Sumérlar

Sumér medeniyiti nöwette mésopotamiyede bayqalghan medeniyetler ichidiki eng burunqi medeniyet bolup insanlarning deslepki mezgilde barliqqa kelgen eng qedimi medeniyetlerning biri hésablindu.sumér medeniyiti asasliqi mésopotamiyening jenubi qisimighajaylashqan.radi'o-aktipliq karbon14ning dewr bölüsh siniqi sumér medeniyitining bashlinishni bügündin burun 6000yillarghiche sürüshtürüshke boldighanliqini ispatlaydu. Sumér medeniyti bügündin 4000yillar iligiri axirlashqan bolup ornini samlar qurghan babilon alghan.bu yerdin bayqalghan miq yéziqtin awalqi yéziqni öz ichige alghan tashtaxta bügündin texminen 56 esir burun dep békitildi.

Sumér dégen bunam hergizmu sumérlarning özini atishi bolmastin belki bashqilarning ulargha bergen nami idi.bu namni eng burun ishletkenler akadlardur.sumérlar özini‹‹sag-gi-ga››dep ataydighan bolup qarabash yeni qara chachiliq dégen menini bildüridu,belkim ular sériq tenlik bolushi mumkin.ular turidighan jayini ‹‹ki-en-gir››dep ataydighan bolup medeniyetlik padishahning yéri dégen menini bildüridu.akadlar qollanghan shumér dégen söz belkim mushu sözning melum birjayning shiwisidiki özgirishi mumkin.

Sumérlarning tili,medeniyiti we tashqi qiyapitining hemmisi ularning sam qoshniliri we warsliri bilen oxshashmaydu.sumérlar mésopotamiyening yerlikliri bolup arxélogiyelik qézimilarning ispatlishiche miladiyedin burunqi 53-esirdin miladiyedin burunqi4000-yillarghiche deslepki obeyd mezgilining bashlinishighiche mésopotamiyening jenubidiki medeniyet üzülmey dawamlashqan.

Bügünki iraqning jenubidiki qurghaq latqa tüzlenglik shuyerdiki ahalilerge nisbeten éytqandanahayiti bir musheqetlik jay bolup ,bu yerde yashaymen deydikensiz pütün yilliq sughirish we ichimlik su menbesige kapaletlik qilish üchün choqum tigris deryasi bilen firat deryasini tizginlesh iqtidari bolushi kérek.sumér tilidaqanal,tosma,su ambirigha oxshash sugha munasiwetlik sözler intayin köp.obeyd sapalliri bilen shimaldiki samarra medeniyiti(miladiyedin burunqi 58-esirdinmiladiyedin burunqi 50-esirgiche) sapalliri munasiwetlik bolup samarra medeniyitidiki kishler tigris deryasi we uning tarmaq éqinlirdin paydilnip deslepki iptida'i sughirlima déhqanchiliq élip barghan.1980-yillarda fransiyelik arxéloglar bügünki larsaning etrapidin qézip chiqqan ahaliler rayoni ikki medeniyet arisidiki alaqini nahayiti roshen körsitip turidu.bir musheqetlik muhitta yashash we tereqqi qilish üchün shu jaydiki owchiliq medeniyiti ular bilen riqabetlishishke amalsiz qalghan.

Sumér tili tilshunasliqta bir yigane til bolup héchqandaq bir til türkümige tewe emes,biraq akad tili sam-ham tilliri sistémisgha tewe.yéngi közqarashta sumér tili bezi chaghlarda jonggodiki sino-tibet tilliri sistémisi bilen bille déne-kawkaz tilliri sistémisigha tewe dep qaraydu.

Tarixi

Deslepki yüksek medeniyiti

Mu'errixler miladiyedin burunqi 4000-yildin miladiyedin burunqi3000-yilghiche bolghan sumér medeniyitini ‹‹deslepki yüksek medeniyet››dep ataydu.bir jehettin bu mezgilde sumérlarning herqaysi sheher döletliri we sumérlarning yéziqi alliburun peyda bolghan,biraq bumezgilning tarixi yenilar taza éniq emes,bundaq bolushning sewebi belkim köp tereptin bolushi mumkin, meslen:arxélogiyelik bayqashning yéterlik bolmasliqi yaki medeniyet emidiletin bashlanghan chaghda sistémiliq tarixi xatire qaldurlmighan bolushi qatarliq.hazir bayqalghan mushu mezgilge da'ir eserlerasasliqi iqtisadi we memuri jehettiki höjjetler bolup bulargha tayinipla eyni waqittining toluq tarixini téxi teswirlep bergili bolmaydu.

Eng deslepki sumér mezgili bir qanche musteqil sheher döletliridin terkib tapqan bolup budöletler qanal we chégra téshi arqiliq ayrilip turghan.herbir sheher dölitining merkizide mezkur sheherdölitining qoghdighuchi ilahining ibadetxanisi bolghan,herbirsheher dölitige mezkur sheherning dini murasimigha riyasetchilik qildighan kahin yaki padishah hökümranliq qilghan.

Sumér deslepki sulalisi mezgili

Arxélogiyelik bayqash we érishken tarixi matéryallargha asaslanghanda miladiyedin burunqi2900-yildin bashlap sumér sheher döletliri bir ‹‹döletler ara xojiliq talishish››dewrige qedem basqan.

Bir qeder chong bolghan sheher döletliridin éridu,kish,uruk,lagash,ur,nibru qatarliqlar bolup bu sheher döletliri su hoquqi,soda yoli we charwichi milletlerning olpani qatarliq ishlar sewebidin ming yilgha yéqin özara urushup turghan.arxélogiye eyni waqittiki tarixi ehwalni texminen teswirlep béreligen bolsimu biraq arxélogiyelik tarixi matériyallarning cheklikliki tüpeylidin bügünki kishlerbilip yetken ashu mezgildiki tarix emeli ehwalning azla bir qisimidinla ibaret.

Kish ilgiri birqeder küchlük sheher döliti dep qaralghan ,chünki kéyin nurghunlighan sumér shahliri emeliyette kishke hökümranliq qilip baqmighan bolsimu biraq özlirini kish shahi dep atighan(biraq hazir yene bezi mu'errixler uning hergiz kishning ilgiri sumérgha xojabolghanliqini toluq ispatlap bérelmeydighanliqini,özini kish shahi dep atash belkim yene bashqa dini jehettiki seweb bolushi mumkin dep qaraydu).hazirghiche ispatlanghan eng burunqi shah del kish shahi émbaragesi iken.kéyin yene birqeder kücheygen sheher döletliri uruk,ur,umma we lagash qatarliqlardur.

Arxéloglarning lagashta xan jemetining oyma yéziqini bayqishi bügünki kishlerni miladiyedin burunqi2500-yildin miladiyedin burunqi 2350-yilghiche bolghan texminen 150yilliq mukemmel bolghan lagash shahliri jediwili we munasiwetlik tarixi ishlarni bilishige mumkinchilik yaratti hemde lagashni sumérlarning herqaysi sheher döletliri ichide bir qeder toluq chüshnilgen sheherdölitige aylandurdi.

Texminen miladiyedin burunqi 2500-yilning aldi-keynide lagash küchiyshke bashlidi urmenshe mezgilide lagash sumérgha xoja boldi,ennetum we enmeténa textte olturghan mezgilde lagash xéli köp jaylarni boysundurdi,sumérda bir xil birlikke kélish yüzlinishi körünüshke bashlighanidi lékin kéyin rugaranda döletni yaxshi bashqurmay awamning isyan kötürshini keltürüp chiqardi. Urukagina isimlik bir kishi ruga'andani aghdurup tashlidi hem awamning qollishi bilen textke chiqti,u insanlargha melum bolghan tarixtiki tunji qétimliq siyasi islahat herkitini élip bardi we‹‹urukagina qanuni›› tüzüp chiqip awamning menpe'etni qoghdimaqchi boldi.lagashning ichki qismida qalaymiqanchliq körülgen peyitte sumérdiki herqaysi döletler arachong kölemlik urush partildi.umma shahi lugalzagési lagashni boysundurup urukaginani öltürwetti hem lagash shehirini qan bilen boyidi.urukagina textte peqet alte yil olturghan bolup uning islahati shuning bilen bikar bolup ketti.

Ummaning kahini shah lugalzagési lagash sulalisni yoqitip urukni ishghal qildi hem uni özning paytexti qildi.u özining émpiriyesini pérsiyedin taki ottura déngizghichesozuldu dep jar saldi.biraq samlarning akad padishahliqining shahi sargon lugalzagéshini meghlub qilip uni esirge aldi ,sumér sheher döletlirning tarixishuning bilen ayaqlashti.

Akad padishahliqi dewri

Akadpadishahliqi mésopotamiyeni birlikke keltürdi,biraq akadlar samlardin bolup sumérlardin emes idi.

Sumérlarning qayta güllinishi

Akadpadishahliqining axirqi mezgilide sumérlarning az bolmighan sheher döletliri yene qayta güllinishkebashlidi.akadlar bolsa ‹‹bediwi›› gutlar terpidin yoqitildi.akad padishahliqi gumran bolghandin kéyin sumérlar qayta güllendi.lagashmu bir gudiye deydighan shahning hökümranliqi astida intayin güllinip qudiret tapti,bu yene lagash ikkinchi sulalisimu déyildu.

Ur üchinchi sulalisi

‹‹Bediwi››gutlarakad padishahliqini yoqatti,biraq gutlarning hökümranliqi anche mustehkem emes idi,shunglashqa sumér sheher döletliri qisqa qayta güllinelidi.uruk shahi utuhéngal bolsa gutlarni qoghliwetken qehriman idi.utuhéngalning küchiyishi lagashqimu tehdit élip keldi.utuhéngal urnammagha ur shehrini saqlashqaqoydi.utuhéngalning ölüm sewebi éniq emes biraq urnamma urni paytext qilip mésopotamiyeni birlikke keltürdi hem ur üchinchi sulalisini(miladiyedin burunqi2111-yildin miladiyedin burunqi 2003-yilghiche) qurup chiqti.urnamma özini‹‹sumér we akad shahi›› dep atidi.

Ur üchinchi sulalisi gerche sumérlarning sulalisi bolsimu biraq uning ilgiriki sumér sheherdöletlirige oxshimaydighan yéri shuki u akad padishahliqi we babilon padishahliqigha oxshash bir qudiretlik hoquq merkezleshken dölet idi.nöwette insanlar tarixta bilip yetken eng burunqi qanun del ‹‹urnamma qanuni››dur,gerche bu qanunning peqet bir qanche parchilirila saqlinip qalghan bolsimu.ur üchinchi sulalisi mezgili ur shehrige nisbeten zor qurulush élip bérlghan mezgil bolup,urdiki ibadetxana xarabisini hazirmu tawap qilghili bolidu.sulalining axirqi mezgilide,shah hoquqi ajizliship herqaysi jaylar bölünme haletke chüshüp qaldi,uning üstige sirittin kelgen amorilar(samlarning bir tarmiqi) tajawuzini toxtatmidi.eng axirda ilamlarning tajawuzi ur üchinchi sulalisige ejellik zerbe berdi.shah ibbi sin meghlub bolup esirge chüshti,shuning bilen ur üchinchi sulalisi munqerz boldi.

Ur üchinchi sulalisi munqerz bolghandin kéyin tarixta sumérlar qurghan hakimyet qayta körülüp baqmidi.sumér millitimu tarix yüzidin ghayip boldi.gerche kéyin babilon we'assuriye mezgilide sumér tili we ularning mix yéziqi yenila mewjut bolghan bolsimu biraq sumér döletlirning tarixi epsane- riwayetlerge aylnip ketti.sumérlarning medeniyiti gerche yenila warsliq qilinghan bolsimu biraq sumérlarning özi kishiler teripidin tedirji untulup kétildi.yunanliqlar we yehudilar eserlirde sumérlarni ezeldin tilgha élip baqmighan idi.sumérlarning medeniyti we tarixigha munasiwetlik matériyallarning hemmisi yéqinqi zamandiki arxélogiyening töhpisidur.

Zawal tépishi

Etraptiki küchlerning tereqiyatigha egiship sumérlar bara-bara ularning mésopotamiyediki köp qisim rayonlarning siyasi jehettiki xojiliq ornidin ayrilip qaldi.amorilar sumérni ishghal qilip babilonni qurdi.miladiyedin burunqi 1595-yili hürriler mésopotamiyening shimalida mittanni padishahliqini qurdi.babilon bolsa mésopotamiyening jenubini kontrol qilatti.bu'ikki dölet misir we xitti padishahliqining hujumini tosti.axirda xitti padishahliqi mitanni padishahliqini meghlub qildi,biraq babilon terpidin meghlub qilindi.miladiyedin ilgiriki 1460-yili assurlar babilonni meghlub qildi.miladiye1150-yilgha kelgende assurlar yene ilamlar terpidin meghlub qilindi.

Déhqanchiliq we owchiliq

Sumérlartérighan ösümlüklerarpa, nuqut, yéssimuq, tériq, bughday, chamghur, chilan palmisi, piyaz, samsaq, kuseygül we taghaptapperisi qatarliqlarni öz ichige alidu.ularning öy haywanliri kala,qoy,öchke,choshqa,ishek qatarliqlar bolup kala ularning asasliq yük kötürdighan,ishek bolsa asasliq yük toshuydighan haywini bolghan.sumérlaryene béliq tutqan ,qush owlighan.

Sumérlardéhqanchiliqta sughirish sistémisige tayinatti,bu su tartidighan heriketchan bilek,qanal,östeng,tosma,toghan we su ambarlirini öz ichige alatti.östeng we qanallarni pat-pat rémont qilip patqiqini tazilashqa toghra kéletti,hökümette östeng we qanallarni bashqurdighan mexsus adem bolatti,baylar bolsa özining östingini ishlitetti.chektin ashurup ishlitish sewebidin sumérlar tupraqning shorliship kétish japasini tartatti.

Sumér déhqanliri awal qanaldiki suni bashlap kélip étizlirini basturatti,étiz sugha bir mezgil chiliship turghandin kéyin suni chiqirwétip kala bilen étizni aghduratti,ot-chöpni yoqutatti andin turna tumshuq otughuch bilen yerni kolayti,yer qurghandin kéyin yerni otayti,tirnilayti,gürjek bilen tupraqni boshitatti.

Sumérlar küzde ormigha chiqatti,orma orighan waqitta ular üch adem bir gurup bolatti.orup bolghandin kéyin toluq sélip dan bilen paxilini ayriyti,yene bashaq kaltiki bilen urup déni bilen képikini ayrip chiqatti,axirda shamal bilan sorup képiki bilen dénini toluq ayriyti.

Qurulushliri

Mésopotamiye tüzlenglikide tash we del-derex kemchil idi.shunglashqa sumérlarning qurulushlirining hemmisi késektin sélinatti.kések qurulushlar waqitning ötüshige egiship buzulup kétetti,shuning üchün bir mezgil waqit ötkendin kéyin uni chéqiwétip tüzlep qayta sélishqa toghra kéletti.waqittining dawamlishigha egiship mésopotamiye tüzlenglikidiki sheherler toxtimastin égizleyti,bu xil qedimi izlar tel déyildighan bolup ottura sherqning hemme yéridin uchratqili bolidu.sumérlarning eng heywetlik eng meshhur qurulushi munarliq ibadetxana bolup ular ghayet zorsupilarning üsitge qopurlatti.sumérlarning yumilaq tamghisning üsitide téxi yéqin mezgilde iraqning jenubidiki sazliq erebliri turidighan qomushtin yasalghan öylerge oxshap kétidighan neqishler bar idi.

Sumérlarning ibadetxana we ordilirigha téximu murekkep bolghan qurulma we téxnikaqollinilnatti,meslen: tüwrük,mexpi xane,séghiz miq qatarliq.

Medeniyiti

Sumérmedeniyitining jenubta éridu,shimalda nibrudin ibaret ikki merkizi bar idi.bu ikki merkezning medeniyet tesiri tüptin perqlinetti.nibru bolsa énlilning muqeddes yéri idi,énlil bolsa udunyaning bash ilahi idi,u insanlargha ata qilghan epsun we séhir yaxshi-yaman alwastilarni qoghliyalayti,uning zémini bir taghning ichide bolup uning hasilatliri yer astida yashayti.

Éridu bolsa medeniyet ilahi énkining muqeddes yéri idi,u nur we yaxshiliq ilahi bolup yerasitidiki tatliq suning hökümrani,doxtur we insanlarning dosti idi,u'insanlargha senet,ilim-pen,sana'et we medeniyet élip kelgenidi.éytilishche eng deslepki qanunname uning mehsuli iken.

Éridu esli bir déngiz porti idi,u tashqi soda we herxil medeniyet bu yerde almiship uning tereqiyatigha nisbeten shübihsiz nahayiti zor rol oynighanidi.uning dunya qarishi uning jughrapiyelik orni bilen munasiwetlik bolup u quruqluq dégen xuddi firat deryasning déngizgha qoyulush éghizi toxtimastin kéngeygenge oxshash , quruqluq dégen déngiz süyi ichidin peyda bolghan dep qarayti.tarixi xatiriler qaldurushtin burunla éridu medeniyiti bilen nibru medeniyiti özara almashturush élip barghanidi.babilon ériduning bir mustemlikisidek qilatti,ériduning yénidiki ur bolsa nibruning mustemlikisi idi,u yerde hörmetlindighan ay ilahi nibrudiki énlilning oghli idi.ikki xil medeniyetning birikishde ériduning tesiri muhim salmaqni igelleydighandek qilatti.kéyiniki mezgilidiki sumér qanuni ayallarni qoghdayti,ayallar xéli yuqiri orungha chiqalayti,biraq pütkül medeniyet jehette'erler xoja bolatti.

Iqtisad wesodisi

Arxélogiyelik bayqashlarda anatoliyedin tépilghan obsidiye(bir xil qara renglik göher),afghanistanning sherqi-shimali qismidin tépilghan kök métal,behreyindin tépilghan marjan we bezi hindi derya medeniyiti yéziqi oyulghan tamghilar eyni waqitta pars qoltuqi qirghaqlirida nahayiti keng bolghan soda torining bolghanliqini ispatlaydu.

Gilgamish dastanida yiraqtiki eller bilen soda qilish arqiliq mésopotamiyening az bolghan malliri meslen:yaghachqa érishish tilgha élinghan.bolupmu libanning kédir(qarighayning bir türi) yaghichi yaxshi bahagha érishken.

Sumérlar qullarni ishiltetti,biraq qullar sumér iqtisadining tüwrüki emes idi.qullar asasliqi rext toqushqa,basmichiliqqa sélinatti,ular yene tügmenlerde ishleyti,mal toshuyti.

Sumérlarning sapallirida kédér méyi arqiliq sizilghan neqishler baridi,kamaleklik üshke arqiliq ot chiqirip sapal pishuratti.sumérlarning tashchiliri we zergerliri aqgej, pil chishi,altun,kümüsh,héqiq we kök métallarni pishshiqlap ishleshni biletti.

Herbi ishliri

Sumérlarsépillar arqiliq sheherlirini qoghdayti,biraq ularning sépilliri késektin yasalghan bolghachqa düshmenlerning waqti yéterlik bolsila qorshap turghan waqittin paydilnip sépil tamilirini kolap sépillarni örüwatalayti.

Sumérlarning qoshuni asaslqi piyade leshkerlerdin tüzülgen idi,yénik piyade leshkerlerning qolida adette palta,xenjer we neyze qatarliq qorallar bolatti.muntizim piyadeleshkerlerning yene mis dobulghisi,kigiz yépinchisi we tére ötükliri bolatti.

Sumérlarning qoshunida yene yawa ishek qétilghan harwilar bolatti,bu deslepki jeng harwiliri jeng qilghanda anche chong roli bolmayti,beziler ular asasliqi qoral toshushqa ishiltildu dep qaraydu,biraq üstidiki leshkerler palta yaki uzun neyze bilen qorallanghanidi.sumérlarning jeng harwilirning töt pay chaqi bolatti,üsitide ikki leshker turatti,töt yawa ishek qétilghanidi.harwining özi bolsa bir toqulghan séwet idi,chaqi pütey bolatti.

Sumérlar yenetash atquch,kamalche qatarliq yiraqqa hujum qildighan qorallarni ishletkenidi.

Dini ishliri

Sumérlarning insanlarning ilahning xizmitini qilish üchün dunyagha kelgenlikige ishinetti,shah bolsa ilahning bu dunyadiki wakaletchisi idi,insanlar ilahning nesihetige boysunishi kérek idi,undaq bolmighanda qelbi rezilship ilahning jazasigha uchrayti.shunglashqa kishler égiz munarliq ibadetxanilerni yasayti,chirayliq,muntizim jabduqlarni yasap ilahning insanlargha bergen yaxshiliqini namayan qilatti.

Sumérlarning herbir shehiride ularning özigila xas bolghan ilahi we ilahiyiti bolatti hemde waqittining ötishige egiship kishlerning ilahqa bolghan eqidisining özgirishi kishlerning ilahqa teswirlishidimu özgirishni keltürüp chiqarghanidi,sumérlarning kolléktip bir dini yoq idi.sumérlarning dinida köp ilahlar bolup hem bir bash ilahimu bolatti.

Sumérlarning étiqadi eng deslep xatirlengen étiqad bolup,bular kéyinki mésopotamiyediki epsane,astrologiye we dinning buliqi idi.sumérlar yer yüzining tekishi ikenlikige,asmanning tuwaqisiman ikenlikige ishinetti.ular adem ölgendin kéyin erwahqa aylinip ensizlik bilen udunyada menggü laghaylap yüridighanliqigha ishinetti.ularning bu xil étiqadi dunyadiki bashqa kishlergimu tesir körsetkenidi.alfiréd nors wéytxéd(engiliyelik matématik,peylasop) ilgiri: biz mésopotamiyediki samlardin exlaq we dingha warsliq qilduq... Dégenidi.

Sumérlarning bash ilahi tengri ilah anu bolup uning eng muhim hemrahiliri jenubtiki énki,shimaldiki énlil we wénira ilahi ishtar qatarliqlar idi.quyash ilahi utu,ay ilahi inenna idi.ana ilahining ismi namu idi,undin bashqa yene yüzdin artuq kichik ilahlar bar idi.herbir ilah bir sheher bilen baghlinishliq bolatti,bu'ilahlarning muhimliqi mushu sheherlerning siyasi jehettiki güllinishi wexarablishishigha egiship özgireyti.sumérlar insanlarni ilah séghiz topidin yasighan,meqsidi ilah üchün xizmet qilish dep qarayti.mubada ilah ghezeblense ular yer tewritish yaki boran-chapqun chiqirish arqiliq insanlarni jazalayti.sumérlar insanlar peqet ilahning ich aghiritishi asitidila yashiyalaydu dep qarayti.

Sumérlarning ibadetxanisi adette bir chong zaldin terkib tapatti,zalning ikki teripide yol bolatti,yolning sirti bolsa kahinlarning turidighan yéri idi.zalning birteripide bir égiz supa bolatti,supining üsitida bolsa haywan,köktat qatarliq qurbanliqlarni qoyidighan birkések üstel bolatti.ashliq iskilati webashqa ambarlar adette ibadetxanining etrapida bolatti.kéyin sumérlaribadetxanini töt tereplik supining üstige saldighan boldi,bu supilartoxtimastin égizlep munarliq ibadetxanini hasil qilatti.

Baqi dunya uqumi

Sumérlarning eneniside baqi dunyaning resmi nami apsu déyiletti.«ap›› dégen söz sumértilida chongqur dégen menini bildüretti.apsu dégen sözning sumér epsanilirdiki menisi bolsa‹‹süzük sular éqip turghan yer asti köli›› idi.‹‹chongqur su'ilahi››apsu eslide deslepki alte dewrdiki sumér ilahlirining biri bolup chishi dragon diyama bilen bir jüp idi,biraq axiret urushi bolghan chaghda su'ilahi énki terpidin yer astigha nezerbend qilinip shu yerde'ölgen,shuningdin baqi dunyagha'aylanghan.apsugha hökümranliq qildighan ilahlar toghrisida nurghun közqarashlarbar bolup beziler su ilahi énki hökümranliq qilidu dése,yene beziler ay ilahi inennaning ashnisi domuz(toluq isimi domuz apsu) yaki singlisi irichigala hökümranliq qilidu deydu.

Énki toghirisidiki pikir belkim uning axiret urushida apsuni nezerbend qilip öltürgenlikidin kelgen bolushi mumkin,shunglashqa énki qoghdaydighan sheher éridu apsuning esli tipi dep qarildu.irichigala bir qeder alahide bolup apsuning ichdeturupla qalmastin hem yene apsudin ayrilip pani dunyagha kéleleyti,bashqa'ilahlar bolsa apsugha kirelmeyti,chünki eger bir qétim ölüpla ketse panidun yagha qayta kélelmeyti.domuz bolsa ‹‹inenna bilen domuz›› hékayiside tutulup apsugha élip bérildu,her yili achisi bilen apsuda herqaysi alte aydin turidu.

Apsudiki dozaq paskina we qarangghu bolup ichide toshqiche jin-alwastilar bar idi.meyli ilah yaki adem bolushidin qetinezer ölgendin kéyin özining hayat waqitidiki qilghan-etkenlirige asasen apsuda oxshash bolmighan mu'amilige érishetti.

Téxnikisi

Sumérlarning téxnikisidin chaq, here, tére eshlesh, bileyzük, bolqa, iger, miq, yingnimiq, üzük, kürek, palta, pichaq, uzunneyze,ya oqi, shemsher, yilim, xenjer, xalta, dobulgha, qolwaq, sawut, oqdan, ghilap, ötük, sapmakesh, wilka we haraq échitish qatarliqlar bar idi.

Sumérlarning oxshimaydighan üch xil qolwiqi bar idi:

Téreqolwaq: qomush we haywanat térisidin yasilatti.

Yelkenlik kéme: qaramay ishiltilip su kirip kétishning aldini alatti

Yaghach qolwaq: bezi chaghlarda adem yaki haywanlar arqiliq söritiletti.

Til-yéziqi

Sumér tili insanlar hazirghiche bilip yetken héchqandaq bir til bilen yéqin kelmeydighan birxil yégane til.sumér tili bilen bashqa tillarni bolupmu ural-altay tilliri sistémisidiki tillar bilen baghlashtek meqsetmu emelge ashmidi.jon béngtsonning közqarshigha asaslanghanda sumér tili belkim déne-kawkaz tilliri sisitémisigha tewe bolushi mumkin.nöwette sumértilining bir xil yépishma til ikenliki bilingen yeni uning sözliri yépishqan söz bölekliridin terkib tapidu.

Sumérlar bir xil teswiri yéziq ijad qilghan bolup kéyin bu xil yéziq miq yéziqqa qarap tereqi qilghan.bu yéziq bolsa insanlarning bilip yétilgen eng qedimi yéziqi bolup hésablindu.

Nöwette on mingdin oshuq sumér eserliri qézip chiqilghan bolup köp qismi séghiz topidin yasalghan taxtayning üstige oyulghan.ular shexis we karxanilarning xet-chekiliri, ewetilgen pul, tamaq tizimliki, qamus qatarliqlarning jediwili, qanun, medihiye naxshiliri, tilawet, séhirgerlik epsunliri, matématika, astronomiye we tibabet qatarliq mezmundiki ilim eserlerni öz ichige alidu.nurghun chong qurulush we chong tiptiki heykellerning üstigimu xetler oyulghan.nurghun eserlerning oxshas bolmighan nusxiliri saqlinip qalghan bulup da'im nusxilinip turghan.köchürüp yézish eyni waqittiki kishlerning birdinbir eser tarqitidighan usuli bolghan.sam tilliq kishler mésopotamiyening hökümranigha aylanghan chaghdimu sumér tili yenila din we qanuni ishlirida qollinildighan til bolghan.

Mutexesislermu sumér yéziqini nahayiti teste chüshindu,bolupmu deslepki sumér yéziqi nahayiti tes idi,chünki ular da'im barliq gramatka qurulmisini öz ichige almayti.

Mirasliri

Sumérlarning nurghun keshpiyati kéyinki medeniyetlerning tereqiyatida intayin muhim rol oynighan.beziler chaqni del sumérlar keship qilghan dep qaraydu.ular ijad qilghan yéziq nöwette insanlar bilip yetken eng burunqi yéziq sistémisi hésablindu.ular eng burun astronomiylik hadisilerni xatirligen insanlardur.ular herbir sa'etni 60minut,herbir minutni 60sékunt boldighan waqit hésablash sistémisini kirgüzgen.leshkiri septe turushnimu belkim ular keship qilghan bolushi mumkin.

Ular qedimqi mésopotamiyege zich bolghan déhqanichiliqni élip kirgen,nurghun zira'etler we öy haywanliri mushu yerdin tarqalghan.shunglashqa biz sumér medeniyitini deslepki mezgilde ijadiyet we keshpiyat rohigha eng bek bay insanlar medeniyitning birsi deymiz.

Matématikajehette

Soda hésabati we yer ölcheshni toghra élip bérish üchün,eyni waqitta orun uqumi alliburun peyda bolup bolghan hemde onluq sistéma we on altlik sistéma teng qollinilghan.mesilen:bir minut 60sékunt,chemberning aylanmisi 360 gradus qatarliqlar,bu uqumlar bügünki kündimu yenila dawamliq qollinilwatidu.

Sumérmedeniyitning menbesi

Sumérlarmésopotamiyede insanlarning deslepki mezgildiki tereqi qilghan medeniyitini yaratqan.undaqta sumérlar nedin kelgen?Sumér medenyiti nedin peyda bolghan? Bumesililer hazirmu téxichila bir sir.ispatlinishche,qarachachliq sumérlar aryanlarning bir tarmiqmu emes hem samlarning bir tarmiqimu emes iken,shunglashqa beziler ularning esili tewelikini sherqtiki melum bir jay bolushi mumkin dep qaraydu.biraq sumérlarning qedimqi riwayetlirige asaslanghanda sumérlarning medeniyiti tarixtin awalqi bir qétimliq zor kelkündin aman qalghan kishlerdin kelgen.