekkiz sozuq tawushni, 31 herp 18 üzük tawushni, besh herp qosh herplik boghumlarni ipadileydu. Sözler bir-biridin qosh chékit ( : ) arqiliq ayrip yézilidu. Bezi söz birikmiliri bir söz qilip qoshup yézilidu. Ayrim orunlarda «~» söz ayrish belgisi ornida qollinilidu. Orqun-yénsey yéziqining menbesi we türkiy xelqlerning bu yéziqni qaysi dewrdin bashlap qollanghanliqi qatarliq mesililerde alimlarning köz qarishi birdek emes. Bezi tarixiy matériyallargha asaslanghanda bu yéziqni uyghurlar 5- esirdin 8- esirgiche, yeni, gherbke köchüshtin ilgiriki mezgillerde qollanghan.


Uyghur Orxun Yéziqqining élipbesi[تەھرىرلەش]

ishlitilishi herplér ipadilinishi (ULY)we teleppuzi (IPA)
sozuq tawushlar a;e /a/, /e/
i;ï /ɯ/, /i/, /j/
o;u;w /u/, /o/, /w/
ö;ü;w /ø/, /y/, /w/
üzük tawushlar maslishishchan tawushlar bilen:
(¹) — arqa,
(²) — aldi
sozuqtawushlar
/b/ /b/
/d/ /d/
g¹/gh /ʁ/ /ɡ/
/l/ /l/
/n/ /n/
/r/ /r/
/s/ /s/
/t/ /t/
/j/ /j/
Only (¹) — Q
only (²) — K
q /q/ k /k/
barliq sozuq
tawushlar bilen
ch- /tʃ/
m- /m/
p- /p/
sh- /ʃ/
z- /z/
ng- /ŋ/
qoshma herpler + sozuq tawush ich, chi, ch /itʃ/, /tʃi/, /tʃ/
iq, qi, q /ɯq/, /qɯ/, /q/
oq, uq,
qo, qu, q
/oq/, /uq/,
/qo/, /qu/, /q/
ök, ük,
kö, kü, k
/øk/, /yk/,
/kø/, /ky/, /k/
+ üzük tawush nch- /ntʃ/
ny- /ɲ/
it- /lt/, /ld/
nt- /nt/, /nd/
word-divide symbol
(-) — peqet söz axiridila

A reading example: — inscription (LTR)

T²NGR²I — transliteration
/Teŋri/ — transcription
Teñri / tanrı — record with modern Turkic alphabet
The skygod or the eternal blue sky indicating the highest god — ancient meaning
The God — modern meaning


Orqun-yénsey yéziqida yézilghan medeniy yadikarliqlar uyghur millitining tarixini, siyasiy, iqtisadiy ehwalini, itnografiyisini, til-yéziqi, edebiyat-seniti we medeniyet tarixini tetqiq qilishta intayin muhim ehmiyetke ige. Orqun-yénsey yéziqida yézilghan yadikarliqlarning asasliqi xaqanlar, qebile bashliqliri, leshker bashliqlirining qehrimanliq hayati, baturluqi, teswirlengen medhiyiler we ular ölgendin kéyin hayatliqidiki töhbiliri xatirilengen menggü tashlar bolup, ularning asasliqi töwendikilerdin ibaret.

1. Chorin menggü téshi.

2. Tunyuquq menggü téshi.

3. Köl tégin menggü téshi.

4. Bilge qaghan menggü téshi.

5. Kulchur menggü téshi.

6. Moyunchur menggü téshi.

7. Toqquz oghuz qaghani menggü téshi.

8- Suji menggü téshi.

9. Térxin menggü téshi.

10. Tes menggü téshi we bashqilar

Qarap Chiqmaq[تەھرىرلەش]