يۇنۇس خان
يۇنۇس خان (1416 –تۇغۇلۇپ 1487- يىلى ۋاپات بولغان) ، 1462-يىلدىن تاكى 1487-يىلى ۋاپات بولغانغا قەدەر موغۇلستاننىڭ خانى بولغان. ئۇ نۇرغۇن ھازىرقى خىتاي خاتىرىلىرىدە تارىخچىلار تەرىپىدىن ھاجى ئەلى ( Chinese: 哈只阿力 ) دېيىلىدۇ . ئۇ ھىندىستان موغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ قۇرغۇچىسى بابۇرنىڭ ئانا تارەپ بوۋىسى ۋە سەئىدىيە خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى سەئىد خاننىڭ دادا تەرەپ بوۋىسى ئېدى.
يۇنۇس خاننىڭ نەسەبى چاغاتاي خان ئارقىلىق چىڭگىزخانغا بېۋاسىتە تۇتۇشىدۇ.
ئارقا كۆرۈنۈش ۋە ئائىلىسى
[تەھرىرلەش]يۇنۇس ئەلى موغۇلىستان خانى ئۇۋەيس خان (ياكى ۋەيس خان) نىڭ چوڭ ئوغلى ئېدى. مىلادىيە 1428-يىلى ئۇۋەيس خان ئۆلتۈرۈلگەندە ، موغۇللار ئۇنىڭ ئورنىغا كىمنىڭ كىرىشى كېرەكلىكى توغرىسىدا بۆلۈنۈپ كەتكەن. گەرچە 12 ياشلىق يۇنۇس خان ئۇنىڭ چوڭ ئوغلى بولسىمۇ ، ئەمما كۆپىنچىسى يۇنۇسنىڭ ئىنىسى ئېسېن بۇقانى چىقىشىنى خاھلىغان . نەتىجىدە ، يۇنۇس ۋە ئۇنىڭ قوللىغۇچىلىرى مەۋارائۇن-نەھردىكى تىمۇرىي ھۆكۈمدارى ئۇلۇغ بەگ ھۇقۇرىغا قېچىپ كەتكەن ، ئەمما ئۇلار بۇكىشىلەرنى تۈرمىگە تاشلىغان. ئۇلۇغ بەگنىڭ دادىسى شاھرۇھ ياش يۇنۇسنى ئۆز تەربىيەسىگە ئالغان ۋە ئۇنىڭغا ياخشى مۇئامىلە قىلغان. ئۇ يۇنۇسنى ئىراندىكى يەزدكە مەۋلانا شارافەددىن ئەلى يەزدىنىڭ قول ئاستىدا ئوقۇشقا ئەۋەتكەن. يۇنۇس خان بىر نەچچە يىلنى يەزدتىكى مەۋلاننەدە ئوقۇغان ، بۇ جەرياندا ئۇ ئۆز دەۋرىدىكى ئەڭ تەربىيە كۆرگەن موغۇللارنىڭ بىرىگە ئايلانغان. مەۋلانا ئۆلگەندىن كېيىن ، يۇنۇس ئىراننىڭ شىراز شەھىرىگە ئورۇنلىشىشتىن بۇرۇن بىر مەزگىل ئايلىنىپ يۈرگەن.
تۆۋەندىكى خاتىرىنى دىنىي ئەزىزلەردىن مەۋلانە مۇھەممەد كازى ئىسىملىك كىشى قالدۇرغان:
دەسلەپكى كەسىپ
[تەھرىرلەش]1456-يىلى ، مەۋارائۇن-نەھرنىڭ تىمۇرىي ھۆكۈمرانى ئەبۇ سەئىد يۇنۇس خاننى ئېلىپ كېلىشكە ئادەم ئەۋەتكەن. ئەبۇ سەئىد ئېسېن بۇقا قارمىقىدىكى موغۇللارنىڭ ئۆز زېمىنىغا قىلغان ۋە بۇ تەھدىتكە خاتىمە بەرمەكچى بولغان دائىملىق ھۇجۇمىدىن بىزار بولغان. ئۇ ئېسېن بۇقانىڭ يۇنۇسقا تېگىشلىك تەختنى تارتىۋالغانلىقىنى ۋە يۇنۇسنىڭ قايتىپ كېلىش نى خاھلايدىغانلىقىنى بىلەتتى. ئۇنىڭدىن باشقا ، يۇنۇسنىڭ ھەم مەشرۇھ تەخت دەۋاسى ھەم كۆپ تۇغقانلىرى بار. شۇڭا ئەبۇ سەئىد يۇنۇسنى قوشۇننىڭ بېشىغا قويۇپ، ئۇنى ئىنىسىنىڭ كۈچىنى ئازايتىش ئۈچۈن موغۇلستانغا ئەۋەتكەن.
ئويلىغىنىدەك ، يۇنۇس خاننىڭ تۇغقاندارچىلىق مۇناسىۋىتى ۋە قەبىلە رەھبەرلىكىگە بولغان تەشەببۇسى زور ئەۋزەللىكلەرنى ئىسپاتلىدى. ئۇ ناھايىتى تېزلا بىر نەچچە ئەمىر (ئاقسۆڭەك) نىڭ قوللىشىغا ئېرىشتى ۋە ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى مىر پىر ھاجى كۇنجىگە كۈيئوغۇل بولدى. قىزنىڭ ئىسمى ئىسان دەۋلەت بېگۈم بولۇپ ، گەرچە ئۇ بۇ ۋاقىتتا يۇنۇس ئاللىقاچان 40 ياشتا بولسىمۇ ، ئۇنىڭ بىرىنچى ئايالى دەپ قارالغان. ئۇ يۇنۇسنىتىن ئۈچ قىز تۇغقان:
- مىھر نىگار خانۇم (ۋاپاتى 1457) ، ، يۇنۇس خاننىڭ ئۇستازى ئەبۇ سەئىدنىڭ چوڭ ئوغلى سۇلتان ئەھمەد مىرزانىڭ ئايالى.
- قۇتلۇق نىگار خانۇم (ۋاپاتى 1459) ، ئەبۇ سەئىدنىڭ تۆتىنچى ئوغلى ۋە سۇلتان ئەھمەدنىڭ ئىنىسى بولغان ئۆمەر شەيخ مىرزانىڭ ئىككىنچىنىڭ ئايالى. ئۇلارنىڭ بىردىنبىر ئوغلى بابۇر ھىندىستان موغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ قۇرغۇچىسى بولىدۇ.
- خۇب نىگار خانۇم (ۋاپاتى 1463). دادىسى ۋاپات بولغاندىن كېيىن ، ئۇنىڭ بىر تۇغقان ئىنىسى (تۆۋەندىكىلەرگە قاراڭ) ئۇنى مىرزا مۇھەممەد ھۈسەيىن كۆرەگانغا ياتلىق قىلدى. ئۇ مەشھۇر تارىخچى ۋە كەشمىرنىڭ كەلگۈسى ھۆكۈمرانى مىرزا مۇھەممەد ھەيدەر دۇغلاتنىڭ ئانىسى بولدى.
ئىتتىپاقداشلىقتا ئۇتۇق قازانغان بولۇشىغا قارىماي ، يۇنۇس ئۆزىنىڭ ئۇرۇش تەجرىبىسى بولمىغانلىقتىن ، ئېسېن بۇقانى تەختىدىن يىقىتىشتا مۇۋەپپەقىيەت قازىنالمغان. يۇنۇس قەشقەر شەھىرىنى ئالماقچى بولغاندا ، ئۇ قەشقەردىكى ئەمىر سەييىد ئەلىنىڭ قوشۇنلىرى ۋە ئېسېن بۇقانىڭ قوشۇنلىرىغا دۇچ كەلگەن ۋە جەڭدە مەغلۇپ بولغان. ئۇزاق ئۆتمەي ، ئۇ موغۇلستاندىن چېكىنىپ ، ئەبۇ سەئىدنىڭ ئوردىسىغا قايتىپ كەلگەن . بىر مەزگىلدىن كېيىن ، يۇنۇس خان يەنە موغۇلستانغا كىرىپ ، يەنە ئەمېرلارنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن ، ئەمما بۇ دۆلەتتە ئېسېن بۇقاغا قارشى ماھىيەتلىك پايدا ئالالمىغان.
1457-يىلى ، قەشقەردىكى دوغلات ئەمىر سەييىد ئەلى (ئالدىنقى يىلى ئېسېن بۇقانىڭ ئىتتىپاقدىشى) قازا قىلغان ، ئوغلى سانىز مىرزا قەشقەردە ھوقۇققا ئېرىشىش ئۈچۈن يۇنۇس خاننىڭ ياردىمىگە ئېرىشكەن. يۇنۇس خان بۇ تەكلىپنى تاپشۇرۇۋالغاندىن كېيىن قەشقەرگە كەلگەن. ئۇزاق ئۆتمەي ، ئۇ قەشقەردىكى ئەڭ ھۆرمەتكە سازاۋەر سەيىدلەردىن ئەمىر زىياددىننى بەدەخشانغا ئەۋەتىپ ، شاھ سۇلتان مۇھەممەد بەدەخىشى بىلەن كۆرۈشۈپ ، ئالتە قىزىنىڭ بىرىنى توي قىلماقچى بولغان. شاھ سۇلتان مۇھەممەد بەدەخىشى («شاھزادە لالى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ) فىلىكۇس رۇمىنىڭ ئوغلى ( ماكېدونىيەلىك فىلىپ II ) نىڭ ئوغلى ئىسكەندەر ( ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىن ) نىڭ بىۋاسىتە ئەۋلادى دەپ قارالغان ، (گۇمانلىق) رىۋايەتلەرگە قارىغاندا ئۇنىڭ ئوغۇللىرى يالغۇز تاغلىق رايوندىكى رەقىبلىرىنىڭ قولىدىن كەلمەي ، ئەۋلادلىرىنىڭ شەرقتە خاندانلىقىنى داۋاملاشتۇرۇشىنى ئۈمىد قىلغان. شاھزادە لالى يۇنۇس خانغا بىر قىز بېرىشكە قوشۇلغان. ئۇ تۆتىنچى قىزى شاھ بېگۇمنى سەييىد زىيا-ئۇددىنغا ھاۋالە قىلغان ، ئۇ ئۇنى ئۆزى بىلەن بىللە قەشقەرگە ئەكىلىپ يۇنۇس خانغا تاپشۇرۇپ بەردگەن ، توي مۇۋاپىق مۇراسىم بىلەن تەبرىكلەنگەن. شۇنىڭغا دىققەت قىلىڭكى ، يۇنۇس خان تۇنجى توي قىلىپ بىر يىلدىن كېيىنلا ئىككىنچى نىكاھىغا كىرگەن ، ئۇ بۇ ۋاقىتتا ئاللىقاچان 40 ياشتا ئىدى. بۇ ئۇنىڭ نامراتلىقى ۋە ئىستىقبالىنىڭ كەمچىللىكى سەۋەبىدىن ، بۇ ۋاقىتقىچە ھۆرمەتكە سازاۋەر ئاياللارنى كاپالەتكە ئىگە قىلالمىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭ يۇقىرى تەبىجە ئېڭى ئۇنىڭ تۆۋەن تەنىقىدىكى ئاياللارنى قوبۇل قىلىشىغا توسقۇنلۇق قىلغان بولاتتى ، ئەمما ئۇنىڭ يېقىنقى كۆتۈرىلىشى بارلىق توسالغۇلارنى چىقىرىپ تاشلاپ ، ئۇنىڭغا ئىككى مۇۋاپىق ئايالى بىلەن تەمىنلىدى. ئۇ ئۇزۇن ئۆتمەيلا ھەر ئىككى ئايالى تەرىپىدىن ئەۋلادلارغا مۇيەسسەر بولۇپ ، نۇرغۇن ئائىلىنىڭ ئاتىسى بولدى. يۇنۇس خاندىن شاھ بېگۇم ئىككى ئوغلى ۋە ئىككى قىز تۇغقان:
- سۇلتان مەھمۇد خان ، شاھ بېگۇمنىڭ چوڭ بالىسى ، 1462-يىلى تۇغۇلغان.
- ئىككىنچى ئوغلى سۇلتان ئەھمەد خان قالماقلارنى بوغۇزلاپ بوزقىردىكى مۇتلەق ھوقۇقنى تارتىۋېلىشقا ئۇرۇنغانلىقى ئۈچۈن كېيىن ئالاچا (قاتىل) خان دەپ ئاتالغان .
- سۇلتان نىگار خانىم ، يۇنۇس خاننىڭ ئۇستازى ئەبۇ سەئىدنىڭ ئۈچىنچى ئوغلى سۇلتان مەھمۇد مىرزانىڭ ئايالى ،
- داۋلەت سۇلتان خانىم
خانلىقى
[تەھرىرلەش]1462-يىلى يۇنۇسنىڭ ئىنىسى ئېسېن بۇقا قازا قىلغان. موغۇللار ئۇنىڭ ئوغلى دوست مۇھەممەدنى ياكى چوڭ ئاكىسى يۇنۇسنىڭ ئۆزىنى ۋارىسى سۈپىتىدە قوللاش-قوللىماسلىق مەسىلىسىدە ئىختىلاپلاشتى. قەشقەرنىڭ دۇغلات ئەمىرى مۇھەممەد ھەيدەر مىرزا دوست مۇھەممەدنى قوللىغان ، ئەمما ئۇنىڭ ئىنىسى سانىز مىرزا ، ياركەندنىڭ ئەمىرى ( ئۇ ئەسلىنىدۇ ، ئۇ يۇنۇس خاننىڭ ياردىمىنى ئېلىپ 1457-يىلى ئۇنى قەشقەرگە تەكلىپ قىلغان) يۇنۇس خاننى قوللىغان ، ۋە يۇنۇس خاننى قوللىغان ۋە دوست مۇھەممەدنى قەشقەردىن قوغلاپ چىقاردى. دوست مۇھەممەد ئەمما ئەينى ۋاقىتتىكى ئۇيغۇرستان دەپ ئاتالغان شەرقىي موغۇلستاندىكى بارلىق ئولتۇراقلاشقان يەرلەرگە بولغان كونتروللۇقىنى مۇستەھكەملىدى. ئۇ شۇ رايوننىڭ ھۆكۈمرانىغا ئايلىنىپ ، ئاقسۇ شەھىرىدە ئولتۇراقلاشقان ، شۇنىڭ بىلەن كۆچمەن تۇرمۇش ئۇسلۇبىدىن ۋاز كەچكەن. سانىز مىرزا قىسقىغىنا بىر نەچچە يىلدىن كېيىن ، يەنى 1464-يىلى ۋاپات بولغان ، دوست مۇھەممەد قەشقەرنى بۇلاڭ-تالاڭ قىلىپ ، ئۇنىڭ ئىلگىرىكى قوغلانغانلىقىدىن ئۆچ ئالغان. ئۇزاق ئۆتمەي ، 1468 ياكى 1469-يىلى ، دوست مۇھەممەد ۋاپات بولۇپ ، يۇنۇس خان ئاقسۇنى قولغا ئېلىش مۇمكىنچىلىكىنى بايقىغان. دوست مۇھەممەدنىڭ ئوغلى كېبەك سۇلتان پەقەت بالىسى بولۇپ ، قوللىغۇچىلىرى تەرىپىدىن تۇرپان ( ئۇيغۇرستان ) غا ئېلىپ كېتىلگەن ۋە ئۇ يەردە بىر قانچە يىل نامزات ھۆكۈمرانلىق قىلغان ۋە ئوخشاش قوللىغۇچىلار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن.
ئاقسۇدىن خان سۈپىتىدە ھۆكۈمرانلىق قىلغان يۇنۇس خان تىمۇرلار ۋە خازاق ئوردىسىنى قۇرغۇچىلار جانىبېك خان ۋە كاراي خان بىلەن ياخشى مۇناسىۋەتنى ساقلاپ كەلگەن (1465-1466-يىللىرى). ئۇنىڭ خازاقلار بىلەن ئىتتىپاقلىشىشى نەتىجىسىدە ، رەقىبى ئۆزبېكلەردىن دۈشمەن قىلدى. 1468-يىلى ، شەيخ ھەيدار رەھبەرلىكىدىكى ئۆزبېكلەر موغۇللار بىلەن توقۇنۇشۇپ قالدى. ئۇلار مەغلۇب بولدى ۋە شەيخ ھەيدەر ئۆلتۈرۈلۈپ ، ئەسىرنىڭ ئاخىرىغىچە مۇھەممەد شايبانى قەد كۆتۈرگەنگە قەدەر ئۆزبېكلەرنىڭ ھوقۇقىنى بۇزدى.
يۇنۇسنىڭ تىمۇرىيلار بىلەن بولغان ئالاقىسى تېخىمۇ مۇرەككەپ ئىدى. تىمۇرلارنىڭ ھۆكۈمرانى ئەبۇ سەئىد يۇنۇس خاننىڭ ھاياتتىكى بۈيۈك ئۇستازى بولۇپ ، ئۇ ئۇنى ئىراندىكى قاراڭغۇلۇق ۋە سۈرگۈندىن چاقىرغان ۋە ئۇنىڭغا يەر ۋە قوشۇن بەرگەن. ئەبۇ سەئىد مىرزا 1468-يىلى ئاق قوي تۈركمەنلەر تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەندىن كېيىن ، ئۇنىڭ خان جەمەتى ئوغۇللىرى ئارىسىدا بۆلۈنۈپ كەتتى. چوڭ ئوغلى سۇلتان ئەھمەد مىرزا سەمەرقەنت ۋە بۇخاراغا ھۆكۈمرانلىق قىلدى ، ئۈچىنچى ئوغلى سۇلتان مەھمۇد مىرزا بالخ ۋە بەدەخشاننى ئالدى ، تۆتىنچى ئوغلى ئۆمەر شەيخ مىرزا ئىككىنچى فەرغانەنىڭ ھۆكۈمرانى بولدى. بۇ ئۈچ شاھزادىنىڭ ھەممىسى ئەڭ ئاخىرىدا يۇنۇس خاننىڭ ئۈچ قىزى بىلەن توي قىلماقچى ئىدى ، ئەمما ئۇنىڭ ئۇلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى بىردەك ئەمەس.
ئەبۇ سەئىد مىرزا 1468-يىلى ئۆلتۈرۈلگەنگە قەدەر ، يۇنۇس خان تەخمىنەن ئالتە يىل موغۇللارنىڭ ھۆكۈمرانى بولغان. بۇ جەرياندا ئۇنىڭ ئاساسلىق ئەمىرلىرى (ئاقسۆڭەكلىرى) ئارىسىدىكى قوللىشى تۆۋەنلەپ كەتتى. ئامېرلار يۇنۇس خاننىڭ يېزا-بازارلاردا ئولتۇراقلىشىش ۋە ئەنئەنىۋى كۆچمەن تۇرمۇش ئۇسۇلىدىن ۋاز كېچىش ئارزۇسىدىن كۆڭلى يېرىم بولغان. يۇنۇس خان دەسلەپكى ھاياتىنىڭ كۆپ قىسمىنى ئوقۇۋاتقان مەزگىلدە يەزد ۋە شىراز شەھەرلىرىدە ئۆتكۈزگەچكە ، ئۇ يېزا-بازارلاردا ئولتۇراقلاشقان تۇرمۇش ۋە موغۇللارنىڭ كۆچمەن چارۋىچىلىق تۇرمۇشى بىلەن بەلگىلىك بىئاراملىقنى شەكىللەندۈرگەن. بۇ شۇ مۇھىتتىكى ئاساسلىق مەسىلە بولۇپ ، ئەمىرلەر سۇلتان ئەھمەدنىڭ تاشكەنت ۋالىيسى شەيخ جامال خاننى يۇنۇس خاننى ۋە ھوقۇقىنى تارتىۋېلىشقا تەكلىپ قىلدى. بۇ ئىش يۈز بەردى. موغۇللار ھاكىمىيەتنى ئۆتكۈزۈۋالغان شەيخ جامال خانغا بوي سۇندى ، يۇنۇس خاننىمۇ بىر يىل تۈرمىگە تاشلىدى. قانداقلا بولمىسۇن ، ئەمىرلەر ناھايىتى تېزلا ئۇلارنىڭ تاللىغانلىقىغا پۇشايمان قىلىشقا سەۋەب بولدى ، چۈنكى شەيخ جامال خان ئەقىللىق ۋە مۆتىدىل ئادەم ئەمەس ئىدى ئۇ ھەددىدىن زىيادە ئېشىپ كېتىش ۋە ئارتۇقچىلىققا بېرىلگەن. ئۇ يۇنۇس خاننىڭ تۇنجى ئايالى بابۇرنىڭ ئانا مومىسى ئىسان داۋۇل بېگۇمنى ئوفېتسىر خوجا كالانغا سوۋغا (ياكى ئۇرۇش غەنىيمەت) قىلىپ بەرگەندە ، بۇ سۈپەتلەرنى كۆرۈنەرلىك نامايان قىلدى. خوجا كالان ئۇنى ئۆزى تەلەپ قىلىش ئۈچۈن ئىسان داۋۇل بېگۇمنىڭ تۇرالغۇسىغا كىرگەندە ، ئۇ ئىچىگە قاپسىلىپ قېلىپ ، ئۇ يەردە ئىسان داۋۇل بېگۇمنىڭ ئايال مۇلازىمەتچىلىرى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن ، شۇنىڭ بىلەن خانىم ئۇنىڭ شەرىپىنى ساقلاپ قالغان. خوجا كالان ھاياتىدىن ئايرىلدى ، شەيخ جامال خان شۇنچە ئاتلىق ۋە توي قىلغان ئايالنى ئۇرۇش غەنىيمەت دەپ باشقىلارغا تاپشۇرۇپ بېرىشتە سەزگۈر بولمىغانلىقى ئۈچۈن ئەمىرلارنىڭ نەزىرىدە ئىززەت-ھۆرمىتىنى يوقاتتى. بۇ پائالىيەتتىن بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن ، شەيخ جامالنىڭ ئۆزى موغۇل ئەمىرلار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن ۋە يۇنۇس خان ئەسلىگە كەلگەن ، ئۇ شەھەرلەردە تۇرماسلىققا ، ئەمما كۆچمەن تۇرمۇش ئۇسۇلىغا ئەگىشىشكە ۋەدە بەرگەن. بۇ ئىش 1472-يىلى يۈز بەرگەن. ئۇزاق ئۆتمەي ، كېبەك سۇلتاننىڭ (دوست مۇھەممەدنىڭ كىچىك ئوغلى) يۇنۇس خاننىڭ شەرقىي موغۇلستان (ئۇيغۇرستان) نى كونترول قىلىش ئۈچۈن ئەگەشكۈچىلىرى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەنلىكىنى بىلگەندىن كېيىن. بۇ ئىش 1472-يىلى ئوخشاش بىر يىلدا يۈز بەرگەن.
شەيخ جامال ئۆلتۈرۈلگەندىن كېيىن ، يۇنۇس خان تىمۇرلارنىڭ ئىشلىرىغا ئاكتىپلىق بىلەن قاتنىشىشقا (ياكى ئارىلىشىشقا) باشلىغان. ئۇ داڭلىق تىمۇرلارنىڭ كۆپىنچىسى بىلەن تۇغقاندارچىلىق مۇناسىۋىتى ئورناتتى. يۇنۇس خاننىڭ ئۈچ قىزى ئۇنىڭ سابىق ئۇستازى ئەبۇ سەئىدنىڭ ئۈچ ئوغلى بىلەن توي قىلغان. مىھىر نىگار خانىم سۇلتان ئەھمەد مىرزا بىلەن توي قىلغان. قۇتلۇگ نىگار خانۇم 1475-يىلى ئۆمەر شەيخ مىرزا ئىككىنچى بىلەن توي قىلغان (ئۇلارنىڭ ئوغلى ھىندىستاندىكى بۈيۈك موغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ قۇرغۇچىسى بابۇر ئىدى) ، ئاخىرىدا سۇلتان نىگار خانۇم سۇلتان مەھمۇد مىرزا (ئۇلارنىڭ ئوغلى سۇلتان ۋايس مىرزا ،) بىلەن توي قىلدى. مىرزا خان دەپ ئاتالغان ، بەدەخشاننىڭ پادىشاھى بولىدۇ). يۇنۇس خان ئىككىنچى كۈيئوغلى ئۆمەر شەيخ مىرزا ئىككىنچى بىلەن ئالاھىدە دوستانە مۇناسىۋەتنى ساقلىغان بولۇپ ، ئۆمەر شەيخ ئادەتتە قىش پەسلىدە قېيناتا-قېيناتىسىنىڭ زېمىنىغا ئولتۇراقلاشقان (تىمۇرلار يېزا-بازارلاردا ئولتۇراقلاشقان ۋە يۇنۇس خان قوشۇنلىرىغا ھۆكۈمرانلىق قىلدى ؛ يۇنۇس خان ئامېرلىرىغا كۆچمەن تۇرمۇش ئۇسۇلىنى ساقلاپ قېلىشقا ۋەدە بەرگەندىن كېيىن ، سۆزىدە قالدى). ئۆمەر شەيخ ئىككىنچى بىر قەدەر دۇنياۋى ۋە شېئىرىي مىجەزلىك بولغاچقا ، قېيىنئاتىسىنىڭ ياردىمىگە موھتاج بولۇپ ، چوڭ ئاكىسى ئەھمەد مىرزا بىلەن بالىلىق دەۋرىدىن باشلاپلا مۇناسىۋىتى ناچار ئىدى. يۇنۇس خان دائىم ئىككى كۈيئوغۇل ئوتتۇرىسىدىكى مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا ئارىلاشتى.
ئاخىرقى يىللىرى
[تەھرىرلەش]1484-يىلى يۇنۇس خان سۇلتان ئەھمەد بىلەن ئۆمەر شەيخ مىرزا ئىككىنچى ئوتتۇرىسىدىكى قەرەللىك توقۇنۇشتىن پايدىلىنىپ ، تاشكەنتنى ئىگىلىدى. ئۇ بۇ ۋاقىتتا يەتمىش ياشقا كىرگەنىدى ، ئۇ يەنە بىر شەھەردە ئولتۇراقلاشقان تۇرمۇش ئۈچۈن كۆچمەن تۇرمۇشتىن ۋاز كېچىشنى يەنە بىر قېتىم ئارزۇ قىلاتتى. بۇ ئۇنىڭ ئۈچۈن ئىزچىل مەسىلە بولۇپ كەلگەن ، چۈنكى ئۇنىڭ قىرىق ياشقا كىرگۈچە ھاياتى يەزد ۋە شىرازغا ئوخشاش پارس دۇنياسىدىكى پارس شەھەرلىرىدە ئۆتكەن. تاشكەنت ، يىپەك يولى بويىدىكى مۇھىم شەھەر ، شۇنداقلا پېرسىيە شەھەرلىرى بىلەن رىقابەتلىشەلەيدىغان ئالەمشۇمۇل شەھەر بولۇپ ، ئوتتۇرا ئاسىياغا بارغۇدەك ياخشى ئىدى. ئۇ بۇ شەھەردە كەم دېگەندە ئۇزۇن مۇددەت تۇرۇشنى قارار قىلدى ، بۇ قارار باشقا موغۇللارنى بىئارام قىلدى ، ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى يۇنۇسنىڭ ئۆز ئوغلى ئەھمەد ئالاقنىڭ رەھبەرلىكىدە موغۇلستانغا كەتتى . يۇنۇس خان يەنە ئىلگىرى ياركەند ، خوتەن ۋە كاشغەرنى ئائىلىسىنىڭ باشقا ئەزالىرىدىن ئالغان ۋە يۇنۇس خاننىڭ ئۇنى بېسىقتۇرۇش ئۇرۇنۇشىنى مەغلۇب قىلغان مىرزا ئەبۇ بەكرى دۇغلاتنىڭ قەد كۆتۈرۈشىنىڭ ئالدىنى ئالالمىغان. خىتاي مىڭ خانلىقى - تۇرپان چېگرا ئۇرۇشى مەزگىلىدە ئۇ 1473-يىلى جومۇلنى ئالغان ، ئەمما خىتايلار ئۇنى تۇرپانغا قوغلاپ چىقارغان.
يۇنۇس خان ئۇزۇن كېسەلدىن كېيىن 1487-يىلى تاشكەنتتە ۋاپات بولغان. ئۇ چوڭ ئوغلى سۇلتان مەھمۇد خان تەرىپىدىن تاشكەنتتە ۋارىسلىق قىلغان ، شەرقتىكى موغۇللار ئەھمەد ئالاققا ئەگەشكەن.
ئاتىلىق نەسەبى
[تەھرىرلەش]چاغاتاي خانلىقىنىڭ نەسەبنامىسى
بابۇر يازغان بابرۇنامەدە 19-بەت ، 1-باپ ئانىسىنىڭ بوۋىسى يۇناس خاننىڭ نەسەبنامىسىنى مۇنداق تەسۋىرلىگەن: [1] مىرزا مۇھەممەد ھەيدەر دۇغلاتنىڭ تارىخ-رەشىدىدە :
|
|
مەنبەلەر
[تەھرىرلەش]- مىرزا مۇھەممەد ھەيدەر . تارىخ رەشىدى (ئوتتۇرا ئاسىيا موغۇللىرىنىڭ تارىخى). ئېدۋارد دېنىسون روس تەرجىمىسى ، ن. ئېلىياس تەھرىرلىگەن. London, 1895
- M.Kutlukov. ياركەنت دۆلىتىنىڭ بارلىققا كېلىشى ھەققىدە . Almaty, 1990
- 0-231-03801-1
قېلىپ:S-start قېلىپ:S-bef قېلىپ:S-ttl قېلىپ:S-aft قېلىپ:S-end
|
بۇ ماددا بىر دەسلەپكى نۇسخىدۇر، بۇ ماددىنى كېڭەيتىش ياكى ئالاھىدە دەسلەپكى نۇسخا قېلىپلىردىن بىرنى قويۇپ ۋىكىپېدىيەگە توھپە قوشالايسىز. |