Uyghur tili
Uyğur tili uzaq tarîxqa ige güzel til.
u uzaq esirlik tereqqiyat davamıda qadımkı türkiy tıllar devrı, orxun uyğur tıli devrı, ıdıqut-xaqanıye uyğur tili devri, çağatay uyğur tılını bésıp ötken. Bu ceryanda uyğur tıli orxun-yénsey yézıqi, qadımkı uyğur yézıqi, bıraxma yézıqi, manı yézıqi, soğd yézıqi, ereb yézıqi qatarlıq yézıqlar bilen xatırleñgen (bezi yézıqlar omumyüzlük, bezi yézıqlar qısmen qollanılğan), şundaqla xenzu tıli, sanskrit tili, sak tili, tuxar tili, soğda tili, ereb tıli, pars tıli, moñğul tıli qatarlıq nurğun tıllar bilen uçrıshıp hem bır bırge tesır körsıtıp, üzlüksız mukemmelleşken we hazırqı zaman uyğur tili devrıñe kıregen.
Hazırqı zaman uyğur tili 19-esirniñ axırı we 20-esirnıñ déslepıdın başlap avval çet ellık Alımlar, andın élimiz alımlırı terıpıdın tetqıq qılınıñan.
Bir esirdin köprek waqıttın buyan hazırqı zaman Uyğur tıli asasen enenewi tılşunaslıq boyiçe, qoşumçe qurulmaçılıq tılşunaslıqı, aylandıruwa-tuğdurma Tılşunaslıq qatarlıq nezeriyler boyiçe tetqıq qılınıp, xelı sıstémılıq teswırlengen hem ayshem şemıyewe, Emir necip, ğuçı'ehmed seydıwaqasof, ıbrahım mutı'i, ımın tursun, xemıt tömür, mırsultan osmanof, Turdı ehmed, nesrulla yolbuldı, enserdın musa qatarlıq tılşunaslarımız we yéñı bır ewlad tılçılarımıznıñ Her qaysı devrlerge, métodlarğa wekıllık qıldığan eserleri meydañğa kélip uyğur tıli tetqıqatıni i zaman uyğur tıli yéziqi
uyghur tili yéziqi]]
| Uyghur tili | |
|---|---|
| Uyghurche / uyghur tili
Uyğurçe / Uyğur tili |
Qollındiğan döletler |
| Qollındiğan kişi sani 10 milyun | |
| Dunyadiki tertipi 76 | |
| Til séstimisi Altay Tilliri Sistémisi | |
| Resmi Ehwali | |
| Resmi til Şincyañ Uyğur Aptonom Rayoni | |
| Organ | |
| Til kodliri | |
| ISO 639-1 ug | |
| ISO 639-2 uig | |
| ISO 639-3 uig | |
| Izahat |
Uyghur tili
[تەھرىرلەش]Qollinilish da'irisi (téritoriyisi)
[تەھرىرلەش]Jungxu'a xelq jumhuriyiti (j x j) yaki (chin)ning Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni, Qazaqistanning sherqiy we jenubiy qisimliri, Özbekistan,Pakistan, Qirghizistan, Türkiye, Seudi Erebistani qatarliq dölet we rayunlarda yashaydighan uyghurlar we bezi yéqin arliship olturaqlashqan bezi milletler teripidin aghizaki we yazma tilda qollinilidu.
Bu tilni qollanghuchilar ahale nopusi
[تەھرىرلەش]Jungxu'a xelq jumhuriyiti téritoriyi ichideyashighuchi 11 milyon uyghur we ahaliy nopusi éning bolmighan ottura asiya we yawrupada yashighuchi bashqa uyghurlar.
Yéziq
[تەھرىرلەش]Uyghurlar tarixta qachandin bashlap yéziq bilen xatirilinishke bashlighanliqi heqqide hazirghiche tetqiqatchilar teripidin birlikke kelgen qarash yoq. Özbekistan we Qazaqistan qatarliq téritoriyilerde silawyan yéziqida,türkiye we yawrupa elliride türk yéziqida, junggo/chin memlikitide ereb yéziqi,latin yéziqi we xenzuche/xitayche/chinche yéziqlarda xatirilinidu. Tilshunaslar köpinche ereb yéziqi asasidiki uyghur yéziqida xati'ondin artuq uyghur mushu tilni ishlitidu. Undin
Tilning teweliki
[تەھرىرلەش]Uyghur tili ural-altay tilliri'i séstimisi、 türkiy tillar a'ilisi、sherqiy türk tili tarmiqi, uyghur-qarluq tili toplimi ,uyghur tili bolup türkiy tillardin özbek tili eng yéqin til bolup hésaplinidu. Ikkilisi chaghatay türkchisining warisliri bolup bezi alimlar teripidin eynen bir til dep qarilidu.
Di'alékt we shiweler
[تەھرىرلەش]Chong jehettin merkiziy dé'alikit, xoten dé'alikti we lopnur dé'alikti qatarliq üch wariyanti bar. Shinjang uyghur aptunum rayuni teweside birlikke kelgen uyghur edebiy tili asasliq merkiziy di'alikittin menbe alidu. Kitabiy til yaki yéziq tili aghzakiy til yaki xelq tili bilen asasen yéqin yaki bir az periqliq, xalas. Metbu'at, xet -chek alaqe, kinu - filim, sehne yaki uchur-axbaratlarda edebiy til qollinilidu we qollinilishi shert.ereb heripliri asasidiki uyghur kona yéziqi qanuniy yéziq bolup,özgertish yaki qisqartip yézishqa bolmaydu. Merkiziy dé'alikit: Ürümchi, Turpan, Qumul,Ghulja,Aqsu,Atush,Qeshqer, Guma, korla shiwiliri
Xoten dé'alikti: xoten shiwisi
Lopnur dé'alikti: lopnur shiwisi
Uyghur tili
[تەھرىرلەش]Uyghur tili uzaq tarixqa ige güzel til. U uzaq esirlik tereqqiyat dawamida qedimki türkiy tillar dewri, orxun uyghur tili dewri, idiqut-xaqaniye uyghur tili dewri, chaghatay uyghur tilini bésip ötken. Bu jeryanda uyghur tili orxun-yénsey yéziqi, qedimki uyghur yéziqi, biraxma yéziqi, mani yéziqi, soghd yéziqi, ereb yéziqi qatarliq yéziqlar bilen xatirilengen.
| No | uyghur ereb Yëziq | Uyghur latin yëziqi | Syril yëziqi | IPA |
|---|---|---|---|---|
| 01 | ا | A,a | а | a |
| 02 | ە | E,e | ә | ɛ |
| 03 | ب | B,b | б | b |
| 04 | پ | P,p | п | pʼ |
| 05 | ت | T,t | т | tʼ |
| 06 | ج | J,j | җ | ʤ |
| 07 | چ | Ch,ch | ч | ʧʼ |
| 08 | خ | X,x | х | x~χ |
| 09 | د | D,d | д | d |
| 10 | ر | R,r | р | r |
| 11 | ز | Z,z | з | z |
| 12 | ژ | Jh,jh | ж | ʒ |
| 13 | س | S,s | с | s |
| 14 | ش | Sh,sh | ш | ʃ |
| 15 | غ | Gh,gh | ғ | ɣ~ʁ |
| 16 | ف | F,f | ф | f |
| 17 | ق | Q,q | қ | qʼ |
| 18 | ك | K,k | к | k |
| 19 | گ | G,g | г | ɡ |
| 20 | ڭ | Ng,ng | ң | ŋ |
| 21 | ل | L,l | л | l |
| 22 | م | M,m | м | m |
| 23 | ن | N,n | н | n |
| 24 | ه | H,h | һ | h |
| 25 | و | O,o | о | o |
| 26 | ۇ | U,u | у | u |
| 27 | ۆ | Ö,ö | ө | ø |
| 28 | ۈ | Ü,ü | ү | y |
| 29 | ۋ | W,w | в | v |
| 30 | ې | É,é | е | e |
| 31 | ى | I,i | и | i |
| 32 | ي | Y,y | й | j |