Уйғур тили
уйғур тили узақ тарихқа игә гүзәл тил. у узақ әсирлик тәрәққият давамида қәдимки түркий тиллар дәври, орхун уйғур тили дәври, идиқут-хақанийә уйғур тили дәври, чағатай уйғур тилини бесип өткән. бу җәрянда уйғур тили орхун-йенсәй йезиқи, қәдимки уйғур йезиқи, бирахма йезиқи, мани йезиқи, соғд йезиқи, әрәб йезиқи қатарлиқ йезиқлар билән хатириләнгән(бәзи йезиқлар омумйүзлүк, бәзи йезиқлар қисмән қоллинилған), шундақла хәнзу тили, санскрит тили, сак тили, тухар тили, соғда тили, әрәб тили, парс тили, моңғул тили қатарлиқ нурғурн тиллар билән учришип һәм бир биригә тәсир көрситип, үзлүксиз мукәммәлләшкән вә һазирқи заман уйғур тили дәвригә киргән.
һазирқи заман уйғур тили 19-әсирниң ахири вә 20-әсирниң дәслипидин башлап аввал чәт әллик алимлар, андин елимиз алимлири тәрипидин тәтқиқ қилинған. бир әсирдин көпрәк вақиттин буян һазирқи заман уйғур тили асасән әнәниви тилшунаслиқ бойичә, қошумчә қурулмичилиқ тилшунаслиқи, айландурма-туғдурма тилшунаслиқи қатарлиқ нәзәрийиләр бойичә тәтқиқ қилинип, хели системилиқ тәсвирләнгән һәм айшәм шәмийева, әмир нәҗип, ғуҗиәһмәд сәйдивақасоф, ибраһим мутии, имин турсун, хәмит төмүр, мирсултан османоф, турди әһмәд, нәсрулла йолбулди, әнсәрдин муса қатарлиқ тилшунаслиримиз вә йеңи бир әвлад тилчилиримизниң һәр қайси дәврләргә, методларға вәкиллик қилидиған әсәрлири мәйданға келип уйғур тили тәтқиқатини чоңқурлаштурди
уйғур тили узақ тарихқа игә гүзәл тил. у узақ әсирлик тәрәққият давамида қәдимки түркий тиллар дәври, орхун уйғур тили дәври, идиқут-хақанийә уйғур тили дәври, чағатай уйғур тилини бесип өткән. бу җәрянда уйғур тили орхун-йенсәй йезиқи, қәдимки уйғур йезиқи, бирахма йезиқи, мани йезиқи, соғд йезиқи, әрәб йезиқи қатарлиқ йезиқлар билән хатириләнгән(бәзи йезиқлар омумйүзлүк, бәзи йезиқлар қисмән қоллинилған), шундақла хәнзу тили, санскрит тили, сак тили, тухар тили, соғда тили, әрәб тили, парс тили, моңғул тили қатарлиқ нурғурн тиллар билән учришип һәм бир биригә тәсир көрситип, үзлүксиз мукәммәлләшкән вә һазирқи заман уйғур тили дәвригә киргән.
һазирқи заман уйғур тили 19-әсирниң ахири вә 20-әсирниң дәслипидин башлап аввал чәт әллик алимлар, андин елимиз алимлири тәрипидин тәтқиқ қилинған. бир әсирдин көпрәк вақиттин буян һазирқи заман уйғур тили асасән әнәниви тилшунаслиқ бойичә, қошумчә қурулмичилиқ тилшунаслиқи, айландурма-туғдурма тилшунаслиқи қатарлиқ нәзәрийиләр бойичә тәтқиқ қилинип, хели системилиқ
| уйғур тили |
|---|
| уйғурчә / уйғур тили
Uyghurche / Uyghur tili Uyƣurqə / Uyƣur tili Уйғурчә / Уйғур тили |
| қоллиндиған дөләтләр |
| қоллиндиған киши сани 10 милюн |
| дунядики тәртипи 76 |
| тил сестимиси алтай тиллири системиси |
| рәсми әһвали |
| рәсми тил шинҗаң уйғур аптоном райони |
| орган |
| тил кодлири |
| ISO 639-1 ug |
| ISO 639-2 uig |
| ISO 639-3 uig |
| изаһат |
уйғур тили
[تەھرىرلەش]қоллинилиш даириси (територийиси)
[تەھرىرلەش]җуңхуа хәлқ җумһурийити (җ х җ) яки (чин)ниң шинҗаң/шинҗаң уйғур аптоном райони, қазақистан җумһурийитиниң шәрқий вә җәнубий қисимлири, өзбәкистан җумһурийити,пакистан, қирғизистан җумһурийити, түркийә, сәуди әрәбистани қатарлиқ дөләт вә раюнларда яшайдиған уйғурлар вә бәзи йеқин арлишип олтурақлашқан бәзи милләтләр тәрипидин ағизаки вә язма тилда қоллинилиду.
бу тилни қолланғучилар аһалә нопуси
[تەھرىرلەش]җуңхуа хәлқ җумһурийити територийи ичидәяшиғучи 11 милйон уйғур вә аһалий нопуси ениң болмиған оттура асия вә яврупада яшиғучи башқа уйғурлар.
йезиқ
[تەھرىرلەش]уйғурлар тарихта қачандин башлап йезиқ билән хатирилинишкә башлиғанлиқи һәққидә һазирғичә тәтқиқатчилар тәрипидин бирликкә кәлгән қараш йоқ. өзбәкистан вә қазақистан қатарлиқ територийиләрдә силавян йезиқида,түркийә вә яврупа әллиридә түрк йезиқида, җуңго/чин мәмликитидә әрәб йезиқи,латин йезиқи вә хәнзучә/хитайчә/чинчә йезиқларда хатирилиниду. тилшунаслар көпинчә әрәб йезиқи асасидики уйғур йезиқида хатиондин артуқ уйғур мушу тилни ишлитиду. ундин
тилниң тәвәлики
[تەھرىرلەش]уйғур тили урал- алтай тиллирии сестимиси、 түркий тиллар аилиси、шәрқий түрк тили тармиқи, уйғур-қарлуқ тили топлими ,уйғур тили болуп түркий тиллардин өзбәк тили әң йеқин тил болуп һесаплиниду. иккилиси чағатай түркчисиниң варислири болуп бәзи алимлар тәрипидин әйнән бир тил дәп қарилиду.
диалект вә шивәләр
[تەھرىرلەش]чоң җәһәттин мәркизий деаликит, хотән деаликти вә лопнур деаликти қатарлиқ үч вариянти бар. шинҗаң уйғур аптунум раюни тәвәсидә бирликкә кәлгән уйғур әдәбий тили асаслиқ мәркизий диаликиттин мәнбә алиду. китабий тил яки йезиқ тили ағзакий тил яки хәлқ тили билән асасән йеқин яки бир аз пәриқлиқ, халас. мәтбуат, хәт -чәк алақә, кину - филим, сәһнә яки учур-ахбаратларда әдәбий тил қоллинилиду вә қоллинилиши шәрт.әрәб һәриплири асасидики уйғур кона йезиқи қануний йезиқ болуп,өзгәртиш яки қисқартип йезишқа болмайду. мәркизий деаликит: үрүмчи, турпан, қумул,ғулҗа,ақсу,атуш,қәшқәр, гума, корла шивилири
хотән деаликти: хотән шивиси
лопнур деаликти: лопнур шивиси
уйғур тили
[تەھرىرلەش]уйғур тили узақ тарихқа игә гүзәл тил. у узақ әсирлик тәрәққият давамида қәдимки түркий тиллар дәври, орхун уйғур тили дәври, идиқут-хақанийә уйғур тили дәври, чағатай уйғур тилини бесип өткән. бу җәрянда уйғур тили орхун-йенсәй йезиқи, қәдимки уйғур йезиқи, бирахма йезиқи, мани йезиқи, соғд йезиқи, әрәб йезиқи қатарлиқ йезиқлар билән хатириләнгән.
| No | uyghur ereb Yéziq | Uyghur latin yéziqi | Cyrillic yéziqi | IPA |
|---|---|---|---|---|
| 01 | ئا | A,a | а | a |
| 02 | ئە | E,e | ә | ɛ |
| 03 | ب | B,b | б | b |
| 04 | پ | P,p | п | pʼ |
| 05 | ت | T,t | т | tʼ |
| 06 | җ | J,j | җ | ʤ |
| 07 | چ | Ch,ch | ц | ʧʼ |
| 08 | خ | X,x | х | x~χ |
| 09 | د | D,d | д | d |
| 10 | ر | R,r | р | r |
| 11 | ز | Z,z | з | z |
| 12 | ژ | Zh,Zh | ж | ʒ |
| 13 | س | S,s | с | s |
| 14 | ش | Sh,sh | ш | ʃ |
| 15 | غ | Gh,gh | ғ | ɣ~ʁ |
| 16 | ف | F,f | ф | f |
| 17 | ق | Q,q | қ | qʼ |
| 18 | ك | K,k | к | k |
| 19 | گ | G,g | г | ɡ |
| 20 | ڭ | Ng,ng | ң | ŋ |
| 21 | ل | L,l | л | l |
| 22 | م | M,m | м | m |
| 23 | ن | N,n | н | n |
| 24 | ه | H,h | һ | h |
| 25 | ئو | O,o | о | o |
| 26 | ئۇ | U,u | у | u |
| 27 | ө | Ö,ö | ө | ø |
| 28 | ү | Ü,ü | ү | y |
| 29 | ۋ | W,w | в | w |
| 30 | ئې | É,é | е | e |
| 31 | ئى | I,i | и | i |
| 32 | ي | Y,y | й | j |
әскәртиш:уйғур латин йезиқи пәқәт уйғур әрәп йезиқини тор қатарлиқ бәзи саһәләрдә яндаш қилип ишлитилиду.
| Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we hoquqta babbarawer bolup tughulghan. ular eqilghe we wijdan'gha ige hemde bir-birige qérindashliq munasiwitige xas roh bilen muamile qilishi kérek | һәммә адәм затидинла әркин, иззәт-һөрмәт вә һоқуқта бапбаравәр болуп туғулған. улар әқилгә вә виҗданға игә һәмдә бир-биригә қериндашлиқ мунасивитигә хас роһ билән муамилә қилиши керәк |
йезиқ
[تەھرىرلەش]қәдимдин һазирғичә ишлитилгән йезиқлар:
- уйғурлар өтмүштин буян йезиқ қоллинип кәлгән әң қәдимий хәлқләрдин бири болуп, һазирға қәдәр 13 хил йезиқ алмаштуруш вә ислаһ қилиш тарихини баштин кәчүргән.
- түрк - роник йезиқи
- қәдимки уйғур йезиқи
- әрәб һәрплири асасидики уйғур йезиқи(аз вақит ишләткән)
- чағатай уйғур йезиқи
- латин һәрплири асасидики уйғур йеңи йезиқи
һазирқи рәсми ишлитиливатқан йезиқ: һазирқи заман уйғур йезиқи
уйғур тилидики тиниш бәлгилири вә уларниң қоллинилиши
1. тиниш бәлгилири вә уларниң бекитилиш принсипи
тиниш бәлгилири – иҗтимаий алақиниң еһтияҗиға асасән, ой- пикирни тоғра, толуқ ипадиләш үчүн йезиқ тилида йезиқниң қошумчә васитиси сүпитидә ишлитилидиған бәлгиләрдур. у йезиқ тәрәққиятиниң мәлум басқучида тәдриҗий мәйданға кәлгән һәм тил вә тәпәккурниң тәрәққий қилишиға әгишип тәрәққий қилип, мукәммәллишип, өзиниң бир пүтүн системисини тәшкил қилған.
тәсвирләнгән һәм айшәм шәмийева,
әмир нәҗип, ғуҗиәһмәд сәйдивақасоф, ибраһим мутии, имин турсун, хәмит төмүр, мирсултан османоф, турди әһмәд, нәсрулла йолбулди, әнсәрдин муса қатарлиқ тилшунаслиримиз вә йеңи бир әвлад тилчилиримизниң һәр қайси дәврләргә, методларға вәкиллик қилидиған әсәрлири мәйданға келип уйғур тили тәтқиқатини чоңқурлаштурди уйғур тилидики тиниш бәлгилириниң тәрәққиятиму мушундақ тәрәққият җәрянидин мустәсна әмәс.алайли, орқун йезиқ ядикарлиқлирида җүмлиниң ахирлашқанлиқини ипадиләйдиған қош чекит (:) тин башқа тиниш бәлгиси учримайду. бүгүнки күндә уйғур йезиқида дунядики һәрқайси йезиқларда қоллинилидиғанбәлгиләр билән асасән охшайдиған 12 хил тиниш бәлгиси қоллинилидиған болди. уйғур тилиниң өзигә хас грамматикилиқ хусусийити вә алаһидилики өзигә хас бир қисим тиниш бәлгилирини шәрт қилидиған болғачқа, башқа йезиқларниң тиниш бәлгилиридин мәлум җәһәттә пәрқлиниду. алайли, көп чекит хәнзучида (......) билән ипадиләнсә, уйғурчида (...) ипадилиниду, йәни хәнзучида чекитниң сани алтә, уйғурчида болса үч. хәнзучида қош пәш (” “) қоллинилса, уйғурчида пәқәт қош тирнақ ("")ла қоллинилидиған болуп қелиплаштурулди. әпсуски, һазир бәзи нәшрият вә мәтбуат орунлири һәм шәхсләр юқириқи тиниш бәлгилирини арилаштуруп қоллинип, тиниш бәлгилириниң бирликкә келишигә сәлбий тәсир көрсәтмәктә. униң үстигә, компютерниң тез омумлишиши, уйғур тилидики компютер мәшғулат системилириниң һәр хил болуши, иқтидариниң тәкшисизлики тиниш бәлгилириниң қоллинилишида бәзи охшимаслиқларни, һәтта бәзи қалаймиқанчилиқларни кәлтүрүп чиқа.
тиниш бәлгилири йезиқ тилидики алақә еһтияҗи билән барлиққа кәлгән вә йезиқниң муһим тәркибий қисмиға айланған болғачқа, униң бирликкә келип турақлишиши вә ишлитилиши худди йезиқниң қоллинилиши қаидилик болғиниға охшашла қаидә- қанунийәтлик болуши керәк. шундақ болғандила, у өзиниң қошумчә васитилик ролини толуқ җари қилдуралайду, омумий хәлқ тәрипидин ортақ етирап қилинип, муәййән иҗтимаийлиққа игә болалайду. тилда тиниш бәлгилирини қоллиниш, бир җәһәттин алғанда, илмий мәсилә; йәнә бир җәһәттин алғанда, адәт мәсилиси. адәт мәсилисини бир йолила өзгәртиш, бирликкә кәлтүрүш, бир системиға селиш унчә асан әмәс. лекин тилимизни һазирқи тәрәққият қәдимигә мас һалда сағлам тәрәққий қилдуруш, қелиплаштуруш, һазирқи үч мәдәнийлик қурулушимизда үнүмлүк пайдилиниш, униң ипадиләш иқтидарини юқири көтүрүш нуқтисидин алғанда, тиниш бәлгилириниң бир системиға чүшүрүлүши, илмий асаста бекитилиши интайин зор әһмийәткә игә.
"тиниш бәлгиси" дегән бу аталғу гәрчә "тиниш" дегән сөздин келип чиққан болсиму, уни нутуқта тинған яки тиниш болған орунғила қоюлидиған бәлгә дәп қаривалсақ йетәрлик болмайду. чүнки кишиләрниң нутуқта тиниш әһвалиниң өзара охшишип кәтмәслики, шуниңдәк җанлиқ тилда тиниш болмиған орунлардиму қурулма вә мәнә еһтияҗидин тиниш бәлгиси ишлитиш зөрүр болғанлиқи түпәйлидин мундақ тонуш йезиқ тилидики тиниш бәлгилири тоғрисида системилиқ қаидә- қанунларниң чиқирилишиға вә униң омумлишишиға тосалғу болиду, тиниш бәлгилириниң қалаймиқан қоллинилишиға сәвәбчи болиду, нәтиҗидә иҗтимаий алақиниң раванлиқиға, бир пүтүн уйғур тил- йезиқиниң сағлам тәрәққий қилишиға тәсир йәткүзиду. тиниш бәлгилири тоғрисидики тонушни бирликкә кәлтүрүп, уни қоллиништики қалаймиқанчилиқларни бир тәрәп қилиш үчүн тиниш бәлгилирини вә уларниқоллиниш қаидисини бекитиштә тилимизниң алаһидилики нәзәрдә тутулуп, қурулма принсипи (сиснтаксислиқпринсип) вә мәнә принсипи асас қилинған.
синтаксислиқ принсип – мәлум бир тиниш бәлгисиниң қоюлуш- қоюлмаслиқини синтаксислиқ қурулминиң алаһидиликигә қарап бәлгиләш, йәни җанлиқ тилдики тинишниң қурулма билән мәнә җәһәттә мунасивити бар яки йоқлуқиға қарап бәлгиләш принсипидур. әмәлийәттә, җүмлә қурулмиси шу җүмлидики тинишниң қандақ болуши керәкликини, тиниш бәлгисиниң һаҗәт яки һаҗәт әмәсликини көрситип берәләйду. мәнә принсипи – мәлум синтаксислиқ қурулминиң яки мәлум синтаксислиқ қурулмида кәлгән айрим сөз- ибариләрниң мәнә вә рол җәһәттики алаһидиликлирини көздә тутушқа қаритилған. буниңдин башқа "интонатсийә (пүтүн бир синтаксислиқ қурулминиң тәләппуздики алаһидилики) принсипи" дегән принсипниму нәзәрдин сақит қилишқа болмайду. чүнки охшаш бир қурулмидики җүмлиниң һәр хил интонатсийидә тәләппуз қилиниши нәтиҗисидә қурулминиң ипадилигән мәнисидә өзгириш болуши мумкин. мәсилән:
базарға бардим. (баян интонатсийә, баян җүмлә)
базарға бардим? (соал интонатсийә, соал җүмлә)
интонатсийә пүтүн бир җүмлә қурулмиси билән алақидар һадисә. һазирқи заман уйғур тилида һәрқандақ җүмлә қурулмисиниң интонатсийиси баян, соал, тәнә, үндәш яки чақириқ қатарлиқ бирнәччә хилдин һалқип кәтмәйду. бундақ һадисә ялғуз уйғур тилидила мәвҗут болуп қалмастин, башқа тилларғиму ортақ болған һадисә. нутуқ мәлум синтаксислиқ қурулмиға асаслиниду. шуңа интонатсийә мәлум синтаксислиқ қурулминиң нутуқтики әмәлий ипадиси. мәлум бир синтаксислиқ қурулмиға асасланмиған нутуқ вә интонатсийини тәсәввур қилиш мумкин әмәс. шуңа, интонатсийә пәқәт мәлум синтаксислиқ қурулминиң нутуқтики тәркибий қисми, халас.
һазирқи заман уйғур тилида қоллиниливатқан тиниш бәлгилири төвәндикиләрдин ибарәт:
1. чекит
( . )
2. соал ( ? )
3. үндәш ( ! )
4. чекитлик пәш ( ; )
5. пәш ( , )
6. тирнақ ( ( ) )
7. қош тирнақ ( " " )
8. ялаң тирнақ ( ‹ › )
9. сизиқчә ( ـ )
10. сизиқ ( – )
11. қош чекит ( : )
12. көп чекит ( ... )
тиниш бәлгилири гәрчә җүмлидә мустәқил бир бирлик сүпитидә қоллинилсиму, лекин у өзиниң алдида кәлгән сөз, сөз бирикмиси яки җүмлиниң характерини ипадиләп беридиған болғачқа, у йәнила өзиниң алдидики сөзгә беқиниду. һазир компютерда қоллиниливатқан уйғурчә бәзи мәшғулат системилири техи мукәммәллишип кетәлмигәчкә, нәшрият, мәтбуат орунлири тиниш бәлгилирини қандақ бир тәрәп қ илишни таза көңүлдикидәк бир тәрәп қилалмай келиватиду. алайли, бир қисим мәшғулат системилири һазирғичә қур айриялмайду яки боғум көчүрүш иқтидарини һазирлимиған шуңа, улар сөзни бирлик қилип яки бош орунни асас қилип туруп қур айрийду. мундақ болғанда, бәзи сөзләр узунрақ болуп кәтсә, шу сөзни пүтүн пети йеңи қурға көчүрүп, алдинқи қурниң зич- кәңликини нәзәрдин сақит қилиду. бу хил һадисә мәтбуат буюмлириниң көркәм чиқишиға биваситә тәсир көрситиду. тиниш бәлгилири алдинқи сөздин бош орун арқилиқ айриветилсә, компютер уни айрим сөз сүпитидә бир тәрәп қилип, баш қурниң бешиға көчүрүп қойиду. шуниң үчүн, бу хил әһвални нәзәрдә тутуп, тиниш бәлгилирини алдинқи сөз билән бир сөз сүпитидә бир тәрәп қилиш һазирқи әмәлийитимизгә нисбәтән әң ақиланә чарә, йәни тиниш бәлгилири сөз, сөз бирикмиси яки җүмлиниң ахирида кәлгәндә, алдинқи сөз билән арилиқ (бош орун) ташлимай қошуп йезилса, компютер уни алдинқи бир сөз билән биллә бир тәрәп қилиду- дة, бәзибир техникилиқ сәвәнликләрдин халий болимиз. чүнки бизниң имла қаидимиздә қур көчүргәндә, чоқум боғумни асас қилимиз, тиниш бәлгилири алдинқи сөзниң ахирқи боғуми билән қошуп көчүрилиду, дәп бәлгиләнгән. юқириқи тәрәпләр көздә тутулуп, тиниш бәлгилири билән алдинқи сөзниң оттурисидики бош орунни чиқиривәтсәк, һазирқи шараитимизда имла қаидисигә бойсунуп, техникилиқ хаталиқларға йол қоймиған болимиз. 2. тиниш бәлгилириниң қоллинилиши
уйғур тилидики тиниш бәлгилириниң сани көп болмисиму, лекин қоллинилиш җәһәттә өзигә хас қаидиси бар. бу қаидиләрдин хәвәрдар болуш мәтбуат орунлириниңла мәҗбурийити болуп қалмастин, пүткүл җәмийәттики мушу тил- йезиқни алақә васитиси қилған милләтләр үчүнму зөрүр. шуңа тиниш бәлгилирини өз җайида, тоғра қоллиниш мәтбуат, нәшрият, оқуш- оқутуш һәм уйғур тили тәтқиқати үчүнму билишкә тегишлик муһим саватларниң бири.
2.1чекит
бу бәлгә ой- пикирниң баян тәрзидә толуқ аяғлашқанлиқини билдүриду. у төвәндикидәк орунларға қоюлиду:
2.1.1 баян җүмлидин кейин (мәйли игә, хәвири толуқ җүмлә болсун, мәйли аташ җүмлә болсун) қоюлиду. мәсилән:
△ мән бүгүн кутубханиға бардим.
△ 1961- йили, қиш күнлириниң бири.
2.1.2 буйруқ вә үндәш аһаңида ейтилмай, баян аһаңида ейтилған буйруқ, үндәш җүмлиләрдин кейин қоюлиду. мәсилән:
△ бүгүнки ишни әтигә қойма.
△ хош, аман болуңлар.
2.1.3 рәқәм билән йезилған, рәт тәртипни билдүридиған санлар яки баш мавзу билән тармақ мавзуниң ретини билдүридиған санлардин кейин (рим рәқәмлири мустәсна) қоюлиду. мәсилән:
△Ⅲқумул шевисиниң грамматикилиқ алаһидиликлири
1. исимларда келиш қошумчилири
2. исимларда тәвәлик қошумчилири
2.1.4 қисқартип йезилған исим билән фамилә арисиға қоюлиду. мәсилән:
△ л. мутәллип
△ а. с. пушкин
2.1.5 йил, ай, күнләр рәқәм билән ипадиләнсә, уларниң арисиға қоюлиду. мәсилән:
△ 1966.9.21
2.1.6 онлуқ кәсирдики пүтүн сан билән кәсир сан арисиға, җүмлидин саәт билән минут тәң көрситилгәндә, саәт билән минут арисиға қоюлиду. мәсилән:
△ 1.5 (бир пүтүн ондин бәш)
△ саәт 3.20 дә (саәт үчтин йигирмә минут өткәндә)
2.2 соал бәлгиси
бу бәлгә ой- пикирниң сорақ тәрзидә аяғлашқанлиқини билдүриду. у төвәндикидәк орунларға қоюлиду.
2.2.1 һәр хил соал җүмлидин кейин қоюлиду. мәсилән:
△ сән ким?
△ техи түнүгүн кәлдиңиз?
2.2.2 кәйни- кәйнидин улинип кәлгән соалларниң пәқәт кәйнидикисигила қоюлиду, алдинқилириға пәш қоюлиду. мәсилән:
△ бу ишни у уқамду, уқмамду?
△ сән зади компартийә әзасиму, әмәсму?
2.2.3 җүмлидә апторға намәлум болған яки аптор гман билән қариған тәркибләрдин кейин қоюлиду. мәсилән:
△ шу чағда улар петинип (титришип?) униң йениға йеқин барди.
△ сәләй чаққан (?-1905) уйғур хәлқиниң даңлиқ ләтипичилиридин бири.
2.2.4 әгәр җүмлә һәм соал, һәм үндәш тәрзидә ейтилса, аввал соал бәлгиси, андин үндәш бәлгиси қоюлиду. мәсилән:
△ һой, бу сесиқ гәпни нәдин өгәндиң?!
2.3 үндәш бәлгиси
бу бәлгә ой- пикирниң үндәш вә буйруқ тәрзидә аяғлашқанлиқини билдүриду. у төвәндики орунларға қоюлиду.
2.3.1 үндәш җүмлиләр вә буйруқ аһаңида ейтилған буйруқ җүмлидин кейин қоюлиду. мәсилән:
△ бу вәзипини вақтида орундаң! (буйруқ)
△ яшисун тинчлиқ! (үндәш)
2.3.2 үндәш аһаңида ейтилған үндәш сөзләр вә қаратма сөзләрдин кейин қоюлиду. мәсилән:
△ това! сән буларниң сетивалған қулимидиң?
△ йолдашлар! ғәйрәт қилиңлар!
шуни әскәртип өтүш зөрүрки, тирнақ ичигә елинған җүмлиниң соал, үндәш бәлгилири бу җүмлиниң қандақ қурулмида келишидин қәтийнәзәр қоюлиду. тирнақ ичигә елинған җүмлиниң чекити қоюлмайду.
2.4 чекитлик пәш
бу бәлгә тәңдаш тәркибләрни айриш үчүн қоллинилидиған, тәңдаш тәркибләрни айриштики роли пәшкә қариғанда үстүнрәк туридиған тиниш бәлгиси. тәңдаш тәркибләрниң һәрқайсиси яки уларниң бири йәнә бирқанчә тәңдаш тәркибләрни елип кәлгән болса, уларниң қатламлиқ мунасивитини ениқ айриш үчүнүстүнки қатламдики тәңдаш тәркибләр арисиға чекитлик пәш қоюлиду. мәсилән:
△ кимки мени челишип йеңәлисә, шу кишигә қизимни беримән; әгәр йеңәлмисә, җенини тенидин җуда қилимән.
△ бурадирим дәйдуки, икки өйниң қурғунини қошса, бир қазан аш болиду; қисмәт акам мәсудихан айлам билән баш қошса, карамәт бәлән той болиду.
2.5 пәш
бу бәлгә асасән тәңдаш тәркибләрни айриш үчүн қоллинилидиған, тәңдаш тәркибләрни айриштики роли чекитлик пәшкә қариғанда төвәнрәк болған тиниш бәлгиси. у төвәндикидәк орунларға қоюлиду.
2.5.1 аддий җүмлиләрдә
аддий җүмлиниң тәңдаш бөләклири (бу сөзләр мәйли бир сөзла болсун, мәйли сөз бирикмиси болсун) арисиға қоюлиду.
△ униң секиләклири, тал- тал өрүлгән чачлири, чечиға есивалған чач чатқуч, чач тумарлири бәлму ярашқаниди.
△ қиз йирақтин қолини чекисигә қоюп, отлаватқан атларға, өзигә тонуш болмиған кишиләргә һәйранлиқ билән қаравататти.
△ у һәм тәтқиқатчи, һәм шаир.
2.5.2 қошма җүмлиләрдә
тәңдаш тармақ җүмлиләрдин һасил болған қошма җүмлиләрниң һәр бир тармақ җүмлилири арисиға қоюлиду. мәсилән:
△ кишиниң түгмидәк әйиби көрүнәр, өзиниң төгидәк әйиби көрүнмәс. (мақал)
2.5.2.1 беқиниш- беқиндуруш мунасивитидики қошма җүмлиләрдә баш җүмлә билән беқинди җүмлә арисиға қоюлиду. мәсилән:
△ шуни билип қойғинки, мән сениң дегиниңдәк қилалмаймән.
△ сән баридикәнсән, мәнму баримән.
△ таң атсила, иш асан
△ мисали, турсунни алсақ, у ясинип жүрүшни яхши көриду.
шуни қистуруп өтүш керәкки, "-са// -сة" қошумчиси билән түрләнгән "болмақ" пеили җүмлиниң хәвиригә бағланмай, өзиниң алдида кәлгән башқа җүмлә бөләклиридин мәлум бирини тәкитләп кәлсә; "-са// -сә" қошумчиси қошулған пеил "болмақ" пеили яки башқа сөзләр билән бирикип, турақлиқ бирикмә һасил қилса; "-са// -сә" формисида кәлгән пеил җүмлиниң хәвиригә әмәс, бәлки җүмлиниң башқа бирәр бөликигә бағланған болса; аддий җүмлиниң хәвири охшашла бир пеил йилтизи (яки өзики) ниң һәм "-са// -сә" формиси билән түрлиниши һәм буйруқ- тәләп райи яки хәвәр райида келиши арқилиқ һасил болса, мәнидики алаһидиликни көздә тутуп, "-са// -сә" формисидин кейин пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ачиси болса сәрсан болуп чиқип кәтти.
△ сиз рәсмийәтлириңизни өтәшкә маңсиңиз болди.
△ бу адашниң чәкмисә туралмайдиған хуйи бар икән
△ мән барсам барай.
лекин бундақ хәвәрләр кеңәйсә, йәнила арисиға пәш қоюлиду. мәсилән:
△ биз барсақ, биллә барайли.
2.5.2.2 һаләт беқинди җүмлиләрниң рәвишдаш вә сүпәтдаш бирикмилири арқилиқ ипадиләнгән бирикмиләр қошма җүмлиләр (бағланған қошма җүмлиләр, беқиниш- беқиндуруш мунасивитидики қошма җүмлиләр) дә бәзи тармақ җүмлиниң хәвәрлик формиси толуқ болмиған хәвири болуп кәлсә, бәзи аддий яки тармақ җүмлиләрдә рай формисидики пеилдин ипадиләнгән хәвәрләргә нисбәтән һаләтлик рол ойнайду. шуңа принсип җәһәттин униң хәвәрлик рол ойниған орниға пәш қоюлуши, һаләтлик рол ойниған орниға пәш қоюлмаслиқи керәк.
2.5.2.3 "-п, -ип// -уп, -үп", "-май// -мәй" рәвишдашлири вә "-мастин// -мәстин" формиси җүмлидә "қандақ, қандақ қилип, қачан, немишқа" қатарлиқ соалларға җаваб болмиса, хәвәрлик формиси толуқ болмиған хәвәр һесаблиниду. бу бирикмидики пеилни шу җүмлидә хәвәр райида кәлгән пеил билән охшаш райға өзгәртиш мумкин. кәйнигә пәш қоюлиду. мәсилән:
△ андин ишкапни ечип, у йәрдин қетип кәткән икки нан билән чайданни алди.
△ мән бизниң мунасивәтлик рәһбәрләр билән сөзлишип, һәммини пүткүзүп қойдум.
әгәр бу бирикмиләр икки "һәм" бағлиғучисиниң оттурисида келип қалса, йәнила хәвәрлик формиси толуқ болмиған хәвәр һесаблинип, кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ һәм җениға қәст қилип, һәм әһвални сораптимишмән.
2.5.2. бу биримиләр җүмлидә хәвәрлик ролдила кәлмәй, бәзидә пеилдин яки башқа сөз түркүмидин болған игә, һаләт, ениқлиғучи қатарлиқ җүмлә бөләклири билән тәңдаш болуп кәлсә, бу бирикмини һасил қилған рәвишдаш формисиниң тәңдашлиқ роли көздә тутулуп, кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ лекин, меһир- шәпқәт көрситип (көрситидиғанлар), ич ағритидиғанлар нәдә?
2.5.2. бу бирикмиләр икки яки униңдин артуқ хәвәргә нисбәтән һаләтлик рол ойнап кәлсә, униң бирла хәвәргә бағлинип қелишидин сақлиниш үчүн кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ у һечнәрсә демәстин, қолини чиқиривелип, йүгүргиничә пәләмпәйдин чүшүп кәтти.
2.5.2.6 "-п, -ип// -уп, -үп" рәвишдишидин ясалған қистурма тәркибләрдин кейин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ мәрһәмәт қилип, буни нәгә апиридиғанлиқимни дәп берәмсиз, әпәндим?
2.5.2.7 "-п, -ип// -уп, -үп" билән түрләнгән "болмақ" пеили турғун сөзләрниң кәйнидин келип, турғун сөзләргә хәвәрлик түс бәрсә, кәйнидин пәш қоюлиду, әггр адәттики һаләтлик ролда кәлсә, пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ у киши әң зор диндар болуп, карамәт көрситиду.
△көзигә дуня қараңғу болуп көрүнүпту.
2.5.2.8 "-ғачқа, -қачқа// - гәчкә, -кәчкә" рәвишдашлиридики пеилниң ишлигүчисибилән җүмлиниң игси айрим- айрим болуши яки җүмлиниң игиси билән бир шәхс болуши мумкин. һәр икки хил әһвалда кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ йәкшәнбә болғачқа, у орнидин вақчирақ турди.
әгәр бу рәвишдаш бирикмиси хәвәргә яндаш кәлсә, кәйнидин пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ мән бармиғачқа көрәлмидим.
2.5.2.9 "-ғучә, -қучә// -гүчә, күчә" қошумчилири арқилиқ түзүлгән бирикмиләрдә мушу қошумчилар билән түрләнгән пеилниң ишлигүчиси билән җүмлиниң игиси бир болмиса һәм мундақ бирикмә асасий җүмлиниң бешида кәлсә, кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ парахот қозғалғучә, парахот үстидики бир бурҗәктә олтурдуқ.
әгәр бу бирикмә асасий пеилниң игиси билән хәвириниң арисида кәлсә, яки бу бирикмидики пеилниң ишлигүчиси билән җүмлә хәвириниң ишлигүчиси бир болса, яки бу бирикминиң ишлигүчисиболмай, хәвәргә яндишип кәлсә, кәйнидин пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ сизму җава кәлгүчә сәвр қилип турисиз-дة.
△ буни язғучә бир ай баш қатурдум.
2.5.2.10 пүткән сүпәтдаш қошумчиси "-ған, -қан// -гән, кән" билән түзүлгән бирикмиләр қошма җүмлиләр тәркибидә көпинчә һаләт беқкинди тармақ җүмлилик рол ойнайду. бундақ бирикмиләрниң түрлири көп болсиқму, униң беқинди тармақ җүмлилик роли етибарға елинип, көп һалларда кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ мән йәрни ағдуруп болғандин кейин, гүл терийсән.
△ қараңғу чүшкәндила, улар орунлиридин турушти.
△ тиғ билән юрт сориғандин кейин, әлвәттә шундақ болиду.
әгәр бу бирикмиләр җүмлиниң хәвиригә яндаш кәлсә, кәйнидин пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ нәгә беришимни пәқәт кочиға чиққандин кейинла ойлидим.
2.5.3 мустәқил тәркибләрдә
мустәқил тәркибләр җүмлиниң бешида болса, ахиридин, оттурисида болса, икки четидин, ахирида болса, пәш билән аҗритилиду.
△ нәччә заманлар болди, бирәр қетим көрүп кетәйму демидиң, балам.
△ сәпәрқулниң санақ нөвити, немишқидур, һәммидин кейинки қатарға қоюлғаниди.
△ мәйли, көпчиликниң пайдиси үчүн һәрқандақ зиян тартишқа тәйярмән!...
2.5.4 бағлиғучиларда
һазирқи заман уйғур тилида бағлиғучи болуп келидиған тил тәркиблириниң сани көп әмәс. лекинуларниң мәнә җәһәттин өтәйдиған вәзипилири хилму хил. бәзи бағлиғучилар һәтта рәвишләр билән, қистурма сөзләр билән, тиркәлмиләр билән тутишип кетиду. биз асаслиқ пәш қоюшта қалаймиқанчилиқ йүз бериватқан бирқанчә бағлиғучи үстидила тохтилимиз.
2.5.4.1 бириктүргүчи бағлиғучилар "вә, һәм, һәмдә, билән" ләрниң алди кәйнигә пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ улар гәп- сөзсизла пиялини бошитишти вә қазан кавипини иштиһа билән йейишти.
әгәр "һәм" бағлиғучиси тәкитләш йүзисидин бағлинидиған икки тәркибниң алдида тәкрарланса, кейинки "һәм" ниң алдиға пәш қоюлиду. мәсилән:
△ бу мәнсурниң һәм тәклипи, һәм буйруқи, буни олтурғанлар яхши билиду.
2.5.4.2 "бирақ, әмма, лекин, әксичә, вәһаләнки, шундақтиму" қатарлиқ қариму қарши бағлиғучилар чекит қоюп аяғлаштурулған икки җүмлини яки өзара алақидар икки абзасни бағлап кәлсә, кәйнидин пәш қоюлиду; болмиса, пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ лекин, мән достлиримни қутқузуш үчүн қолумдин кәлгән һәммини қилишқа бәл бағлидим.
△ уларниң үстибеши лайға миләнгән, лекин немигидур хушал иди.
2.5.4.3 "шуңа, шуниң үчүн, шуңлашқа, чүнки, шу сәвәбтин" қатарлиқ сәвәб бағлиғучилириниң пәш қоюлуш әһвалиму юқиридики (2.5.4.2) гә охшаш.
2.5.4.4 күчәйткүчи бағлиғучи "һәтта, бәлки, таки, йәнә келип, дегәнбилән, униң үстигә, һелиғу" қатарлиқлардин кейин һәрқандақ әһвал астида пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ өзиңиз кәлмәйла қалмастин, бәлки башқиларниң келишигиму тосалғу болдиңиз.
△ лекин, камалдин үн чиқмиди, һәтта мидирму қилмиди.
әскәртиш: "бәлким" сөзи бағлиғучи әмәс, қистурма тәркиб, шуңа мустәқил тәркибләр қатарида кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ бәлким, бу йәрдә башқа сир бардур?
2.5.4.5 таллиғучи бағлиғучи "я, яки, нә, гаһ, хаһ, мәйли" қатарлиқлардин кейин яки алдин пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ йошурайму яки хаталиқлиримни үстүмгә елип әпу сорайму?
әгәр бу бағлиғучи бағлинидиған икки тәңдаш тәркибниң алдида тәкитләш йүзисидин тәкрар кәлсә, иккинчи қатардикисиниң алдидин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ я ундақ, я мундақ пикирләрниң болуши әҗәблинәрлик әмәс.
2.5.4.6 охшитиш бағлиғучиси "шундақла, шуниңдәк" тәңдаш җүмлиләр яки җүмлиниң тәңдаш тәркиблирини бағлап келиду. кәйнидин пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ оқуш, шуниңдәк оқуғанни әмәлдә ишлитиш асан әмәс.
2.5.4.7 изаһ бағлиғучи "йәни" мәйли икки җүмлә арисида кәлсун, мәйли икки сөз арисида кәлсун, кәйнидин пәш қоюлмайду. изаһ бағлиғучи "мәсилән" омумлаштурғучи сөз, изаһланғучи сөз яки аһаң җәһәттин толуқ аяғлашмай, пәш билән айрилған җүмлиләрдин кейин кәлсә, кәйнидин пәш қоюлмайду. әгәр чекит билән аяғлашқан җүмлиләрдин кейин кәлсә, кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән:
△ ундақ болса, пулниң бу көпәйгән соммиси, йәни қошумчә қиммәт нәдин келиду?
△ дуня әллириниң тарихида нурғун таварлар – мәсилән сәдәп, гәзмал... қатарлиқлар пул орнида ишлитилгән.
△ уларниң истемал қиммитиму охшаш болмайду. мәсилән, кийим- кечәк бәдәнни исситиду...
2.5.4.8 шәрт бағлиғучиси "әгәр, навада, ундақта" айриғучи бағлиғучи "пәқәт, җүмлидин", имканийәт бағлиғучиси "андин", тәкит бағлиғучиси "техи, болупму, хусусән", сәвәб- нәтиҗә бағлиғучиси "шуниң билән, нәтиҗидә", ашурма бағлиғучи "йәнә, шуниң билән биллә, шуниң билән бир вақитта" қатарлиқ бағлиғучилардин кейин пәш қоюлмайду. мәсилән:
△ техи бәзиләр "мәнсурни, әкбәрни" йиқитимиз" дейишиду.
△ ...җан бақидиғанлар барғансери көпийиду, нәтиҗидә нурғунлиған ишчилар ишсиз қалиду.
2.5. башқиларда
2.5.5.1 бир туташ елинмай, бөлүп елинған диалогларда бөлүнгән қисим билән аптор сөзиниң арисиға пәш қоюлиду. мәсилән:
△ таза чатақ болди, дәп гепини башлиди дадам.
2.5.5.2 көп ханилиқ санлар түркүмгә айрилғанда, һәрқайси түркүмләр арисиға санниң йезилиш йөнилиши бойичә пәш қоюлиду. мәсилән:
△ 13,500 1,000,000 2.5.5.3 тәкрар кәлгән соал хәвәрләрниң арисиға пәш қоюлиду. мәсилән:
△ сән барамсән, йоқ?
2.5.5.4 җүмлидикиAбөләкниң өзиниң кәйнидин кәлгән төвән қатламдикиBбөләккә бағлинип қелишидин сақлиниш зөрүр болғанда,Aбөләк пәш билән айрилиду. мәсилән:
△ узақ өтмәйла, юқириға өрләватқан түтүнни көрүп қалдим.
пәш һазир мәтбуатлиримизда әң көп хата қоллинилидиған тиниш бәлгилириниң бири, компютерда чекит, соал бәлгиси, үндәш бәлгиси, пәш қатарлиқлар алдида кәлгән сөзгә қошуп, кәйнидики сөздин бош орун арқилиқ айрип қоюлиду. мундақ болғанда, юқириқи тиниш бәлгиләр билән алдинқи сөзниң (сөз бирикмисиниң, җүмлиниң) бир гәвдә икәнлики ениқ ипадилиниду. навада юқириқи тиниш бәлгилири билән уларниң алдида кәлгән сөз бош орун арқилиқ айриветилсә, қур айриғанда юқириқи тиниш бәлгилирини компютер аптоматик усулда алдида кәлгән сөзләрдин айриветип, имла хаталиқи кәлтүрүп чиқириду.
2.6 ялаң тирнақ
ялаң тирнақ қош тирнаққа нисбәтән роли кичикрәк болған тиниш бәлгиси. җүмлидә қош тирнақ ичидә кәлгән көчүрмә тәркибләр ялаң тирнақ ичигә елиниду. бу худди пәш билән чекитлик пәшниң қатлам мунасивитини ипадилигинигә охшаш, көчүрмә тәркибләрниң қатлам мунасивитини ипадиләйду. мәсилән:
△ мән "‹түн тивишлири" ниң тил алаһидилики" дегән мақалини 2000- йили язған.
2.7 қош тирнақ
қош тирнақ көчүрмә тәркибләрни аптор сөзидин айрип көрситидиған бәлгә. униң роли ялаң тирнақтин чоңрақ. җүмлидә кәлгән барлиқ көчүрмә тәркибләр, җүмлидин китаб, гезит- журнал намлири, мавзу... қатарлиқлар қош тирнақ ичигә елиниду. 2.7.1 "демәк" пеили арқилиқ түзүлгән бирикмиләрдә қош тирнақ мундақ қоллинилиду. 2.7.1.1 рай формисида кәлгән "демәк" пеилиниң алдидики тәркиб даим қош тирнаққа елиниду. мәсилән: △ ... чүшәндүрүп, "қанунға хилап келидиған һәрқандақ тәдбирни қолланмисиңиз!" дедим. 2.7.1.2 әгәр "демәк" пеили "-п" қошумчиси билән түрлинип, рәвишдаш бирикмисини һасил қилса, мәйлиқ көчүрмә тәркиблики ениқ нәқил болсун, мәйли тәхминий көчүрмә болсун, охшашла қош тирнаққа елиниду. мәсилән: △ "һоқуқ қолимизда" дәп шапаәт билән адавәтни арилаштурувәтмәйли. мәйли рай формисида кәлгән "демәк" пеилиниң алдидики көчүрмә тәркиб болсун, мәйли "дәп" рәвишдиши арқилиқ һасил қилинған көчүрмә тәркиб болсун, диалог сүпитидә елинған болса, қош тирнаққа елинмайду, көчүрмә тәркибтин кейин пәш қоюлиду. мәсилән: △ – өткәндә язған доклатиңизни зади кимгә бәргәнидиңиз, дәп сориғинимда, бичарә хотунниң көзлиригә яш кәлди. 2.7.1.3 "дегән" сүпәтдиши җүмлидә тәкитләш мәнисидә кәлмисә, униң алдидики көчүрмә тәркиб қош тирнаққа елиниду. мәсилән:
△ уйқулуқта дәсләп меңәмгә "от кәткән охшайду" дегән ой кәлди.
әгәр "дәп" рәвишдиши билән "дегән" сүпәтдишиниң алдида кәлгән көчүрмә тәркибниң хәвири алдида чүшүм келиштә кәлгән сөз болса, мундақ көчүрмә тәркиб қош тирнаққа елинмайду. чүнки, чүшүм келиштә кәлгән сөз әмәлийәттә көчүрмә тәркибтики хәвәрниң игиси болуп, мундақ көчүрмә тәркиб бир пүтүнлүки бузулған көчүрмә тәркиб һесаблиниду. мәсилән:
△ йеқин әтраптики деһқанлар садиқни кәпту дәп аңлап...
△ мән сени адәттикли бир муәллим дәп йүрүптимән. 2.7.1.4 "дәп", "дегән" сөзлириниң алдида кәлгән хас исим, үндәш сөз, қаратма сөз қатарлиқ аташ көчүрмиләр қош тирнаққа елиниду. мәсилән: △ "артис" десила "әхлақи яман" дәп қарисақ болмайду. 2.7.1.5 қатламлиқ көчүрмиләрдә "демәк" пеили арқилиқ түзүлгән бирикминиң төвән қатламдикиси ялаң тирнаққа, юқири қатламдикиси қош тирнаққа елиниду. мәсилән: △ у "билимгә берилиң, лекин өзиңизни чәбдәс тутуң, наполеонниң ‹паскина кийимиңни өйгә мөкүнивелип юғин› дегән сөзи ‹өз әйибиңни сазайи қилма› дегән мәнидә ейтилған" дегәниди. 2.7.1.6 "сөзләш", "ейтиш", "көздә тутуш" мәнилиридики "дәп" рәеишдишиниң алдида кәлгән йөнилиш келиш вә чүшүм келиш билән түрләнгән сөз бирикмилири қош тирнаққа елинмайду. мәсилән:
△ сизму мени дәп хапилиқ тарттиңиз.
△ буни рәһбәрликкә дәп беқиш керәк.
2.7.1. түс мәнисидә кәлгән "демәк" пеилидин алдинқи тәркибләр қош тирнаққа елинмайду. мәсилән:
△ қириқ яшқа кирип қалай дедим.
2.7.1.8 "демәк" пеили арқилииқ түзүлгән турақлиқ бирикмиләр яки әсли мәнисидин йөткәлгән "демәк" пеилиниң алдида кәлгән тәркибләр қош тирнаққа елинмайду. мәсилән:
△ әтә өйдикиләргә немә дәп телефун беришни билмәйттим.
2.7.2 җүмлидә атап көрситилгән вә әсли мәнисидә ишлитилмигән тәркибләр қош тирнақ ичигә елиниду. мәсилән:
△ пәқәт "сذ" сөзигила үчинчи шәхстә "сع" қошулмай "йع" қошулиду.
2.7.3 җүмлидики муһим һөҗҗәт, әсәрләр, мақалә, гезит- журнал намлири қош тирнақ ичигә елиниду. мәсилән:
△ қурултайда "миллий территорийилик аптономийә қануни" ға түзитиш киргүзүлди.
2.7.4 идарә, җәмийәт, завут, кан, кархана, сода дуканлири, йол, тавар маркилири қатарлиқларда атап қоюлған намлар көчүрмә тәркиб һесаблинип, қош тирнақ ичигә елиниду. мәсилән:
△ "арман" ширкити
△ "достлуқ" сода сарийи
ахиридики тәркибләргә нисбәтән ениқлиғучилиқи ениқ болған тәркибләр қош тирнаққа елинмайду. мәсилән:
△ дөңкөврүк базири
2.7.5 тарихий вәқә, байрам, муһим мәҗлис яки йиғилишларға қоюлған намлар қош тирнақ ичигә елиниду. мәсилән:
△"1- май" хәлқара әмгәкчиләр байрими
2.8 тирнақ
тирнақ изаһ бәлгисидур. униң ишлитилиш орни мундақ:
2.8.1 җүмлидә мәлум җүмлә бөликини толуқлаш, изаһлаш яки шәрһләш мәнисидә кәлгән тәркибләр тирнақ ичигә елиниду. мәсилән:
△ у йәттә гәз (нәш метрға йеқин) рәхт сетивалди.
△ л. мутәллип (1922 – 1945) талантлиқ шаир.
2.8.2 сәһнә әсәрлиридә апторниң персунажларниң һәрикити, кәйпияти тоғрисида бәрггн илавилири тирнақ ичигә елиниду. мәсилән:
△ зорихан: (аңлимасқа селип) нурум, чай қайнидимикин, чиқип баққина. (нурум бағқа чиқиду)
2.8.3 нәқил кәлтүрүлгән мисалға улапла униң елинған җайини көрсәткәндәә, аптор вә китаб нами тирнақ ичигә елиниду. мәсилән:
△ йиллар мәйдәңни тутуп қақаһлап күлмә.
(л. мутәллип: "йилларға җаваб")
қош тирнақ, ялаң тирнақ вә тирнақ компютерда тирнақ сиртидики сөзләрдин бош орун арқилиқ айрилип, тирнақ ичидики сөзләр билән қошуп йезилиду. мундақ болғанда тирнақ билән сөзләрниң бир гәвдә сүпитидә көчүрүлүшигә қолайлиқ болиду.
2.9 сизиқчә
сизиқчә асасән йерим қошуп йезиш бәлгисидур. униң қоюлидиған орни мундақ:
2.9.1 җүп сөзләрниң арисиға вә сөзләргә қошулуп йезилмайдиған уларнмиларниң алдиға қоюлиду. мәсилән:
△ бала- қаза, пут- қол, егиз- пәс
△ таза вақтида кәлдиң- дә.
2.9.2 сөзләр қурдин қурға боғумдин айрип көчүрүлгәндә, айрилған боғумдин кейин қоюлиду. мәсилән:
△ тирﺸ- тәрәﻗﻘﯩﻴ-
ﭽﺎнлиқ пәрвәр
2.9.3 рәқәм билән ипадиләнгән дәриҗә санлардин кейин қоюлиду. бу сизиқчә дәриҗә сан қошумчиси "-нчи, //-инчи" ниң ролини өтәйду. мәсилән:
△ қизим 6- синипта оқуйду.
2.9.4 тилшунаслиққа даир текистларда пеилниң буйруқ шәкли, қошумчилар көрситилгәндә, пеилниң буйруқ шәкли (йәни йилтиз яки томур) дин кейин, сөз арқа қошумчиларниң алдидин, сөз алди қошумчиларниң кәйнидин қоюлиду. бу тилшунаслиқтики бир шәртлик бәлгә. мәсилән:
△ кәﻟ- -чан -лиқ ﺑﯩ- бәﺗ- на-
компютерда сизиқчә алдидики сөзгә қошуп йезилиду, җүп сөзләргә қоюлғандиму, алдидики сөз билән бир гәвдә қилинип, арқидики сөз билән бош орун арқилиқ айрилип қоюлиду.
2.10 сизиқ
сизиқниң роли асасән тирнаққа охшап кетиду. у көпинчә изаһ, баян, чәк мәнилирини ипадиләш үчүн қоллинилиду. сизиқ ишлитилидиған орни мундақ.
2.10.1 җүмлидә бир хил грамматикилиқ шәкилдә кәлгән изаһлиғучи биән изаһланғучиниң оттурисиға қоюлиду. мәсилән:
△ бу мәктәптә – шинҗаң унуверситетида 20 миңдин артуқ оқуғучи бар.
2.10.2 омумлаштурғучи сөз билән омумлаштурулған тәңдаш тәркибләр арисиға қоюлиду. мәсилән:
△ тәнһәрикәт мусабиқисидә һәр хил паалийәтләр – йүгүрүш, сәкрәш, гимнастика, топ түрлири қатарлиқлар бар.
2.10.3 заман вә макан мәнилирини ипадиләйдиған икки сөз (яки сан)ниң арисиға қоюлуп, "ؤة", "һәм" мәнилирини, шуниңдәк, "...дин, ...тин" мәнилирини ипадиләйду. мәсилән:
△ мән 1985 – 1990- йиллири университетта оқуған.
2.10.4 әдәбий әсәрләрдики диалогларниң алди вә кәйнигә қоюлиду (бәзи һалларда алдиғила қоюлуп, аптор сөзи билән диалог арисиға пәш қоюлиду). мәсилән:
△ – бүгүнкидәк иисиқ болса өрүк таза пишиду, – деди у.
△ – бирақ күнниң шунчә тәптидә сиз техичә ғора икәнсиз, ـــ деди баһар күлүп.
сизиқ компютерда алдидики вә кәйнидики сөзләрдин бош орун арқилиқ айрип қоюлса, техиму көркәм чиқиду.
2.11 қош чекит
қош чекит асасән баян бәлгисидур. у төвәндики орунларда қоллинилиду.
2.11.1 мустәқил синтаксислиқ қурулмиларниң кейинки қисми алдинқи қисминиң пүтүн мәзмунини яки бирәр тәркибини толуқлап, шәрһләп кәлсә, алдинқи қисмидин кейин қоюлиду. мәсилән:
△ у алдиримай һекайисини башлиди: синтәбирниң һава очуқ бир күни иди...
2.11.2 һөрмәт тәрқисидә ейтилған қаратма сөздин кейин қоюлиду, мундақ қаратма сөз көпинчә хәт- алақиләрдә, тәклипнамиләрдә учрайду. мәсилән:
△ һөрмәтлик мирза җалал:
сизни шәнбә кәчтә "сәрдар" рестураниға чайға тәклип қилимиз.
һөрмәт билән: ××× (чесла)
2.11.3 сәһнә әсәрлиридә диалогларниң алдида кәлгән персунажларниң исми яки исми орнида кәлгән сөзләрнидин кейин қоюлиду. буму баян мәнисини ипадиләйду. мәсилән:
△ идарә башлиқи: һәммә тәйярлиқлар пүттиму?
2.11.4 бирәр мәсилини испатлаш үчүн қур бешидин елинған җүмлиләрниң алдида кәлгән "мәсилән" сөзи яки униң қисқартилмисидин кейин қоюлиду. (мисал қисқартилди)
2.11,5 апторниң исим- фамилиси билән әсири биллә көрситилгәндә, исим- фамилидин кейин қоюлиду. мәсилән:
△ зордун сабир: "ана юрт"
түрлүк усул һаләтлиридин кейинки җүмлә диалог сүпитидә қур бешидин башланса, яки қур бешидин башланмисиму, қош тирнақ ичигә елинса, мәзкур һаләтләрдин кейин қоюлиду. мәсилән:
△ хошяқмиған һалда:
– бопту, мәйлиңиз – деди.
△ атиси разилиқ бәрмәй: "сәвр қил, келәр йили өзүм мәккигә баримән, шу чағда сениму биллә елип барай" дәпту.
2.12 көп чекит
көп чекит қисқартиш бәлгисидур. уйғур тилида көп чекит үч чекитни қатар қоюш билән ипадилиниду. униң қоллинилиш орни мундақ:
2.12.1 җүмлидә қисқартилған тәркибләр орниға, нутуқта сүкүт ипадиләнгән орунға қоюлиду. мәсилән:
△ иккиси чай ичкәч параңға чүшүп кәтти... (қисқартилған тәркиб орнида)
△ партәмхан: ... (сүкүт орнида)
2.12.2 нутуқта сөзниң үзүлүп- үзүлүп тәләппуз қилинғанлиқини яки мәлум созуқ тавушниң адәттикидин созупрақ тәләппуз қилинғанлиқини ипадиләш үчүн қоюлиду. мәсилән:
△ аманқул сәпәрқулға қарап: "ра... зع... бол... ака!" деди- дة, көзини юмди.
△ рустә... м, һәй, рустә... м, мәйәргә кәл.
қош чекит вә көп чекит компютерда алдидики сөзгә қошуп йезилиду вә арқидики сөздин бош орун арқилиқ айрилиду.
ойған!
[[аптори: абдухалиқ уйғур
1921-йил, турпан
һәй, пеқир уйғур, ойған, уйқуң йетәр,
сәндә мал йоқ, әмди кәтсә җан кетәр.
бу өлүмдин өзәңни қутқазмисаң,
аһ, сениң һалиң хәтәр, һалиң хәтәр.
қоп! дедим, бешиң көтәр, уйқуңни ач!
рәқибниң бишини кәс, қанини чач!
көз ечип әтрапқа обдан бақмисаң,
өлисән арманда, бир күн йоқ илаҗ.
һелиму җансизға охшайду тениң,
шуңа йоқму анчә өлүмдин ғемиң?
чақирсам қимирлимайла ятисән,
ойғанмай өлмәкчиму сән шу петиң?
көзүңни йоған ечип әтрапқа бақ,
өз истиқбалиң һәққидә ойлан узақ.
кәтсә қолдин бу ғәнимәт, пурсити,
киләчәк ишиң чатақ, ишиң чатақ.
ечинар көңлүм саңа, һәй уйғурум,
сәбдишим, қириндишим, бир туққунум.
көйүнүп һалиңға ойғатсам сени,
аңлимайсән зади, немә болғиниң?!
келиду бир күн пушайман қилисән,
тәктигә гәпниң шу чағда йетисән.
"хәп" десәң шу чағда үлгүрмәй қалур,
шунда, уйғур, сөзигә тән берисән.]]
рәсми болмиған, әмма торда кишиләр тәрипидин ишлитиливатқан йезиқ:уйғур латин йезиқи
[[Oyghan
Aptori : Abduxaliq Uyghur
1921-Yil, Turpan
Hey, péqir uyghur, oyghan, uyqung yéter,
Sende mal yoq, emdi ketse jan kéter.
Bu ölümdin özengni qutqazmisang,
Ah, séning haling xeter, haling xeter.
Qop! dédim, béshing köter, uyqungni ach!
Reqibning bishini kes, qanini chach!
Köz échip etrapqa obdan baqmisang,
Ölisen armanda, bir kün yoq ilaj.
Hélimu jansizgha oxshaydu téning,
Shunga yoqmu anche ölümdin ghéming?
Chaqirsam qimirlimayla yatisen,
Oyghanmay ölmekchimu sen shu péting?
Közüngni yoghan échip etrapqa baq,
Öz istiqbaling heqqide oylan uzaq.
Ketse qoldin bu ghenimet, pursiti,
Kilechek ishing chataq, ishing chataq.
Échinar könglüm sanga, hey uyghurum,
Sebdishim, qirindishim, bir tuqqunum.
Köyünüp halinggha oyghatsam séni,
Anglimaysen zadi, néme bolghining?!
Kélidu bir kün pushayman qilisen,
Tektige gepning shu chaghda yétisen.
"Xep" déseng shu chaghda ülgürmey qalur,
Shunda, uyghur, sözige ten bérisen.]]
қазақистан вә қирғизистанда яшап келиватқан уйғурларниң ишлитиватқан рәсми йезиқи:уйғур силавиян йезиқи
[[Ойған!
Автори : Абдухалиқ Уйғур
1921 – жил, Турпан.
Һәй, пеқир уйғур, ойған, уйқуң йетәр,
Сәндә мал йоқ, әмди кәтсә жан кетәр.
Бу өлүмдин өзәңни қутқазмисаң,
Аһ, сениң һалиң хәтәр, һалиң хәтәр.
Қоп! дедим, бешиң көтәр, уйқуңни ач!
Рәқипниң бешини кәс, қанини чач!
Көз ечип әтрапқа обдан бақмисаң,
Өлисән арманда, бир күн йоқ илаж,.
Һелиму жансизға охшайду тениң,
Шуңа йоқму анчә өлүмдин ғемиң?
Чақирсам қимирлимайла йатисән,
Ойғанмай өлмәкчиму сән шу петиң?
Көзүңни йоған ечип әтрапқа бақ ,
Өз истиқбалиң һәққидә ойлан узақ .
Кәтсә қолдин бу ғенимәт пурсити,
Киләчәк ишиң чатақ, ишиң чатақ .
Ечинар көңлүм саңа, һәй Уйғурум,
Сәбдишим, қериндишим, бир туққунум.
Көйүнүп һалиңға ойғатсам сени,
Аңлимайсән зади, немә болғиниң?!
Келиду бир күн пушайман қилисән.
Тәктигә гәпниң шу чағда йетисән.
“Хәп” десәң шу чағда үлгүрмәй қалур,
Шунда, Уйғур, сөзигә тән берисән.]]
қараң
[تەھرىرلەش]