ئورخۇن-يېنسەي يېزىقى
ئورقۇن-يېنسەي يېزىقىدا يېزىلغان مەدەنىي يادىكارلىقلار ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ تارىخىنى، سىياسىي، ئىقتىسادىي ئەھۋالىنى، ئىتنوگرافىيىسىنى، تىل-يېزىقى، ئەدەبىيات-سەنئىتى ۋە مەدەنىيەت تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
ئورقۇن-يېنسەي يېزىقىدا يېزىلغان يادىكارلىقلارنىڭ ئاساسلىقى خاقانلار، قەبىلە باشلىقلىرى، لەشكەر باشلىقلىرىنىڭ قەھرىمانلىق ھاياتى، باتۇرلۇقى، تەسۋىرلەنگەن مەدھىيىلەر ۋە ئۇلار ئۆلگەندىن كېيىن ھاياتلىقىدىكى تۆھبىلىرى خاتىرىلەنگەن مەڭگۈ تاشلار بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئاساسلىقى تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت.
- 1. چورىن مەڭگۈ تېشى
- 2. تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى
- 3. كۆل تېگىن مەڭگۈ تېشى
- 4. بىلگە قاغان مەڭگۈ تېشى
- 5. كۇلچۇر مەڭگۈ تېشى
- 6. مويۇنچۇر مەڭگۈ تېشى
- 7. توققۇز ئوغۇز قاغانى مەڭگۈ تېشى
- 8- سۇجى مەڭگۈ تېشى
- 9. تېرخىن مەڭگۈ تېشى
- 10. تەس مەڭگۈ تېشى ۋە باشقىلار
ئورقۇن-يېنسەي ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئېلىپبەسى
[تەھرىرلەش]| قوللىنىلىشى | بەلگىلەر | ئۇيغۇرچە ۋە IPA ترانسكرىپسيسى | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| سوزۇق تاۋۇش | 
|
ئا، ئە | /a/, /e/ | |||||
|
ئى، ى | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
|
ئو، ئۇ | /u/, /o/, /w/ | ||||||
|
ئۆ، ئۈ | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| ئۈزۈك تاۋۇشلار | سوزۇق تاۋۇش
ماسلىشىشچانلىقى |
(¹) — قېلىن (تىل ئالدى)،
(²) — ئىنچىكە (تىل ئارقا) سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن |
|
|
ب¹ (ئاب) | /b/ | ب² (ئەب) | /b/ |
|
|
د¹ (ئاد) | /d/ | د² (ئەد) | /d/ | |||
|
|
غ¹ (ئاغ) | /g/ | گ² (ئەگ) | /g/ | |||
|
|
ل¹ (ئال) | /l/ | ل² (ئەل) | /l/ | |||
|
|
ن¹ (ئان) | /n/ | ن² (ئەن) | /n/ | |||
|
|
ر¹ (ئار) | /r/ | ر² (ئەر) | /r/ | |||
|
|
س¹ (ئاس) | /s/ | س² (ئەس) | /s/ | |||
|
|
ت¹ (ئات) | /t/ | ت² (ئەت) | /t/ | |||
|
|
ي¹ (ئاي) | /j/ | ي² (ئەي) | /j/ | |||
| پەقەتلا (¹) — /ق/
پەقەتلا (²) — /ك/ |
|
|
ق (ئاق) | /q/ | ك (ئەك) | /k/ | ||
| پۈتۈن سوزۇق
تاۋۇشلار بىلەن |
|
-چ | /ʧ/ | |||||
|
-م | /m/ | ||||||
|
-پ | /p/ | ||||||
|
-ش | /ʃ/ | ||||||
|
-ز | /z/ | ||||||
|
-ڭ (ئەڭ) | /ŋ/ | ||||||
| قوشما تاۋۇشلار | + سوزۇق تاۋۇش | 
|
ئىچ، چى، چ | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
|
ئىق، قى، ق | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
|
|
ئوق، قو،
ئۇق، قۇ، ق |
/oq/, /qo/,
/uq/, /qu/, /q/ |
ئۆك, كۆ,
ئۈك, كۈ, ك |
/øk/, /kø/,
/yk/, /ky/, /k/ | |||
| + ئۈزۈك تاۋۇش | 
|
-نچ | /nʧ/ | |||||
|
-ني | /ɲ/ | ||||||
|
-لت | /lt/, /ld/ | ||||||
|
-نت | /nt/, /nd/ | ||||||
| سۆز ئايرىش بەلگىسى | 
|
يوق | ||||||
| (-) — پەقەتلا سۆزلۈك ئاخىرىدا | ||||||||
— خەت T²NGR²I —
ھەرپ تەرجىمىسى /teŋri/ — تاۋۇش قىممىتى بويىچە IPA ئېلىپبەسى بويىچە تەرجىمىسى teñri — ئۇيغۇرچە تەڭرى
قاراڭ
[تەھرىرلەش]- ئورقۇن-يېنسەي يېزىقى
- Orkhon Inscriptions complete text {{|url=https://web.archive.org/web/20120411140854/http://gokturkanitlari.appspot.com/ |date=2012-04-11 }}
مەنبەلەر
[تەھرىرلەش]
مەنبەلەر
[تەھرىرلەش]
|
بۇ ماددا بىر دەسلەپكى نۇسخىدۇر، بۇ ماددىنى كېڭەيتىش ياكى ئالاھىدە دەسلەپكى نۇسخا قېلىپلىردىن بىرنى قويۇپ ۋىكىپېدىيەگە توھپە قوشالايسىز. |
| ئۇيغۇر ئېلىپبەسى | ||
|---|---|---|
| ئۇيغۇر كونا يېزىقى | ئا · ئە · ب · پ · ت · ج ·چ · خ · د · ر · ز · ژ · س · ش · غ · ف · ق · ك · گ · ڭ · ل · م · ن · ھ · ئو · ئۇ · ئۆ · ئۈ · ۋ · ئې · ئى · ي؛ سوزۇق تاۋۇشلار · ئۈزۈك تاۋۇشلار |  |
| ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى | A · B · CH · D · E · Ë ·F · G · GH · H · I · J · K · L · M · N · NG · O · Ö · P · Q · R · S · SH · T · U · Ü · W · X · Y · Z · ZH | |
| ئۇيغۇر كرىل يېزىقى | А · Б · В · Г · Ғ · Д ·Е · Ё · Ж · З · И · Й · К · Қ · Л · М · Н · Ң · О · Ө · П · Р · С · Т · У · Ү · Ф · Х · Һ · Ч · Ш · Ы · Э · Ю · Я | |
| ئۇيغۇر يېڭى يېزىقى | A · B · C · D · E · F · G · H · I · J · K · L · M · N · O · P · Q · R · S · T · U · V · W · X · Y · Z · Ƣ ·Ⱨ ·Ⱪ ·Ə ·Ɵ ·Ü ·Ⱬ ·NG ·ZH ·CH ·SH | |
| چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقى | ا · ﺀ · ب · پ · ت · ث · ج ·چ ·ح · خ · د ·ذ · ر · ز · ژ · س · ش · ص · ض · ط · ظ · ع · غ · ف · ق · ك · گ · نك · ل · م · ن · و · ە · لا · ى | |
| ئىستىمالدىن قالغانلار | تۈرك-رۇنىك يېزىقى · قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى · خاقانىيە ئۇيغۇر يېزىقى | |
| ئۇيغۇر تىلىنىڭ شىۋىلىرى - ئۇيغۇر تىلىنىڭ فونولگىيسى - ئۇيغۇر تىلىنىڭ گرامماتىكىسى - ئۇيغۇر تىلىنىڭ ھەرپلىرى | ||