Xoten shehiri
Xoten shehiri shinjang uyghur aptonom rayoni da'irisi ichidiki bir shehir bulup memuri jehettin xoten wilayititige qaraydu. Xoten tarixta udun we ilchi dep atilip kelgen, hazirqi xoten shehiri qedimdin tartip bu rayonning iqtisad, medeniyet merkizi bolup kelgen.
Omumi ehwali
[تەھرىرلەش]Xoten shehiri yurungqash deryasi bilen qaraqash deryasidin hasil bolghan tinma tüzlenglikige jaylashqan bolup, sheher merkizidin yurungqash deryasighiche bolghan ariliq nechche kilomitérla kilidu. Sherqi teripi lop nahiyisi bilen yurungqash deryasi arqiliqla ayrilip turidu, gherbi teripi xoten nahiyisige tutishidu, qaraqash nahiye baziri xoten shehirining gherbi shimaligha jaylashqan bolup, uning bilen bolghan ariliqi 20kilomitér kélidu. Sheher rayonining ürümchi shehiri bilen bolghan tashyol musapisi 1500 kilométir, qeshqer shehiri bilen bolghan ariliqi 500kilomitér etrapida kélidu.
Tarix
[تەھرىرلەش]Xoten shehiri xen sulalisi dewride udun dölitining yéri bolghan. Tang sulalisi dewride weysa tutuq mehkimisige qarighan. Ching sulalisining deslepki mezgilide nami xoten < > dep atalghan. Mingo 2 - yili xoten nahiyisi tesis qilinghan. 1959 - Yiligha kelgende xenzuchidiki < > xétige özgertilgen. 1984 - Yili xoten nahiyisining bir qismi ayrilip chiqilip xoten shehiri tesis qilinghan hem xoten wilayitige qarighan
Jughrapiye
[تەھرىرلەش]Xoten shehiri yurungqash deryasi bilen qaraqash deryasidin hasil bolghan tinma tüzlenglikige jaylashqan. Shimaliy teripi lop nahiyisi bilen derya arqiliq ayrilip turidu, gherbiy teripi xoten nahiyisige tutishidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 27 kilométir, sherqitin gherbkiche bolghan kengliki 11.5 kilométir, omumiy yer meydani 189 kwadrat kilométir.
Memuriy rayon
[تەھرىرلەش]Xoten shehiri qarmiqida jemi 2 bazar 6 yéza, 4 mehelle ish béjirish bashqarmisi, 28 ahale komitéti, 58 kent ahale komitéti bar
Iqtisad
[تەھرىرلەش]Uzundin béri xoten shehirining iqtisadi muqim türde téz tereqqi qilip keldi. Xelqning turmushi kündin-künge yaxshilinip, kishi-béshigha kelgen otturiche kirim üzlüksiz muqim ashti. 2010-Yili pütün sheherning ichki ishlepchiqirish omumi qimmiti 2milyard500milyon bolup, bulturqi oxshash mezgildikidin %14ashqan. Yerlik maliye kirimi 250milyon yü'enge yétip, bulturqi oxshash mezgildikidin %41ashqan, kishi-béshigha kelgen otturiche kirim 3800yü'enge yétip, bulturqi oxshash mezgildikidin %14ashqan.
Nopus ehwali
[تەھرىرلەش]Xoten shehirining omumi nopusi380ming(2010-yilidiki 6-qétimliq nopus tekshürüsh netijisi) bolup, uyghurlar mutleq köp qismini igileydu. Uyghurlardin bashqa yene xenzu, xuyzu, qazaq qatarliq 13millet yashaydu.
Sayahetchilik
[تەھرىرلەش]Bu bir nechche yildin buyan xotenning sayahetchiliki iqtisadining tereqqiy qilishi bilen mas qedemde téz hem muqim tereqqi qildi. Xoten özining <échiwétilgen xoten, güzel qashtéshi makani sizni qarshi alidu> dégen shu'ari bilen sayahetchi dostlarning xotendiki sayahet qizghinliqini yuqiri kötürüsh üchün tirishmaqta. Undin bashqa xoten shehiride xoten chuqu bazar chong meschiti, at baziri rayoni, ko'inlun baghchisi, qashtéshi medeniyet sébili, qizil yultuz soda sheherchisidiki qumluq közitish munari qatarliq sayahet nuqtiliri bar bolup, nurghunlighan sayahetchilerni özige jelip qilidu.
Ma'arip
[تەھرىرلەش]Xoten shehiride nurghunlighan iqtisas igilirini terbiyelep chiqiwatqan mektepler bar, bularning ichida kishiler teripidin da'im tilgha élinidighan ikki mektep bar bolup, ular shinjang uyghur tébabiti aliy téxnikomi we xoten pidagogika aliy téxnikomi. Undin bashqa yene nurghunlighan kespiy mektepler bar bolup, ular xotenning tereqqiyatigha özining tégishlik töhpilirini qoshmaqta. 1) Shinjang uyghur tébabiti aliy téxnikomi: bu mektep xoten shehiri gherbi béyjing yoligha jaylashqan bolup, 1989-yili qorulghan. Mektep uyghur tibabiti tetqiqatida nurghunlighan körinerlik netijilerni qolgha keltürdi, bu keltürgen netijiliri uyghur tibabiti sahaside bir abide bolup qalghusi. Mektepning barliq dersliri uyghur tilida sözlinidighan bolup, uyghur tibabitige alaqidar échilghan ders jemi20din artuq. Abduqadir mu'ellim bash bolup tüzülgen shinjang uyghur tibabiti aliy téxnikomi jornili nurghunlighan kishilerning yaqturup oqushigha, uyghur tibabiti üstide tetqiqat élip bériwatqan kishilerning qizghin alqishigha ériship kelmekte. 2) Xoten pédagogika aliy téxnikomi: bu mektepmu xoten shehiri gherbi béyjing yoligha jaylashqan bolup, bu mektep 1938-yili qurulghan xoten pidagogika mektipi asasida 1978-yili xoten pédagogika aliy téxnikomi bolup qurulghan. Mektep matématika, fizika, bi'ologiye, ximiye, jughrapiye, tenterbiye, uyghur tili edebiyati, tarix, xenzu tili, uyghur tili, kompyotér, güzel-senet, muzika, siyaset nezeriyisi, ma'arip nezeriyisi qatarliq 17kesipni yolgha qoyghan bolup, putün memliken da'irisidin oqughuchi qobul qilidu. Mektepte hazir oquwatqan oqughuchi sani 5000gha yétidighan bolup, oqughuchiliri uyghur oqughuchilarni asas qilidu, yene az sanda xenzu, qazaq, qirghiz we tajik qatarliq millet sawaqdashlirimu bar.
