Yipek Yoli

УЙҒУРЧӘ, ئۇيغۇرچە

Yipek Yoli

Birinchi esirdiki yipek yoli.

Yipek Yoli we Xoten yipiki toghrisida

1. Yipek Yoli

19 – Esirdila yawropa alimliri teripidin "Yipek Yoli" dep atilishqa bashlighan. Hazir shundaq dep atilish adetke aylanghan , qedimki chaghda asiya bilen yawropa arisidiki quruqluq qatnash yoli nahayiti uzun tarixqa ige. Mana shu yol toghrisida qedimki chaghdila junggo tarixchiliri we yunan roma alimliri melumat bergen.

Simachyen (miladidin 145 – yil burun tughulghan ) "tarixi xatiriler" namliq esirining "perghane heqqide qisse" we sengo (miladining 32 – yili tughulup 92 – yili ölgen) "xen sulalisi yilnamisi gherbiy rayon heqqide qisse" bablirini yazghanda miladidin ikki esir burun gherbiy rayongha ikki qétim kélip ketken (miladidin 130 yil bir qétim , miladidin 115 yil burun bir qétim)meshhur seyyah we diplomat jang chyenning xen sulalisining (miladidin 207 yil burunqi chaghdin tartip miladining 220 – yilighiche höküm sürgen )padishahi xen wudégha (miladidin 140 yil burunqi chaghdin miladidin 87 yil burunqi chaghqiche padishah bolghan ) gherbiy rayondiki döletlerning ehwali heqqide bergen melumatidin paydilanghan. Junggoning ene shu qedimki tarixi yilnamilirigha asaslanghanda , dunyaning sherqidin gherbige baridighan xelqara quruqluq qatnash yoli jenubiy we shimali yol dep ikkige bölünidu. Qedimki chaghda sherqi asiyadiki eng chong döletlerning biri bolghan junggoning paytexti changen (hazirqi shi'en )din gherptiki roma émpiriyisige baridighan yol gensudiki xéshi kariduri arqiliq dashata (dungxu'ang) gha élip kélidu. Dashatadin gherpke qarap mangghanda , yol ikki achigha bölünidu.bu acha yolning biri dashataning gherbiy shimalidiki lolan arqiliq lopnorgha ötüp qara qurum tizmilirini boylap xotengebaridu. Xotendin chiqip gherbiy shimalgha qarap mangghanda yarkindke baridu. Andin kéyin pamir taghliridin éship afghanistandiki bedexshan arqiliq amu wadisigha baridu.bu yerdin gherpke qarap mangghanda iran , iraq arqiliq yunanistangha barghili bolidu.mana shu yol jenubiy yol dep atilidu.

Dashatadin gherpke qarap mangghanda ikki achigha bölüngen yolning yene biri lolanning shimalidin ötüp qumulgha élip baridu. Andin kéyin qumuldin turpangha ötüp tengri taghlirining jenubiy tizmisini boylap gherpke mangghanda qara sheher , kuchar , aqsu arqiliq qeshqerge baridu. Qeshqerdin chiqip gherpke mangghanda pamir taghliridin éship perghane , soghdi , xarezmi (hazirqi sowét ittipaqidiki özbékistan ittipaqdash jumhuriyitide) arqiliq alanlar memlikitige (kaspi déngizining gheryiy shimalida) baridu. Uningdin kéyin , jenupqa qarap méngip irangha ötüp gherpke burulup mangghanda misupotamiye (iraqtiki dijli we firat wadisi) arqiliq yunanistangha baridu. Bu yol – shimali yol dep atilidu. Mana shu yuqirida tilgha élinghan yollarning asasi tügünliri honlar dewridin tartip (miladidin birnechche esir burun) uyghurlar we ularning qérindashliri yashaydighan rayonlarda (tarim oymanliqi we ottura asiya , gherbiy asiyada) idi. Ochuqraq éytqanda , asiyaning sherqidiki döletler (chawshyen , junggo) bilen yawrupa arisidiki munasiwetlerni (iftisadi , medini , siyasiy alaqilarni) baghlaydighan xelqara soda yoligha honlar , türkler , uyghurlar hökümran bolup kelgen. Xelqara soda yolining hökümranliqini qolgha keltürüsh üchün junggo bilen hunlar arisida , türkler bilen iran arisida ,uyghurlar bilen tibet xanliqi arisida urushlar yüz bergen.

Chünki asiya bilen yawrupa arisidiki qatnash yoligha qaysi dölet hökümran bolsa shu dölet xelqara sodidin nurghun paydini qolgha kirgüzgendin tashqiri , siyasi jehettimu'özining tesirini asiya bilen yawrupagha ötküzüshte shu xelqara yol arqiliq öz meqsitige yétetti. Yunan yazghuchiliri asiya bilen yawrupa arisidiki xelqara quruqluq yoli toghrisida melumat bérishke ehmiyet bergen. Shu xelqara yol arqiliq eng qedimki chaghdin bashlap xotenning yipek malliri (miladidin 4 esir burun) ichki ölkilerdin chiqidighan yipek mallar (miladidin bir esir burun) yunanistangha , romagha élip bérilatti. Romaliqlar barghanséri yipek mallarni omumyüzlük ishlitidighan boldi. Shu seweptin miladining birinchi esiride yashighan yunanliq chong sodiger ma'isning ottura asiyaliqlardin yallap alghan soda gumashtiliri xelfara soda yolini tekshürüp chiqqan.

Yunan yazghuchisi martiyus (miladining birinchi esiride yashighan) yazghan esiride ma'is igiligen matériyaldin paydilinip asiya bilen yawrupa arisidiki xelqara soda yolini tonushturghan. Yunanning meshhur jughrapiye alimi kilawdi pitolmi (miladining 2 – esiride yashighan) mariynos bergen melumatqa asaslinip asiya bilen yawrupa arisidiki xelqara soda yolini töwendikiche körsetkenidi : pitolmining körsitishiche bu yol ottura déngizning sherqiy qirghiqidin bashlinip süriye , iraq (misopotamiye wadisi) iran ,afghanistangha élip baridu. Uningdin kéyin shimalgha burulup tash munar (bu tash munar taghlardin alay wadisigha chiqish jayida bolsa kérek) din ötüp sirisler il (yunanche söz bolup , yipek éli dégen bolidu) ge (tarim oymanliqi) élip baridu. Yunan alimi pitolmining melumati junggo tarixchilirining "jenubiy yol" dep atighan yoligha toghra kélidu. Yuqiridiki melumatlar honlar dewride (miladidin 240 yil burunqi chaghdin tartip miladining 216 – yilighiche dawam qilghan) junggo we yunan yazghuchilirining bergen melumati.

Türk xanliqi dewride (miladining 552 – yilidin 745 – yilighiche) sherqtin gherpke baridighan xelqara soda yoli toghrisida junggoning "süy sulalisi yilnamisi , péjüy heqqide qisse" dimu melumat bérilgen. Shu yilnamigha köre dunyaning sherqidin gherbige baridighan yol üch tarmaqtin ibaret. Bu heqte yilnamida mundaq melumat bérilgen :

Süy sulalisi (miladining 504 – yilidin 612 – yilghiche höküm sürgen) ning padishahi yangdéning waqtida (miladining 605 – yilidin 618 – yilighiche) gherbiy rayondiki döletlerning soda elchilirining köpchilki hazirqi gensudiki changyigha kélip junggo bilen soda ishlirini yürgüzgen. Mana shu muhim ehwalni hésapqa alghan yangdé pijüy atliq kishini junggo terepning soda ishlirigha mesul qilip teyin qilghan. Pijüy jangyigha kelgen chet el sodigerliri bilen bolidighan mu'amilidin paydilinip gherbiy rbyondiki (tarmiqidin alghanda ottura asiyani , keng menidin alghanda sherqiy türkistandin tartip yawropaghiche bolghan jaylarni öz ichige alidu )döletlerde yashaydighan xelqlerning örp – adetliri ularning dölitidiki yollar , taghlar , deryalar , xeterlik ötkeller (yol ötkelliri) toghrisida memumat toplighan. Pijüy ttoplighan matériyallirigha asaslinip "gherbiy rayondiki döletlerning xeritisi" namliq üch jilidliq eser yazghan. Mana shu eserde mundaq diyilgen : "dashatadin gherbke qarap méngip kaspi déngizining boyigha kirishide üch yol bar... Bu yollarning biri shamali yol dep atilidu. Bu yol qumul , bariköl , turalar (uyghurlar közde tutulidu. A) yashaydighan jaylar (qumulning gherbidin tartip éli wadisighiche bolghan jaylar közde tutulidu ,a) arqiliq türk xanliqining ordisigha (gherbiy türk xanliqining talas deryasi boyidiki ordisi közde tutulidu. A) élip baridu. Uningdin kéyin gherpke qarap mangghanda chu deryasidin ötüp sherqiy roma émpriyisige , kaspi déngizining boyigha baridu. Yollarning yene biri ottura yol dep atilidu. Bu yol – turpan , qarasheher , kuchar , qeshqer arqiliq ötidu. Qeshqerdin chiqip gherpke qarap mangghanda pamir taghliridin éship perghane , tashkent , semerqent , kiybod , buxara , merwidin ötüp iran arqiliq kaspi déngizining boyigha baridu. Yollarning yene biri jenubiy yol dep atilidu. Bu yol pichan , xoten , qaghaliq , tashqorghandin ötüp pamir taghliridin éship waxan (afghanistanda) toxaristan (afghanistan) , iyptalit (hazirqi pakistan , shimali hindistan) , bamiyyan (afghanistanda) , kibod (semerqentning gherbiy shimalida) arqiliq shimaliy hindistangha élip baridu. Bu yerdin gherpke qarap yürgende kaspi déngizining boyigha barghili bolidu. Bu üch yol boyidiki döletlerning herbirining özliri mangidighan yolliri bolup , shimaldin jenupqa qatnaydu...... Qumul , turpan , pichan gherbiy rayongha baridighan yollarning derwazisi bolup , dashata bolsa nahayiti muhim ötkel". Pijüy teswirligen yollar , türk xanliqi dewridiki (552 – 745) xelqara soda yolliri bolup , bu yollar gherbide sherqiy roma émpiriyisining paytexti konistantinpol (hazirqi istambul) din tartip sherqte küriyigiche (hazirqi chawshyengiche) baridighan yol idi. Pijüyning "gherbiy rbyonda yéngi döletlerning xeritisi" namliq esiride xatirilengen shimaliy , ottura , jenubiy yol dep atalghan üch yolning asasi léniyisi we tügünliri bolghan rayonlar (kaspi déngizining sherqiy we shimaliy qirghaqliridiki jaylar , ottura asiya , afghanistan , tarim oymanliqi , jungghar oymanliqi) türk xaqanliqining térritoriyisi ichide bolup , shu chaghdila türkler xelqara soda yolining xojayini idi.

2 . Sherq melikisi toghrisida

Yéqinqi yillardin béri bezi alimlar (chet el alimlirimu buning ichide) qedimki xotenning yipek toqumichiliqi heqqide mulahize yürgüzgende tarixi emeliyetke zadi uyghun kelmeydighan atalmish "sherq melikisi" deydighan riwayetni kötürüp chiqip , xotenge pile qurutining urighini sherq melikisi (junggo melikisi)ning élip kelgenliki , uningdin burun xotende pilining yoq ikenlikini sözleydighan bolup qaldi. Bu riwayetlerni rastqa aylandurushqa uruniwatqanlar ret qilghili bolmaydighan tarixi pakitlardin köz yumup , xotenge pile qurutining uriqini miladining 440 – yilliri xoten xaqani wyjaya jawa (bu budda dinigha étiqad qilidighan xoten uyghurlirining boddist hindiche ismi bolsa kérek) gha yatliq bolghan junggo melikisi élip kelgen , shuningdin kéyin xotende yipek toqumichiliqi peyda bolghan diyishidu.

Ularning birdinbir asaslinidighan desmayisi , junggo tarixida ötken meshhur buddist shu'enjang (miladining 602 – yili tughuluch 667 – yili ölgen )ning "ulugh tang dewridiki gherbke sayahet xatirisi" namliq esiridiki sherq melikisi toghrisidiki riwayet.

Shu'enjang hindo buddizimini öginish we tetqiq qilish üchün hindistangha bérip 19 yil (miladining 627 – yilidin 645 – yilighiche) turghan. U loyanggha qaytip kelgendin kéyin , ottura asiya , hindistanda körgen – bilgen , anglighanlirigha asaslinip "ulugh tang dewridiki gherbke sayahet xatirisi" dégen eserni biyenji dégen kishining yardimi bilen tüzüp chiqqan .

"Ulugh tang dewridiki gherbke sayahet xatirisi" namliq eserge shu'enjangning éytip bérishi boyiche (hindi , tibet riwayetliri asasida) xoten xani wyjaya jawagha yatliq bolghan sherq melikisi (junggo melikisi) xotenge kélidighan chaghda bash kiyimining ichige pile qurtining uruqini yoshurup chégradin ötkenmish. Chégradikiler melikining bash kiyimini tekshürüshke jüret qilalmighan. Melike xotenge kelgendin kéyin pilini östürgen. Buni körgen wezirler xoten xanigha: bu qurutlarni köydürüwéteyli , bolmisa u ejdirhagha aylinishi mumkin , deydu. Emma melike pile qurutini yoshurun halda béqip östürüp uningdin chiqqan yipektin shayi – durdun toqup , kiyim – kéchek tikip kiyiptu. Buni körgen xoten xani pile qurutni östürüshke yol qoyuptu.

Bu riwayetning tarixi emeliyetke zadi uyghun kelmeydighanlqini ispatlash üchün miladining 440 – yili xoten xanigha yatliq qilinghan (bolghan) sherq melikisi (junggo melikisi) pile qurutini xotenge élip kélishtin az dégende 800 yil burun (miladidin 4 esir burun) xotende yipek toqumichiliqining tereqqiy qilghanliqini , yawrupadiki romaliqlarning xotende toqulghan yipek mallarni etiwalap , uningdin kiyim – kéchek kiygenlikini , shu chaghlarda téxi junggodin chiqidighan yipek mallarni bilmeydighanliqini ispatlaydighan pakitlarni keltürüsh arqiliq "xotenge pile qurutining uruqini sherq melikisi élip kelgen" dégen riwayetni ret qilish lazim.

Atalmish "sherq melikisi" toghrisidiki yalghan riwayetni ret qilish üchün qedimki chaghlarda romaliqlarning junggoning yipek mallirini téxi bilmigen we uni körmigen chaghda , eng deslep qaysi xelqler toqighan yipek mallarni bilidighanliqi we u mallardin kiyim – kéchek kiygenliki toghrisida melumat bérish nahayiti muhim mesile.

Qedimki chaghdiki yunan we roma alimliridin kiti'as (miladidin 400 yil burun ötken) , sitra bon (miladidin 54 yil burun tughulup miladining 24 – yili alemdin ötken) , xobli'os wiygili maru (miladining 50 – yilliri ötken) , roma tarixchisi filoros (miladining 50 – yilliri ötken) , filiyni (miladining 23 – yili tughulup 79 – yili alemdin ötken) , kilawdi pitolmi (miladining 2 – esirliride ötken) qatarliqlar özlirining yazghan eserliride tarim oymanliqidiki uyghurlarning yurtini (xotenni asas qilghan) yunan tilida "sirislar döliti""(yipek döliti") dep yézishqan.

Yawrupaliqlardin tunji qétim yipek döliti ("sirislar döliti") toghrisida melumat bergen. Yunan alimi kiti'as bolup , u miladidin 400 yil burun "sirislar döliti" dégen namni tilgha alghan.

Yunan alimliridin sitirabon "sayahet xatirisi" namliq esirini yazghanda (miladidin bir esir burun) ulugh istilachi alikandir makidoniki (iskender zulqerneyin)ning miladidin 328 yil burun alemdin ötken meshhur serkerdisi uniskir yitosning xatirisidin paydilanghan. Hindistangha kelgen uniskir yitos özi yazghan xatiride uyghurlarning ana yurti bolghan tarim oymanliqini "sirislar döliti" ("yipek döliti") dep yazghan. "Sirislar döliti" (yipek döliti") toghrisida yunan we roma yazghuchiliri ichidin mila , piliyni , marisillinos , pitolmi qatarliqlarning bergen melumati birqeder tepsiliraq we éniqraq.

Roma yazghuchisi mila "miladining 50 – yilliri ötken) , "asiyaning sherqide hindilar , sirisliqlar , sitisilikler3 yashaydu. Hindilar bolsa jenubta , sitsilikler bolsa eng shimalda , sirislar bolsa mana shu ikkisining (sitislikler bilen hindilar – a) ottura qismida yashaydu... Sirisliqlar dunyada tengdishi tépilmaydighan semimi , sadiq ademler , ular soda ishlirigha usta bolup , soda qilghanda yüzmuyüz turup sözleshmeydu. Mallirini qumluqqa qoyup – qoyup keynini qilip turidu " dep yazidu. Milanning sirisliqlar toghrisida bergen melumati. Emeliyetke delmudel uyghun kélidu. Buningda , diqqet qilishqa erziydighan üch muhim nuqta bar. (1)Mila éytqandek , indistan sirisliqlar (uyghurlar – a)ning yurti tarim oymanliqining jenubigha jaylashqan. mila "sirisliqlar soda qilghanda , yüzmuyüz turup sözleshmeydu. Malni qumluqqa qoyup – qoyup , keynini qilip turidu" deydu. Bundaq ehwal qedimki chaghlarda türki xelqliride adetke aylinip ketken "tilsiz suda"ni körsitidu. mila "sirisliqlar malni qumluqqa qoyidu " deydu. Mila éytqan qumluq tarim ormanliqidiki qumluq – chölni körsitidu. Junggoning asasi térritoriyisi bolghan ottura tüzlenglikte qumluq chöl yoq. Buni jughrapiyidin addi sawadi bar ademlerning hemmisi bilidu.

Tebi'etshunas rim yazghuchisi piliyni "tebi'et tarixi" namliq esiride "siris döliti" ("yipek döliti") toghrisida mezmuni mila bergen melumatqa oxshaydighan melumat béridu. Piliyni mundaq dep yazidu : "sirisliqlarning ormanliridin yipek chiqidu. Dunyagha meshhur.... Ular kimxap , tawaq – durdun toqup romagha élip bérip satidu..... Sirisliqlar mulahim , tartinchaq kélidu."piliyni yene mundaq dep yazidu : "sirisliqlar , boy – turqi jehette adettiki ademlerdin égiz , chachliri qizil , közliri kök , awazliri jarangliq kélidu. Chettin barghanlar , ularning tilini bilmeydu. Shuning üchün ular bilen söhbetlishelmeydu. Chettin barghanlar , mallirini melum deryaning sherqi qirghiqigha élip bérip , sirisliqlarning mallirining yénigha qoyidu. Eslide békitilgen baha boyiche mal almashturulidu." piliyining melumatidin qarighanda , sirisliqlarning yipek malliri romagha élip bérilip sétilidiken. Uning üstige piliyinining , sirisliqlarning érqi xususiyetliri toghrisida bergen melumati nahayiti yuqiri qimmetke ige. Bu , uyghurlarning aq tenlik érqqa mensup ikenlikini ispatlaydu. Junggoning qedimki tarixchilirimu , érqi jehettin uyghurlargha bekmu yéqin bolghan oysunlarni "kök köz , qizil chach" dep yazghan bolsa , qirghizlarni "chirayi aq süzük , qizil chach , közliri kök" dep yazghan. Piliyini , rim at söngeklirining eyshi – ishret , keyp – sapagha bérilip turmushta chirikliship , bayliqlarni heddidin artuq bzup – chéchip , exlaqi jehette bekmu buzulup ketkenliki , ularning kiyidighan kiyimlirining sirisler dölitidin kélidighan kimxap tawar – durdunlardin tikilidighanliqi , sirislar dölitidin sétip alidighan yipek mallar üchün rim tillalirining (altun pullirining – a) sirisliqlarning qoligha chüshüp kétidighanliqi toghrisida hesretlinip mundaq dep yazghan idi : "dölitimning tillaliridin hindistan sirislar döliti we erep yérim arili qatarliq üch döletke her yili az dégende yüz milyon sitir kiyis (rim tillasi) éqip kétidu. Mana mushu pullar , dölitimdiki erler bilen ayallar (aq söngeklerni dimekchi)ning buzup – chéchip xejlishi üchün kétidu." piliyinining "tebi'et tarixi"diki melumatqa asaslanghanda , roma aq söngekliri özlirining eyshi – ishret , keyp – sapaliq turmushining éhtiyajigha lazim bolidighan yipek mallarni sirisliqlardin alghan bolsa , dora – dermek , ünche – yaqutlarni hindistandin , merwayitlarni erebistandin alghan.

Yuqirida éytilghandek her yili roma pulidin yüz milyon si'iysitirkiys (rim tillasi) roma aq söngeklirining éhtiyaji üchün sirisliqlardin sétip alidighan yipek mallar , hindistandin we erebistandin alidighan dora – dermek , ünche – yaqut , merwayitlar üchün serp bolghan. Yonan alimi kilawdi piytuliymi "jughrapiye" namliq esiride , sirislar döliti (yipek döliti) ning tebi'i shara'iti , qandaq xelqler yashaydighanliqi toghrisida mundaq dep yazidu : " sirislar dölitining gherbiy chégrisi sistiye bolup , u immawis téghining sirtida , shimali chégrasi namsiz yer....... Sherqi chégrasimu namsiz yer. .... Jenubiy bolsa , hindistandiki gangé deryasining sherqiy qirghiqi bilen chégralinidu." pituliymi , sirislar dölitining etrapini orap turidighan taghlar toghrisida mundaq dep yazidu : "sirislar dölitining töt teripini.... Taghlar orap turidu. Uning térritoriyisi ichide ikki chong derya aqidu. U deryalarning birinchisi uyghurdas ( ) deryasi bolup , u awshatisan we asmiran( ) téghidin ibaret ikki menbedin bashlinidu. Deryalarning ikkinchisi bawtis deryasi bolup , ukasiyan ( ) we otturu korxus ( ) téghidin ibaret ikki menbedin bashlinidu. yuqirida tilgha élinghan ikki deryaning aldinqisi aqsu yaki qeshqer deryasi , kéyinkisi yarkent (zerepshan) yaki qariqash deryasidin bashqa derya emes.

Pitolimi uyghurdas deryasining boyida uyghurdas döliti bar dégen. Pitolimining uyghurdas dégini , del uyghurlarning yunan teleppuzida éytilishi xalas. Yunan alimi marisillinos (miladining 380 – yili yashighan) "tarixname" atliq kitabida : "sherqte sirisler éli bar , uning etrapini égiz taghlar orap turidu. Bu taghlar bir tutash sozulup tebi'i tosuqni shekillendüridu. Siriliqlar shuning ichide yashaydu. Ularning yéri tekshi , kengtasha we bay. Gherbte séstiye bilen chégralinidu. Sherqiy bilen shimaldin ibaret ikki teripi chöllük , taghlirining üsti (tengri taghliri bilen pamir taghliri küzde tutulsa kérek) yil boyi qar bilen qaplinip turidu. Jenubiy chégrasi hindi we gangé deryasighiche baridu.... Taghlirining hemmisi égiz , yolliri tik qiyaliq egri – bügri kélidu. Taghlarning arisi tüzlenglik , uning térritoriyisi ichide uyghurdas we bawtis deryasidin ibaret ikki derya aqidu... Sirisler tich yashaydu. Herbiy qoral – yaraq tutmaydu. Zadi urush qilmaydu. Mulahim , yawash , qoshna döletlerni parakende qilmaydu. Iqlimi mötidil , hawasi sap , pakiz , asmanda bulut köp bolmaydu. Qattiq boran chiqmaydu. Ormanliq intayin köp , ormanliqta mangsa asmanni körgili bolmaydu."marsillinos yene mundaq dep yazidu : "sirisliqlar addi – sadda yashashqa adetlengen. Ular xali jayda olturup kitab oqup kün ötküzüshni yaxshi köridu. Kishiler bilen bérish – kélish qilishni anche yaqturmaydu. Chet ellikler chégradiki deryadin ötüp , u yerge yipek yaki bashqa mal alghili barsa , közliri bilen bir – birige béqishipla bahasini toxtitidu. Gepleshmeydu , ularning yer bayliqi mol , bashqilargha éhtiyaji chüshmeydu ".yuqirida , yunan we rim alimlirining xatiriliridin keltürgen pakitlardin töwendiki xulasini chiqirish mumkin :

1. Miladidin 400 yil burunqi waqtidin tartip yawrupaliqlar (yunan we rim) tarim wadisidiki uyghurlar élini, yipek ili (sirisler éli) dep tonighan.
2. Yunan we rim alimliri tarim ormanliqining tebi'i shara'iti (taghliri , deryaliri , ormanliri , chölliri , éqlimi) uninggha chégralinidighan döletler heqqide asasen toghra melumat bergen.
3. Yunan we rim alimliri eng qedimki chaghliridin tartip yawrupaliqlarning tarim oymanliqidiki uyghurlarning yipek mallirini istimal qilghanliqini küchlük pakitlar arqiliq éniq we tepsiliy chüshendürgen.
4. Yunan we rim alimliri tarim oymanliqida yashighan xelqning uyghur ikenlikini , ularni öz nami bilen (uyghurdas) atighandin tashqiri , ularning irqi jehettin qaysi irqqa mensup ikenlikinimu ispatlap bergen.
5. Eger , siris éli dep atalghan tarim oymanliqida yipekchilik sana'iti eng qedimki chaghlardin tartip (miladidin nechche esir burun) tereqqi qilmighan bolsa , "jahanning mer – mer shehri" dep atalghan rimdiki roma aq söngeklirining yuqiri süpetlik yipek mallargha bolghan éhtiyajini qamdiyalmighan bolatti.

Uyghurlarning qedimki chaghlarda , yipek toqumichiliqida yuqiri sewiyige kötürülgenlikini ispatlaydighan pakitlar az emes. Ichki ölkilerdiki xenzular yipek toqumichiliqida uyghurlarning toqumichiliqtiki artuqchiliqidin ögengenliki buninggha misal bolidu. Yéqinqi yillarda , shinjangning herqaysi jayliridin 6 – esirde ichki ölkilerde toqulghan yipek toqulmilar qéziwélindi. Bundaq yipek toqulmilardiki "nisbeten közge körünerlik tereqqiyat shu bolghanki , shu chaghlarda tüz yolluq kimxaplardin tashqiri yene qiypash güllük arqighidin gül chiqirilghan kimxaplarmu meydangha kelgen , arqaqtin bu xil gül chiqirish usulini xen sulalisi waqtidila (miladidin birnechche esir burun shinjangdiki qérindash milletler yung toqumichiliq hüniride qollanghan. Ottura tüzlenglik rayonliri yipek toqumichiliqta qollanghan bu xil toqush usulini (kimxaplarning arqighidin gül chiqirish usulini – a) shinjangdin ögengen bolsa kérek." mana shu pakit qedimki chaghlarda uyghurlarning yipek toqumichiliqi yaki yung toqumichiliqida bolsun yuqiri sewiyige kötürülgenlikini körsitidu.

Buningdin tashqiri , miladining 440 – yilliri , sherq melikisi pile qurutining uruqini xotenge élip kelgen , uningdin burun shinjang rayonida "yipek yoq idi "dégen riwayetni ret qilidighan mundaq bir pakitimu bar : Yéqinqi yillarda turpan rayonida élip bérilghan arxi'ologik qézishler arqiliq "qéziwélinghan qol yazmilar ichide.... Miladining 418 – yilida pile qurutini we üjme derixini ijarige élish toghrisida yézilghan höjjet uchridi." (yadikarliq 40 – bet). Mana bu pakit , yipek melikisi ("sherq melikisi") miladining 440 – yilliri pile qurutining uruqini xotenge élip kelgen dégen riwayetni ret qilidu. Qedimki chaghda xotendila emes , hetta turpan rayondimu yipekchilik tereqqiy qilghanidi.

1. Yuqiridiki pakitlardin chiqirilghan eng asasliq we muhim xulase atalmish "yipek melikisi" riwayitidiki miladining 440 – yili junggodin xoten xanigha yatliq bolghan melikining pile quruti uruqini xotenge élip kélishidin burun xotende yipek toqumichiliq sana'iti yoq idi dégen yalghan riwayetning üzül – késil ret qilinishi , xalas.

Shunimu éytish kérekki, qedimki chaghlarda junggodin bashqa döletlerning hökümranlirigha yatliq bolghan melikilerning isimliri junggoning tarixi yilnamilirigha , uysun xanlirigha yatliq bolghan junggo melikilirining isimliri junggo tarixi yilnamilirigha yézilghan. Epsuski miladining 5 – esiride xoten xanigha yatliq bolghan melikining ismi junggoning tarixi yilnamilirida uchrimaydu.

Tarixiy pakitlarning rastliqigha hörmet qilinidighan bolsa , tarixiy pakitlar boyiche ispatlanmighan riwayetning yalghanliqi étirap qilinsa , xotenge pile qurutining uruqini , xoten xanigha yatliq bolghan junggo melikisi élip kelgen dégen riwayetning tamamen yalghanliqini étirap qilmasliqqa héchqandaq bana – seweb yoq. Honlarning asiya bilen yawrupa baridighan xelqara qatnash yoligha hökümranliq qilishi , junggo bilen gherb elliri arisidiki türlük munasiwetlerning ongushluq élip bérilishigha tosqun bolghan. Shuning üchün sherq bilen gherb arisidiki xelqara qatnash yoli junggogha nisbeten gah taqilip , gah échilip turatti.

Miladining 87 – yili we miladining 101 – yili , iran elchiliri junggogha kelgen bolsa , miladining 97 – yili junggo elchisi gen ying (buni benchaw ewetken) irangha barghan. Junggo bilen iran arisida soda mu'amilisi toghrisida bétim tüzülgen. Tarixi melumatlargha asaslanghanda miladining 120 – yili romaliq bir séhriger déngiz yoli bilen hindichinigha kélip , bérma arqiliq junggogha kelgen. Miladining 1660 – yili roma émpiraturi markus awril (miladining 161 – yilidin 166 – yilighiche émpiratur bolghan) déngiz yoli arqiliq junggogha elchi ewetken. Roma elchisi déngizdin hindichinigha chiqip wyétnam arqiliq junggogha kelgen. Elchi junggo padishahi xen xu'andi (miladining 147 – yilidin 167 – yilighiche padishah bolghan )gha pil chishi , kerke münggüzi , yaqut qatarliq sowghatlarni élip kelgen. Yuqiridiki tarixi pakitlargha asaslanghanda iranning junggo bilen ornatqan diplomatik munasiwiti romanliqlarning sirisler éli (yipek éli) dep atighan uyghurlar bilen ornatqan yipek sodisi munasiwiti (bundaq munasiwet miladidin 400 yil burun bashlanghan)din az dégende üch esir (miladidin 105 yil burun) kéyin bashlanghan. Romaliqlarning junggo bilen ornatqan diplomatik munasiwiti (eger shundaq munasiwet miladining 166 – yilidin bashlanghan bolsa) romaliqlarning sirisler éli bilen ornatqan yipek sodisi munasiwitidin texminen 600 yil kéyin bashlanghan.

Pile quruti uruqining yawrupagha tarqilishi

Qedimki rim émpiriyisi dewride (miladidin burun we kéyin) yipektin toqulghan kimxap , shayi tawar , durdunlarning yawrupagha (asasen romagha) tarim oymanliqidiki yipek éli (sirisler ili)din barghanliqi , atalmish "yipek melikisi" riwayitining yalghanliqi toghrisida sözlep öttüm. Türk xaqanliqi dewride ichki we tashqi (xelqara) soda ishliri ehwalining asasi meshghulatliridin biri idi. Bolupmu bu dewrde xelqara soda nahayiti keng miqyasida qanat yayghan idi. Miladining 624 – yili turpan xanliqi (miladining 460 – yilidin 640 – yilighiche höküm sürgen)ning xani küy wintay gherbiy türk xanliqining xaqani tun yabghu xaqanning ruqsitini élip junggodin tang sulalisining padishahi li yen (miladining 618 – yilidin 627 – yilighiche padishah bolghan) ge ewetken sowgha – salamliri ichide sherqiy romadin keltürülgen kuchuklar , qara tülke moynisi qatarliq nersiler bar idi. Shuninggha qarighanda türkler roma bilen qilghan sodilirida romaning nesillik itlirinimu élip kelgen. Türk xaqanliri dewridimu , burunqi chaghlargha oxshashla asiyadin yawrupagha élip bérilidighan soda malliridin yipek rextler , dora – dermekler , zibu – zinnet buyumliri , térdin ishlengen mallar asasi salmaqni igileytti.

Türkler yalghuzla yawrupa bilen soda qilip qalmastin , junggo bilenmu nahayiti keng halda soda ishlirini élip barghan. Türk xanliqi terkibidiki ottura asiyaning muhim xanliqliridin semerqent xanliqi , buxara xanliqi qatarliq xanliqlar miladining 627 – yilidin 647 – yilighiche bolghan 20 yil ichide junggogha toqquz qétim soda elchiliri ewetken . Türk xaqanliqi terkibige kirgen xanliqlar yérim musteqil halda bolup bezi xelqara munasiwetlerdiki chong ishlarni qilishta türk xaqanining ruxsitini alatti.

Yuqirida éytip ötkinimizdek , türkler bilen iran sasanilar sulalisi arisida birnechche qétim urushning yüz bérishi xelqara soda yoligha bolghan hökümranliqni talishish we xelqara yipek sodisidin kélidighan paydini qolgha keltürüsh üchün bolghan bu köreshte sherqiy roma bilen ittipaqdashliq munasiwitini ornatqan türkler üstün chiqqan.

Her yili dégüdek nechche on milyonlighan rim tillasigha sirisler élidin yipek mallarni sétip élishqa xélidin béri chidimighan rim hökümranliri (émpiraturliri) pilidin yipek chiqirip özlirining éhtiyajigha lazim bolidighan kimxap , shayi , tawar , dordun qatarliq yipek mallarni özliri ishlepchiqirish üchün bash qaturushqan idi.

Ularning bu arzu – ümidliri türk xanliqi dewride emelge ashti. Bu toghrida yunan alimliri mundaq melumat béridu : 6 – Esirning axirida yashighan yunan alimi zonaras ( ) "tarixname" namliq esiride mundaq dep yazghan idi : "burun romanliqlar yipek ishlepchiqirish usulini bilmeytti. Yipekni pile qurutining qusidighanliqini bilmeytti ".

6 – Esirning axirida yashighan yunan alimi ti'oxanus ismi namelum bir iranliqning pile quruti uruqini qachan , nedin , qandaq hile bilen oghurluqche sherqiy roma émpiriyisining (miladining 395 – yilidin 1451 – yilighiche höküm sürgen) émpiraturi ulugh posti'anning waqtida (miladining 527 – yilidin 565 – yilighiche émpiratur bolghan) sherqiy romagha élip barghanliqi we shuningdin kéyin sherqiy romaliqlar pile qurutini béqip , yipek mallarni ishlepchiqirishni yolgha qoyghanliqi toghrisida melumat béridu. Ti'ofanis mundaq dep yazidu : "émpiratur posti'anning waqtida iranliq melum bir adem sherqiy romagha pile béqip yipek ishlepchiqirish usulini ögetken. Uningdin burun sherqiy romaliqlar pile béqishni bilmeytti. Hiliqi ismi namelum iranliq sirisler élide (yipek élide) uzun turghan. U sirisler élidin qaytip kétidighan chaghda pile qurutining uruqini yol mangghanda ichi kawak hasisining ichige yoshurun jaylashturghan. Andin kéyin pile qurutining uruqini ashundaq ustiliq bilen sherqiy romagha élip kelgen. Bu iranliq bahar kélish bilenla pile qurutining uruqini üjme yopurmighining üstige qoyghan , birnechche kündin kéyin pile quruti yopurmaqni yep chong bolup , bir jüp qanat chiqarghan , uchidighan bolghan , romaliqlar pile béqip ,yipek chiqirishni ögengendin kéyin posti'an türklerge (konistantinpulgha – istanbulgha kelgen türk elchilirige aptor) romaliqlarning pile béqip yipek chiqirish usulini körsetkende türkler hang – tang qélip chuchup ketken ".

Türkler bilen sherqiy roma arisidin sodida türkler arqiliq sherqiy romagha élip bérilidighan mallarning ichide asasi salmaqni yipek toqulmiliri igelleydighanliqi , xotenni asas qilghan uyghur yipekchilikining eng qedimki chaghlardin tartip dunyagha meshhurliqi , pile quruti uruqining "yipek melikisi" toghrisidiki riwayet boyiche miladining 440 – yili junggodin xotenge keltürülgenlikining yalghanliqi , pile quruti uruqining sirisler éli (asasen xoten) din sherqiy romagha ismi namelum bir iranliq rahip teripidin miladining 550 – yilliri oghurluqche élip bérilghanliqi toghrisidiki pakitlarni yuqirida bir – birlep sözlep öttüm. Méningche shu pakitlar yiterlik bolsa kérek.

Axirqi söz Qedimki chaghdiki asiyadin yawrupagha baridighan xelqara soda yoli yalghuzla asiyadiki xelqler bilen yawrupadiki xelqler arisida iqtisadi jehette qimmetlik tawarlarni özara almashturush rolini oynapla qalmastin, belki medeniyet jehette asiyadiki xelqler bilen yawrupadiki xelqlerning özara bir – birining artuqchiliqini öginip shanliq medeniyet yaritishimu nahayiti küchlük türtkilik rollarni oynighan. Xelqara soda yolida soda karwanliri , elchiler , seyyahlar gherbtin sherqqe , sherqtin gherbke mokidek ötüshüp turatti. Bezide bolsa tajawuzchiliq meqsiti bilen seperwer qilinghan tümenligen qoshunlarmu soda elchisi yaki addi sodiger qiyapitige kiriwalghan jasuslarmu qatnap turatti. Gherb bilen sherq ottura asiya arqiliq towar almashturush ishlirini yürgüzgendin tashqiri , mexpiy axbarat yighish ishlirini qilatti. Bashta éytip ötkünimizdek miladining 550 – yilliri ismi namelum bir iranliqning uyghurlar yurtidin pile qurutining uruqini oghrilap mexpi halda sherqiy romagha yetküzüp bérip yipek ishlepchiqirishida höküm sürgen nechche ming yilliq sirning ishikini échip tashlighan. Shu iranliq pile qurutining uruqini sherqiy romagha yetküzüp bérishtin burun sherqiy roma émpiratori ulugh posti'an (miladining 527 – yilidin 565 – yilighiche émpirator bolghan) bilen shu mesile toghrisida sözleshken. Posti'an eger iranliq rahip pile qurutining uruqini sirisler élidin oghrilap élip kélidighan bolsa uninggha nahayiti qimmet bahaliq inam (mukapat) béridighan bolghan.

Éhtimal iranliq rahip xiristi'an muridi bolghanliqi , posti'andin alidighan qimmet bahaliq inamgha qiziqqanliqi üchün , sirisler élidin pile qurutining uruqini oghrilap sherqiy romagha yetküzüp bergen. Mana mushu weqedin texminen 140 yil burun (miladining 424 – yili) gherbning süzük , renglik shishe yasashtiki mexpiy sirini aq hon sodigerliri (ulugh yawchilar) junggogha bildürüp qoyghan , uningdin burun xenzular renglik shishe yasashni bilmeytti. Ular renglik shishini nahayiti yuqiri bahada gherbtin (süriyidin) sétip élishqa mejbur idi. Shuning üchün xenzular uzundin béri renglik shishe yasashning sirini gherbtin bilip élishqa urunup kelgenidi. Bundaq urush miladining 424 – yili yawchilarning yardimi bilen emelge ashti.

Bu ishqa munasiwetlik tarixi pakitlar mundaq : "Shimali sulaliler tarixi"diki xatirige asaslanghanda shimali wéy xanliqi (miladining 386 – yilidin 534 – yilighiche höküm sürgen)ning xani tubatawning waqtida (miladining 424 – yilidin 452 – yilighiche xan bolghan) miladining 424 – yili uning paytextige kelgen aq hon sodigerliri (ulugh yawchilar) taghdin dora élip kélip uni éritip renglik shishe yasighan. Bu kishiler gherbning renglik shishiliridinmu paqiraq , chirayliq chiqqan. Bundaq renglik shishini körgenler heyran qéliship ilahi shishiler diyishken. Aq hon sodigerliri renglik shishe yasashni xenzulargha ögetken. Shuningdin bashlap süriye , yunanliqlarning renglik shishini monopoliye qiliwélish hoquqi pachaqlinip ketken. Qedimki tarixiy pakitlar boyiche höküm qilghanda birer millet yaki xelqning ijad qilghan bir xil téxnikisi gherb elliride pütünley qeti mexpiy idi. Shuninggha qarighanda tubataw shimali wéy xandanliqining paytexti datunggha kelgen sodigerlerning renglik shishe yasash téxnikisini bilidighanliqini bilip qalghan bolsa kérek. Eger ehwal bizning qiyasimizdikidek bolidighan bolsa , u chaghda tubataw aq hon sodigerlirige nisbeten bésim küch ishlitip ularni renglik shishe yasash téxnikisini ögitishke mejburlighan yaki nahayiti yuqiri bahaliq bedel bérishke wede qilip alidighan bolushi mumkin. Yuqirida tilgha élinghan iranliq rahip bilen aq hon (miladining 420 – yilidin 565 – yilighiche höküm sürgen) sodigerliri maddi medeniyet ichide nahayiti ésil qimmetlik bolghan yipek bilen renglik shishini ishlepchiqirishning sirlirini bilmeydighanlargha melum qilip qoyghan medeniyet oghriliri , jasusliri bolsimu , melum nuqtidin qarighanda ular sherqiy roma bilen junggoning maddi medeniyitini yükseldürüshte nahayiti chong rol oynighan.

Xenzular uyghurlardin we uyghurlar arqiliq maddi we meniwi medeniyetke da'ir nurghun ésil qimmetlik bayliqlargha ige bolghan. Jang chyen miladidin 115 yil burun ottura asiyagha ikkinchi qétim kélip ketkendin kéyin , u uyghurlar yurtidin üzüm we bide élip ketken. Üzüm bilen bide padishah xenwudining nahayiti qedirlep , étibar bérishke érishken. Padishah ordisining etrapida üzümluk baghlar , bidilikler peyda bolghan. Bolupmu bide atning asasliq yem – xeshekliridin biri bolup , at béqishqa nahayiti muhim orunda turatti. Shu chaghlarda xenwudi honlar bilen bolidighan urushlarda atliq qoshunning nahayiti muhimliqini chongqur hés qilghan. U jeng atlirini köplep östürüshke alahide köngül bölüwatqan idi. Jang chyen ottura asiyadin qaytishida üzüm bilen bididin bashqa yene zighir , qaramuch , piyaz , turup , qoghun , tawuz , kawa qatarliqlarning uruqinimu élip ketken. Shuningdin bashlap ashu nersiler junggoda térilishqa bashlighan. Del shu chaghda yangaq bilen anar köchitimu uyghurlar yurtidin ichkirige keltürülgen. Xenzular miladining 5 – esirigiche paxtidin rex ishlepchiqirishni bilmeytti. Peqet 5 – esirdila kéwez uruqi (chigit) turpandin ichkirige keltürülgendin kéyinla paxta rext ishlepchiqirish bashlanghan. Uningghiche xenzular paxta rextlerni ottura asiyadin we bashqa memliketlerdin élip kéletti. Qedimki chaghlarda qunqaw , pipa , balabar qatarliq muzika eswabliri irandin junggogha kirgen bolsa , dap , ney , sunay qatarliq muzika eswabliri , ottura asiyadin (uyghurlardin) kirgen. Bolupmu süy sulalisi (581 – 618) , tang sulalisi (618 – 907) dewride uyghurlar junggo muzika senitining tereqqiyatigha öchmes töhpilerni qoshqan. Miladining 579 – yili kök türk xanliqining bike (melike) liridin asina bike , shimali ju sulalisi (557 – 581) ning xani jushu'endigha yatliq qilinghanda , türk xaqanliqining paytexti utu kündin changenge (shi'enge) asina bike bilen bille su jawa atliq meshhur muzika ustazimu kelgen. U kucharliq bolup , süy sulalisi waqtida (581 – 618) changende uzun muddet turghan. Sujawa shu mezgilde , junggo muzika senitining bekmu töwen , namratliqini nezerde tutup junggo muzikichiliqining mezmunini béyitish , uning senitini nahayiti yuqiri kötürüsh üchün mukemmel bolghan toqquz yürüsh muzika séstimisini berpa qilghan. Ular töwendikiche :

1. Kuchar muzikisi
2. Qeshqer muzikisi ,
3. Buxara muzikisi
4. Semerqent muzikisi
5. Gherbiy lyaw muzikisi
6. Hindi muzikisi ,
7. Küriye muzikisi ,
8. Ching muzikisi ,
9. Li xu'a muzikisi.

Buning ichide ching muzikisi bilen li xu'a muzikisi junggoning eneniwi muzikisi idi. Buningdin bashqa yette xil muzikining ichidin hindi muzikisi bilen küriye muzikisini hésabqa almighanda , qalghan besh xil muzika kuchar muzikisini asas qilghan uyghur muzikisi idi.

Sujawa piyba chélishqa nahayiti usta bolup , shu chaghda junggodin uninggha teng kelgendek birer muzikant chiqqan emes. Shunga u muzika ustazi dégen hörmetlik namgha ige bolghan.

Junggo tang sulalisi dewrige kelgende (618 – 907) sujawa yaritip bergen toqquz yürüsh muzika séstimisi asasida 640 – yili 10 yürüsh muzika séstimisini berpa qildi. Bular töwendikiche : 1. Kuchar muzikisi , 2. Qeshqer muzikisi , 3. Turpan muzikisi , 4. Gherbiy lyaw muzikisi , 5. Buxara muzikisi , 6. Semerqent muzikisi , 7. Kambodja muzikisi , 8. Küriye muzikisi , 9. Yen muzikisi , 10. Ching shang muzikisi. Mana shu on yürüsh muzika séstimisi ichide alte xil muzika (buninggha turpan muzikisi qoshulghan) kuchar muzikisini asas qilghan uyghur muzikisi idi. Buning ichidiki gherbiy lyaw muzikisimu melum derijide xenzu muzikisining tesirige uchrighan hon muzikisi bolup , qedimki uyghur muzikisi idi. Buningdin tashqiri kuchar usulini asas qilghan uyghur usul senitimu , uyghur milli heykeltarashliqi bilen ressamchiliqning eneniwi alahidiliklirini asas qilghan budda senitimu (asasen heykeltarashliq we ressamliq) xenzularning heykeltarashliq we ressamliq senitigimu küchlük tesir qilghan. Buninggha dungxu'ang ming öyidiki heykeller , tam sizma resimliri ispat bolidu. Shunimu éytip ötüsh kérekki , 7 – esirning bashlirida xotenlik uyghur ressami yuchiyzing tang sulalisi padishahi li shiminning (627 – 649) tekliwige bina'en shi'enge kélip sakyamunning tipik süritini sizip bergen. Junggo ressamliri budda ressamchiliqidiki resim sizish senitini we gherb elliridiki kishilerning resimini sizish senitini uningdin ögengen. Chünki yuchiyzing ressamchiliqta (gherb uslubidiki ressamchiliqta) tengdishi yoq ressam idi. Junggoning qedimki chaghdiki meniwi medeniyetning (pelsepe bilen edebiyatning) béyishi we yüksülüshini uyghurlarning qoshqan öchmes töhpisidin ajritip qarash tolimu bimenilik bolidu. Budda dini eng deslep junggogha tarqilishtin burun uyghurlar arisida yiltiz tartqan idi. Uyghular ichidin chiqqan meshhur buddist , rahiblar 3 – esirdin bashlap budda dinini junggogha tonushturushqa kirishken. Buninggha kucharliq ulugh buddist peylasup we meshhur terjiman , sha'ir komarajiwani misal keltürüsh yéterlik. Komarajiwa (miladining 344 – yili tughulup 431 – yili alemdin ötken) kichik waqtida dadisigha egiship hindistangha barghan. U hindistanda köp yillar turup buddizim eqidilirini tiriship ögengen. Shu chaghlarda buddizim telimatida maxiyana we xinyayana dep atilidighan chong ikki mezhep , ikki éqim bar idi. Komarajiwa bu ikki chong mezhep ichidin xinyayana mezhipini qobul qilghan. U hindistandin qaytip kéliwatqan chaghda qeshqerde shori asama atliq budda rahipigha yoluqqan we uningdin maxiyana mezhipini öginip burun qobul qilghan xinyana mezhipidin waz kechken. Komarajiwa qeshqerdin ötüp aqsugha kelgende ajayip bir rahipqa yoluqqan , u rahip özini dunyada tengdashisz rahip hésablab hemishe maxtinip : "eger budda eqidiliri boyiche birer kishi men bilen munaziriliship méni yéngidighan bolsa undaq kishige béshimni késip bérimen" deydiken. Komarajiwa shu rahip bilen munaziriliship uni yéngip qoyidu. Bu weqe gherbtiki budda dunyasini zilzilige keltüridu. Komarajiwaning dangqi gherb ellirige tarqilidu. Bu weqedin kuchar xani nahayiti chong pexirlinish hés qilip komarajiwaning aldigha – aqsugha kélip uni izzet – hörmet bilen kuchargha élip kétidu. Komarajiwani kuchar dölitining piri ustazi dep jakalaydu. Tarixtin xewri bar kishilerge melum bolghandek komarajiwa melum sewebler bilen miladining 385 – yili hazirqi gensuning owiygha kelgen. U shu jayda 15 yil turghan. Komarajiwa shu mezgilde xenzu yéziqini (tilini) puxta , mukemmel , chongqur ögengen. Shu chaghdiki junggo tarixida "ikki chin sulalisi" bilen "shimali we jenubi sulaliler dewri" dep atalghan nahayiti qalaymiqan (asasen urush qalaymiqanchiliqi) bir dewr idi. Junggodiki bezi xanliqlarning aliy hökümranliri budda dinining nadan , sadda xelqlerni asanla aldap kételeydighan passip idiyisidin paydilinip xelqni bixutlashturup özlirige qarshi chiqmaydighan yuwash puqralargha aylandurush üchün hichnersige qarimay barliq tirishchanliqlarni körsitip , budda dinini teshebbus qiliwatqan idi. Budda dinigha küchlük terpdar bolghan kéyinki chin xanliqi (384 – 417) ning xani yawshiyin (miladining 394 - yilidin 415 – yilighiche xan bolghan) miladining 401 – yili komarajiwani teklip qilip shi'enge élip kelgen we uni döletning piri ustazi dep jakalighan. Yawshiyinning yaritip bergen keng imkaniyitidin paydilanghan komarajiwa shi'endiki meshhur budda ibadetxanilirining biride 3000 shagirtqa budda eqidiliridin ders bergen. Yawshiyin da'im ibadetxanigha bérip uning dersini anglighan. Kéyinki chaghlarda uning shagirtliridin birqanchisi "danishmen – ewliya" dégen namgha ige bolghan. Komarajiwa shi'ende budda eqidiliridin ders ötkendin tashqiri budda namilardin 384 jilidliq 74 parche kitabni qedimki hindi tilidin xenzuchigha terjime qilghan. Buningdin bashqa bedi'iligi nahayiti küchlük bolghan budda riwayetliridin nahayiti nurghun eserlerni qedimki hindi tilidin xenzuchigha terjime qilghan. Uning qolidin chiqqan terjime eserlerning tili bekmu rawan , mezmuni chongqur bolsimu , chüshinishlik bolghan. Komarajiwaning din , pelsepe , edebiyat sahesidiki pa'aliyiti junggo buddizim pelsepisining we edebiyatning tereqqiyatigha nahayiti küchlük tesir körsetken. Shuning üchün , u , ulugh buddist , peylasop , dangliq terjiman , talantliq sha'ir dégen namgha ige bolghan. Xulase qilip éytqanda , qedimki chaghdin tartip 15 – esirgiche (ulugh sayahetchi magélan gherb bilen sherq we sherq bilen gherb arisidiki déngiz , okyan yolini achquchi) asiya bilen yawrupa arisidiki xelqara qatnash yoli (atalmish yipek yoli) yalghuzla gherb bilen sherq elliri ara soda arqiliq iqtisad almashturush yoli bolupla qalmastin , medeniyet almashturush arqiliq sherq elliri bilen gherb ellirining qedimki eneniwi milli medeniyiti asasida shanliq , yüksek medeniyet yaritishida altun köwrüklük rol oynighan. Bolupmu bu ulugh tarixiy möjizide ottura asiya xelqliri asasi (ögitish we tonushturush jehette) rolini oynighan.

Ottura asiya xelqliri öz tarixining uzaq dawam qilghan qedimki basquchlirida iran , ehmanlar sulalisi (miladidin 700 yil burunqi chaghdin tartip miladidin 328 yil burunqi chaghqiche höküm sürgen) , girik baktiriye padishahliqi (miladidin 250 yil burunqi chaghdin tartip miladidin 150 yil burunqi chaghqiche höküm sürgen) , yawchilar döliti bolghan toxaristan (miladidin 150 yil burunqi chaghdin tartip miladidin 50 yil burunqi chaghqiche höküm sürgen) , koshat émpiriyisi (miladidin 50 yil burunqi chaghdin tartip miladining 420 – yilighiche höküm sürgen) ,aq hon émpiriyisi (miladining 420 – yilidin 565 – yilighiche höküm sürgen) qatarliq döletlerning qedimki chaghdiki shanliq medeniyitini yaritishida qatnashqan bolsa , türk xanliqi dewridiki (552 – 745) nahayiti yüksek medeniyetni yaratquchilar qataridin üstün orun alghan idi.

Menbeler

1. "Suy sulalisi yilnamisi. Péjuy heqqide qisse"

16. "Junggo bilen gherb arisidiki qatnash tarixi" xenzuche 77 – bet.

17. "Junggo bilen gherb arisidiki qatnash tarixi" xenzuche 77 – bet.