خرىستىئان دىنى
خىرىستىئان دىنى ناسىرەلىك ئەيسا نىڭ ھاياتى ۋە تەلىماتلىرىنى ئاساس قىلغان ئىبراھىم دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان دىن. ئۇنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى خىرىستىيان دەپ ئاتالغان ، ئەيسا مەسىھ مەسىھ دەپ قارايدۇ ، ئۇنىڭ مەسىھ سۈپىتىدە كېلىشى ئىبرانىي تىلىدىكى ئىنجىلدا ئالدىن ئېيتىلغان ، خىرىستىئان دىنىدا كونا ئەھدە دەپ ئاتالغان ۋە يېڭى ئەھدە دا خاتىرىلەنگەن. [1] خىرىستىئان دىنى 1-ئەسىردە رىمنىڭ يەھۇدىيە ئۆلكىسىدە ئىككىنچى ئىبادەتخانا يەھۇدى مەزھىپى سۈپىتىدە باشلانغان. ئەيسانىڭ ئەلچىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى دەسلەپكى زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان بولسىمۇ ، سۈرىيە ، لېۋانت ، ياۋروپا ، ئانادولۇ ، مېسوپوتامىييە ، ترانكاۋكازىيە ، مىسىر ۋە ئېفىيوپىيە قاتارلىق جايلارغا تارقالغان. ئۇ ئۇزۇن ئۆتمەيلا يەھۇدىيلارنىڭ ئۆرپ-ئادىتىدىن ئايرىلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان نازۇك خۇدادىن قورققۇچىلارنى جەلپ قىلدى ، مىلادىيە 70-يىلى ئېرۇسالىم يىقىلغاندىن كېيىن ، بۇتخانىنى ئاساس قىلغان يەھۇدىي دىنىنى ئاخىرلاشتۇردى ، خىرىستىئان دىنى ئاستا-ئاستا يەھۇدىي دىنىدىن ئايرىلدى. ئىمپېراتور كونستانتىن مىلان پەرمانى (313) بىلەن رىم ئىمپېرىيىسىدىكى خىرىستىيان دىنىنى قانۇنسىزلاشتۇردى ، كېيىن نىكايا كېڭىشىنى (325) چاقىردى ، دەسلەپكى خىرىستىيان دىنى رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ دۆلەت چېركاۋىغا ئايلىنىدۇ (380). كونستانتىن ۋاپات بولۇشتىن ئىلگىرى خىرىستىيان دىنىنى قوبۇل قىلغان (337).
دەسلەپكى چېركاۋ چوڭ زىددىيەتلەر يۈز بېرىشتىن ئىلگىرى بىرلىككە كەلگەن چېركاۋ ئىدى. ئەفەس كېڭىشى (431) ۋە شەرق پراۋۇسلاۋىيە خىرىستىيان دىنىدىكى ئوخشىماسلىق سەۋەبىدىن چالكېدون كېڭىشى (451) دىن كېيىن بۆلۈنۈپ كەتكەندىن كېيىن ، شەرق چېركاۋى پارچىلىنىپ كەتتى ، شەرقىي پراۋۇسلاۋىيە چېركاۋى بىلەن كاتولىك چېركاۋى شەرق-غەرب شىزىمدا ئايرىلدى (1054) بولۇپمۇ رىم ئېپىسكوپىنىڭ ھوقۇقى ئۈستىدىن. ئوخشاشلا ، پروتېستانت دىنى ئىسلاھات دەۋرىدىكى (16-ئەسىر) لاتىن كاتولىك چېركاۋىنىڭ ئىلاھىيەت ۋە چېركاۋ ماجىرالىرى سەۋەبىدىن نۇرغۇن مەزھەپلەرگە بۆلۈنگەن بولۇپ ، كۆپىنچىسى ئاقلاش ۋە رىم ئېپىسكوپىنىڭ ئەۋزەللىكى مەسىلىسىدە. بايقاش دەۋرىدىن كېيىن (15-ئەسىردىن 17-ئەسىرگىچە) خىرىستىيان دىنى مىسسىيونېرلىق خىزمىتى ئارقىلىق ئامېرىكا قىتئەسى ، ئوكيانىيە ، سەھرايى كەبىرنىڭ جەنۇبىدىكى ئافرىقا ۋە دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىغا تارقالغان. [2]
خىرىستىئان دىنى غەرب ۋە شەرق تارماقلىرىدا ، شۇنداقلا ھەققانىيلىق ۋە نىجاتلىقنىڭ ماھىيىتى ، چېركاۋ ، بۇيرۇق ۋە خىرىستىيان دىنىغا ئائىت تەلىماتلىرىدا مەدەنىيەت جەھەتتە كۆپ خىللاشقان. خىرىستىيان دىنىنىڭ تۆت چوڭ تارمىقى كاتولىك چېركاۋى (1 مىليارد 300 مىليون / 50.1%) ، پروتېستانت دىنى (920 مىليون /% 36.7) ، شەرقىي پراۋۇسلاۋىيە چېركاۋى (260 مىليون) ۋە شەرق پراۋۇسلاۋىيە (86 مىليون / ھەر ئىككىسى% 11.9). ئىتتىپاقلىق ئۈچۈن تىرىشىش. [3]. ئۇلارنىڭ ئەقىدىسى ئادەتتە ئەيسا مەسىھنى خۇدانىڭ ئوغلى دەپ ئاتىغان بولۇپ ، ئۇ كرېستكە مىخلانغان ، ئازابلانغان ۋە كرېستكە مىخلانغان ، ئەمما ئىنسانىيەتنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن تىرىلگەن. ئىنجىلدا (مۇقەددەس كىتاب) «خۇش خەۋەر» مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان ئىنجىل دەپ ئاتىلىدۇ. ئەيسانىڭ ھاياتى ۋە تەلىماتلىرىنى تەسۋىرلەش مەتبۇئات ، مارك ، لۇك ۋە يۇھاننانىڭ يەھۇدىيلارنىڭ كونا ئەھدىسى بىلەن يېزىلغان تۆت خىل ئىنجىلنى ئىنجىلنىڭ ھۆرمەتكە سازاۋەر ئارقا كۆرۈنۈشى دەپ تەسۋىرلىگەن.
خىرىستىئان دىنى ۋە خىرىستىيان ئەخلاقى غەرب مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتىدا گەۋدىلىك رول ئوينىدى. [4][5] غەربتە چىڭ تۇرۇش نىسبىتى تۆۋەنلىگەن بولسىمۇ ، خىرىستىئان دىنى بۇ رايوندىكى ئاساسلىق دىن بولۇپ ، تەخمىنەن% 70 ئاھالە خىرىستىيان دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ. [6] دۇنيادىكى نوپۇسى ئەڭ كۆپ قىتئە بولغان ئافرىقا ۋە ئاسىيادا خىرىستىيان دىنى كۈنسېرى كۈچىيىۋاتىدۇ. [7]. خىرىستىيانلار دۇنيادىكى ئەڭ زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان دىنىي گۇرۇپپا ، بولۇپمۇ ئوتتۇرا شەرق ، شىمالىي ئافرىقا ۋە جەنۇبىي ئاسىيادا. [8]
ئېتىمولوگىيە
[تەھرىرلەش]دەسلەپكى يەھۇدىي خىرىستىيانلىرى ئۆزىنى «يول» (της οδου) دەپ ئاتىغان ، بەلكىم يەشايا 40: 3 دىن كەلگەن ، «رەببىمىزنىڭ يولىنى تەييارلاڭ». [9] ئەلچىلەر 11: 26 گە ئاساسلانغاندا ، «خىرىستىيان» (گرېكچە: Χριστιανός) دېگەن سۆز تۇنجى قېتىم ئانتاكيادىكى يەھۇدىي ئەمەس يەھۇدىيلار تەرىپىدىن «مەسىھنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى» مەنىسىدىكى ئانتاكيا شەھىرىدىكى ئەيسا شاگىرتلىرىنى تىلغا ئالغان. [10] «خىرىستىئان دىنى» (گرېكچە: Χριστιανισμός) ئاتالغۇسىنىڭ ئەڭ بۇرۇنقى خاتىرىلىنىشى مىلادىيە 100-يىللىرى ئەتراپىدا ئانتاكيالىق Ignatius تەرىپىدىن يېزىلغان. قېلىپ:Sfn
ئېتىقاد
[تەھرىرلەش]دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى خىرىستىيانلار ئاساسىي ئەقىدىلەرنى ئورتاقلاشسىمۇ ، ئىنجىل ۋە خىرىستىئان دىنىنى ئاساس قىلغان مۇقەددەس ئەنئەنىلەرگە بولغان چۈشەنچە ۋە كۆز قاراشلارمۇ ئوخشىمايدۇ.[11]
ئەقىدە
[تەھرىرلەش]ئىخچام تەلىمات بايانلىرى ياكى دىنىي ئېتىقادنىڭ ئىقرارلىرى ئەقىدە دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇلار سۇغا چۆمۈلدۈرۈش فورمۇلاسى سۈپىتىدە باشلانغان ۋە كېيىن 4- ۋە 5-ئەسىردىكى خىرىستىيان دىنى تالاش-تارتىشلىرى جەريانىدا كېڭىيىپ ، ئېتىقادنىڭ بايانلىرىغا ئايلانغان.
ئەلچىلەر ئەقىدىسى خىرىستىيان ئېتىقادى ماقالىلىرىنىڭ ئەڭ كۆپ قوبۇل قىلىنغان باياناتى. ئۇ بىر قاتار خىرىستىيان دىنىنىڭ مەزھەپلىرى ۋە كاتولىك دىنى مەقسەتلىرى ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ ، ئەڭ كۆرۈنەرلىك بولغىنى غەرب خىرىستىيان ئەنئەنىسىنىڭ كاتولىك چېركاۋى لاتىن چېركاۋى ، لۇتېر دىنى ، ئانگېلانىزىم ۋە غەربنىڭ ئۆرپ-ئادەت پراۋۇسلاۋىيەسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇنى پرېسبېرىئانلار ، ئۇسۇلچىلار ۋە جامائەتچىلەرمۇ ئىشلىتىدۇ. بۇ ئالاھىدە ئەقىدە 2-ئەسىردىن 9-ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىقتا بارلىققا كەلگەن. ئۇنىڭ مەركىزىي تەلىماتلىرى ئۈچ ئىلاھ ۋە ياراتقۇچى خۇدادۇر. بۇ ئەقىدەدە بايقالغان ھەر بىر تەلىماتنى ئەلچىلىك دەۋرىدىكى بايانلاردىن سۈرۈشتۈرۈشكە بولىدۇ.
ئۇنىڭ نۇقتىلىرى:
- ئاتىسى خۇداغا ، ئەيسا مەسىھنى خۇدانىڭ ئوغلى ۋە مۇقەددەس روھقا ئىشىنىش
- دوزاخقا كىرىش ، مەسىھنىڭ تىرىلىشى ۋە كۆتۈرۈلۈشى
- چېركاۋنىڭ مۇقەددەسلىكى ۋە ئەۋلىيالارنىڭ ئورتاقلىشىشى
- مەسىھنىڭ ئىككىنچى قېتىم كېلىشى ، قىيامەت كۈنى ۋە ساداقەتمەنلەرنىڭ قۇتۇلۇشى
نىكېن ئەقىدىسى ئاساسلىقى ئارىيان دىنىغا جاۋابەن ، 325 ۋە 381-يىللىرى نىكايا ۋە كونستانتىنوپول كېڭىشىدە تۈزۈلگەن ۋە 431-يىلى ئەفەس بىرىنچى كېڭىشى تەرىپىدىن خىرىستىيان دىنىنىڭ دۇنياۋى ئەقىدىسى دەپ تەستىقلانغان. [12] 451-يىلى چالكېدون كېڭىشىدە تەرەققىي قىلغان چالكېدونىيە ئېنىقلىمىسى ياكى ئەقىدىسى ، گەرچە شەرق پراۋۇسلاۋىيە تەرىپىدىن رەت قىلىنغان بولسىمۇ ، مەسىھكە «ئىككى تەبىئەتتە ئېتىراپ قىلىنىشنى ، ئاساسسىز ، ئۆزگەرمەس ، ئايرىلماس ، ئايرىلماس» دەپ ئۆگەتكەن: بىرى ئىلاھىي ۋە بىر ئىنسان ، ھەمدە ھەر ئىككى تەبىئەت گەرچە ئۆزىدە مۇكەممەل بولسىمۇ ، ئەمما ئوخشاشلا مۇكەممەل بىر ئادەمگە مۇجەسسەملەنگەن. [13]
كۆپىنچە خىرىستىيانلار (كاتولىك ، شەرق پراۋۇسلاۋىيە ، شەرق پراۋۇسلاۋىيە ۋە پروتېستانتلار ئوخشاشلا) ئەقىدە ئىشلىتىشنى قوبۇل قىلىدۇ ۋە كەم دېگەندە يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئەقىدىلەرگە مۇشتەرى بولىدۇ. [14] نۇرغۇنلىغان خۇش خەۋەرچى پروتېستانتلار ئەقىدىنىڭ بەزى ماددىلىرى ياكى ھەممىسىگە قوشۇلغان تەقدىردىمۇ ، ئەقىدىلەرنى ئىماننىڭ ئېنىق بايانلىرى سۈپىتىدە رەت قىلىدۇ. كۆپىنچە چۆمۈلدۈرگۈچىلەر «ئۆز-ئارا چەكلەش كۈچىگە ئىگە ئېتىقادنى ئېتىراپ قىلىشنى مەقسەت قىلمىغانلىقى ئۈچۈن» ئەقىدىلەرنى ئىشلەتمەيدۇ. [15]
ئەيسا
[تەھرىرلەش]خىرىستىئان دىنىنىڭ مەركىزى پرىنسىپى ئەيساغا خۇدانىڭ ئوغلى ۋە مەسىھ (مەسىھ) دەپ ئىشىنىش. خىرىستىيانلار ئەيسا مەسىھنىڭ مەسىھ بولۇش سۈپىتى بىلەن خۇدا تەرىپىدىن ئىنسانىيەتنىڭ نىجاتكارى سۈپىتىدە مەسىھ قىلىنغانلىقىغا ئىشىنىدۇ ۋە ئەيسانىڭ كېلىشىنىڭ كونا ئەھدىدىكى مەسىھنىڭ بېشارەتلىرىنىڭ ئەمەلگە ئاشقانلىقىغا ئىشىنىدۇ. خىرىستىيانلارنىڭ مەسىھ ئۇقۇمى ھازىرقى يەھۇدىي ئۇقۇمىدىن كۆرۈنەرلىك پەرقلىنىدۇ. خىرىستىيان دىنىنىڭ يادرولۇق ئېتىقادى شۇكى ، ئەيسانىڭ ئۆلۈمى ۋە تىرىلىشىگە ئىشىنىش ۋە قوبۇل قىلىش ئارقىلىق ، گۇناھكار ئىنسانلار خۇدا بىلەن يارىشىپ ، شۇ ئارقىلىق نىجاتلىق ۋە مەڭگۈلۈك ھاياتنىڭ ۋەدىسىنى بېرىدۇ. [16]
خىرىستىيان تارىخىنىڭ دەسلەپكى ئەسىرلىرىدە ئەيسانىڭ ماھىيىتى ھەققىدە نۇرغۇن ئىلاھىي تالاش-تارتىشلار بولغان بولسىمۇ ، ئادەتتە ، خىرىستىيانلار ئەيسانى تەڭرىنىڭ ئوبرازى ۋە «ھەقىقىي خۇدا ۋە ھەقىقىي ئادەم» (ياكى پۈتۈنلەي ئىلاھىي ۋە تولۇق ئىنسان) دەپ قارايدۇ. ئەيسا تولۇق ئىنسان بولۇپ ، ئىنساننىڭ ئازابى ۋە ئېزىقتۇرۇشىغا دۇچار بولدى ، ئەمما گۇناھ قىلمىدى. تولۇق خۇدا بولۇش سۈپىتى بىلەن ، ئۇ قايتا تىرىلدى. يېڭى ئەھدىگە ئاساسلانغاندا ، ئۇ ئۆلۈكلەردىن تىرىلىپ ، جەننەتكە كۆتۈرۈلگەن ، ئاتىسىنىڭ ئوڭ تەرىپىدە ئولتۇرغان ، ئاخىرىدا قايتىپ كېلىپ ، مەسىھنىڭ ئۆلۈكلەرنىڭ تىرىلىشى ، ئاخىرقى قىيامەت قاتارلىق باشقا بېشارەتلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ. ھەمدە خۇدا پادىشاھلىقىنىڭ ئاخىرقى ئورنىتىلىشى. [17]
مەتتا ۋە لۇقانىڭ ئىنجىلدىكى ئىنجىللىرىغا ئاساسلانغاندا ، ئەيسا مۇقەددەس روھ تەرىپىدىن ھامىلىدار بولۇپ ، مەريەم مەريەمدىن تۇغۇلغان. ئەيسا مەسىھنىڭ بالىلىق دەۋرى ئاز بولمىغان ئىنجىللاردا خاتىرىلەنگەن ، گەرچە بوۋاقلار ئىنجىللىرى قەدىمكى دەۋرلەردە ئومۇملاشقان. سېلىشتۇرۇشقا سېلىشتۇرغاندا ، ئۇنىڭ قۇرامىغا يەتكەنلىكى ، بولۇپمۇ ۋاپات بولۇشتىن بىر ھەپتە بۇرۇن ، يېڭى ئەھدە ئىچىدىكى ئىنجىللاردا ياخشى خاتىرىلەنگەن ، چۈنكى ئۇنىڭ ھاياتىنىڭ بىر قىسمى ئەڭ مۇھىم دەپ قارىلىدۇ. ئەيسانىڭ خىزمىتى توغرىسىدىكى ئىنجىلدىكى خاتىرىلەر: ئۇنىڭ چۆمۈلدۈرۈلۈشى ، مۆجىزىلىرى ، ۋەز-نەسىھەتلىرى ، تەلىماتلىرى ۋە ئەمەللىرى.
مۇقەددەس كىتاب
[تەھرىرلەش]
خىرىستىئان دىنى باشقا دىنلارغا ئوخشاش ئەقىدىلىرى بار ، ئۇلارنىڭ ئېتىقادى ۋە ئىنجىلنىڭ چۈشەندۈرۈشى ئوخشىمايدۇ. خىرىستىئان دىنى ئىنجىلدىكى قانۇن ، كونا ئەھدە ۋە يېڭى ئەھدىلەرنى ئاللاھنىڭ ئىلھاملانغان سۆزى دەپ قارايدۇ. ئەنئەنىۋى ئىلھام كۆز قارىشى شۇكى ، خۇدا ئىنسان ئاپتورلىرى ئارقىلىق ئىشلىگەن ، شۇڭا ئۇلارنىڭ ئىشلەپچىقارغانلىرى تەڭرىنىڭ ئالاقىلىشىشنى ئارزۇ قىلغان. 2 تىموتىي 3: 16 دىكى ئىلھامنى كۆرسىتىدىغان گرېتسىيە سۆزى theopneustos بولۇپ ، مەنىسى «خۇدادىن نەپەس ئالغان» مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ. [18].
بەزىلەر ئىلاھىي ئىلھام بىزنىڭ ھازىرقى ئىنجىللىرىمىزنى توغرا ئەمەس دەپ قارايدۇ. يەنە بەزىلەر ئىنجىلنىڭ ئەسلى قوليازمىلىرىدا ماس كەلمەيدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى. يەنە بەزىلەر پەقەت مەلۇم بىر تەرجىمىنىڭ توغرا ئەمەسلىكىنى ساقلاپ قالىدۇ. زىچ مۇناسىۋەتلىك يەنە بىر قاراش ئىنجىلنىڭ خاتالىقى ياكى چەكلىمىسىزلىكى بولۇپ ، ئۇ ئىنجىلنىڭ نىجات تېپىشنىڭ يېتەكچىسى سۈپىتىدە خاتالىق يوقلىقىنى ئىسپاتلايدۇ ، ئەمما تارىخ ، جۇغراپىيە ياكى ئىلىم-پەن قاتارلىق مەسىلىلەردە خاتالىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
پايدىلانما
[تەھرىرلەش]- ↑ Woodhead, Linda (2004). Christianity: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. pp. n.p.
- ↑ Muslim-Christian Relations. Amsterdam University Press. 2006. ISBN 978-90-5356-938-2. Retrieved 18 October 2007.
The enthusiasm for evangelization among the Christians was also accompanied by the awareness that the most immediate problem to solve was how to serve the huge number of new converts. Simatupang said, if the number of the Christians were double or triple, then the number of the ministers should also be doubled or tripled and the tole of the laity should be maximized and Christian service to society through schools, universities, hospitals and orphanages, should be increased. In addition, for him the Christian mission should be involved in the struggle for justice amid the process of modernization.
- ↑ Peter, Laurence (17 October 2018). "Orthodox Church split: Five reasons why it matters". BBC. Retrieved 17 October 2018.
- ↑ Religions in Global Society. p. 146, Peter Beyer, 2006
- ↑ Cambridge University Historical Series, An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects, p. 40:
- ↑ Analysis (19 December 2011). "Global Christianity". Pew Research Center. Archived from the original on 26 December 2018. Retrieved 17 August 2012.
- ↑ Pew Research Center
- ↑ "Christian persecution 'at near genocide levels'". BBC News. 3 May 2019. Retrieved 7 October 2019.
- ↑ Larry Hurtado (17 August 2017 ), "Paul, the Pagans’ Apostle"
- ↑ E. Peterson (1959), "Christianus." In: Frühkirche, Judentum und Gnosis, publisher: Herder, Freiburg, pp. 353–72
- ↑ Olson, The Mosaic of Christian Belief.
- ↑ Catholic Encyclopedia, "Council of Ephesus".
- ↑ Pope Leo I, Letter to Flavian
- ↑ "Our Common Heritage as Christians". The United Methodist Church. Archived from the original on 14 January 2006. Retrieved 31 December 2007.
- ↑ Avis, Paul (2002) The Christian Church: An Introduction to the Major Traditions, SPCK, London, قېلىپ:ISBN paperback
- ↑ Metzger/Coogan, Oxford Companion to the Bible, pp. 513, 649.
- ↑ Acts 2:24, 2:31–32, 3:15, 3:26, 4:10, 5:30, 10:40–41, 13:30, 13:34, 13:37, 17:30–31, Romans 10:9, 1 Cor. 15:15, 6:14, 2 Cor. 4:14, Gal 1:1, Eph 1:20, Col 2:12, 1 Thess. 11:10, Heb. 13:20, 1 Pet. 1:3, 1:21
- ↑ Virkler, Henry A. (2007). Ayayo, Karelynne Gerber (ed.). Hermeneutics: Principles and Processes of Biblical Interpretation (2nd ed.). Grand Rapids: Baker Academic. p. 21. ISBN 978-0-8010-3138-0.