Xoten wilayiti
Xoten Wilayiti Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni ichidiki bir wilayet bolup, tarim oymanliqining jenubi éteklirige, ko'inlun téghining shimali baghrighajaylashqan.omumiy yer meydani 247 ming 900 kwadrat kilométir. Qarmiqidar bir sheher,. Yette nahiye (xoten shehiri, guma nahiyisi, qaraqash nahiyisi, xoten nahiyisi, lop nahiyisi, chira nahiyisi, kériye nahiyisi, niye nahiyisi) bar.omumi nopusi 2 milyondin ashqan bolup, uyghurlar omumi nopusning mutleq köp qismini igileydu.
Omumiy ehwali
[تەھرىرلەش]Xoten wilayiti tarim oymanliqining gherbiy jenubi qismigha jaylashqan. Sherq teripi shizang aptonom rayoni bilen tutishidu. Gherb teripi qeshqer wilayiti bilen tutishidu. Shimal teripi aqsu wilayiti bilen tutishidu. Gherbiy jenub teripi keshmir (hindistanning emelliy kontrolliqidiki rayon) bilen chégrilinidu. Chégra liniyisining omumiy uzunluqi 200 kilométir. Sherqtin gherbkiche bolghan uzunluqi texminen 670 kilométir, jenubtin shimalghiche bolghan kengliki texminen 600 kilométir. Omumiy yer meydani 247 ming 900 kwadrat kilométir. Qarmiqidar bir sheher,. Yette nahiye (xoten shehiri, guma nahiyisi, qaraqash nahiyisi, xoten nahiyisi, lop nahiyisi, chira nahiyisi, kériye nahiyisi, niye nahiyisi) bar. Teweside shlepchiqirish - qurulush bingtu'eni xoten déhqanchiliq meydanlirini bashqurush idarisi bar. Memuriy mehkime jaylashqan xoten shehirining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1520 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi bir milyon 504 ming 800 bolup, buning ichide uyghurlar 97.4% ni, xenzular 2.66% ni, bashqa milletler 0.2% ni teshkil qilidu. yer tüzülüshi: jenubiy égiz, shimali pes, gherbiy égiz, sherqiy pes. Bu taghliq rayon 33.3% ni, chöl - chezire 63% ni, bostanliqlar 3.7% ni igileydu. 36 Chong - kichik deryasi, 58 buliqi bar. Yer asti su bayliqi sekkiz milyard 770 milyon kub métir, tüzlengliktiki yer asti su bayliqi miqdari üch milyard 246 milyon kub métir. Yawayi haywanat bayliqidin yilpiz, tibet quluni, qotaz, tibet bökini, arqar, yawa töge, aq boghuz böken, ular qatarliqlar bar. Yawa dora ösümlük bayliqidin toshqan zediki, qantéper, qarleylisi, rewen qatarliqlar bar. Bayqalghan qézilma bayliqidin néfit, kömür, altun, tömür, tantal, litiy, périlliy, sindiy, ni'obiy, singir tash, hak téshi, qashtéshi qatarliqlar bar. xoten wilayiti mötidil belwagh qurghaq iqlim rayonigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurisi 10.4℃ ～ 12.2℃, eng yuqiri témpératurisi 43.2℃, eng töwen témpératurisi - 28.9℃. Künning yilliq otturiche chüshüsh waqti 2400 - 2900 sa'et, 10℃ yighinda témpératurisi 4300℃ ～ 4100℃. Qirosiz mezgili 210 ～ 024 kün. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdri 30 ～ 50 millimétir, suning yilliq otturiche pargha aylinish miqdari 2400 ～ 8002 millimétir. Yilliq otturiche qaqas qum uchush - boran chiqish waqti 30 ～ 25 kün. xoten wilayiti déhqanchiliqni asas qilidu. Hazir 157 ming géktar (ikki milyon 365 ming mo) térilghu yer, 263 ming 300 géktar (üch milyon 950 ming mo) tebi'iy orman, 94 ming géktar (bir milyon 240 ming mo) süniy orma, ikki milyon 492 ming 300 géktar ( 37 milyon 391 ming mo) otlaq, 17 ming 200 géktar (258 ming mo) süniy otlaq bar. Déhqanchiliq mehsulatliridin asasliqi bughday, kömmiqonaq, shal, kéwez, yaghliqdan we höl - quruq méwe - chéwiler bar. Charwichiliqi yaylaq charwichiliqi we déhqanchiliq rayoni charwichiliqi dep ayrilidu. Déhqanchiliq rayoni charwichiliqi asasliq orunda turidu. Charwisidin qoy, kala, at, éshek, töge qatarliqlar bar. Buning ichide xoten yérim inchike yungluq qoyining sani eng köp. Sana'itidin asasliqi éléktr énérgiyisi, kömür sana'iti, qurulush matériyalliri, déhqanchiliq mashiniliri, paxta toqumichiliq, yipekchilik, gilemchilik, qashtéshi oymichiliqi, ashliq - may we yémekliklerni pishshiqlap ishlesh qatarliqlar bar. Yerlik alahidilikke ige yipekchilik, gilemchilik we qashtéshi oymichiliqi xotenning üch göhiri dep atilip kelmekte. xoten wilayitining asasiy mu'esseliri üzlüksiz yaxshilanmaqta. Dölet tashyolining 513 - liniyisi tewesini késip ötidu. Tarim qumluq tashyolida qatnashning bashlinishi xoten bilen ürümchining ariliqini zor derijide qisqartti; nahiye, yéza tashyolliri terep - terepke tutashqan bolup, 90% din köpreki asfalitlashturulup boldi. Xoten ayrodromigha chong, ottura tiptiki yolochilar ayropilani qonalaydu we uningdin uchalaydu. Her heptide qerellik ürümchige uchidighan ayropilan bar. Yette nahiye, bir sheherdiki programmiliq téléfonlarning hemmisi memliketlik uzun yolluq aptomatik uchur torigha kirgüzüldi. Köchme téléfon, chaqirghu apparatliri tengla ishqa kirishtürüldi.
Jughrapiyisi
[تەھرىرلەش]Xoten wilayiti shinjang oyghur aptonom rayonining eng jenubigha jaylashqan bolup,jenubta ko'inlun téghidin halqip,shizang shimaly égizliki bilen tutishidu, sheriqte bayunghulin mongghul aptonom oblasti bilen tutishidu, shimalda teklimakan qumliqining ichkirsige kiriship kitip,aqsu wilayiti bilen tutishidu.gheribte qeshqer bilen ,gherbi jenupta qara qurum téghi arqiliq hindistan,pakistan bilen chigirlinidu,chigra liniye uzunliqi 210kilométir,sherqtin gherbgiche bolghan uzunluqi texminen 670kilomitér,jenuptin shimalghiche bolghan kengliki texminen 600kilomitér kilidu.umumi kölümi 247 ming 800 kiwadirat kilométir,xoten wilayitining jenubidiki heywetlik ko'inlun téghi yaysiman halette sherqtin gherbke kisip ötidu.qatmu-qat tagh choqqiliri gireliship ketken bolup,intayin xeterlik. Ko'inlun téghining shimali yantuluqqa qarap yüzlengen bolup,jilghiliri köp,jenub teripi pesrek bolup,bölünüsh derijisi yuqiri emes,tagh tizmiliri adette déngiz yüzidin 6000mitér etrapida égiz bolup, eng égiz yéri 7000mitérdin ashidu.hawa kilimatining qurghaq bolishi sewebidin qumluq igizliki adette 3300mitérgha,ayrim jaylirining 5000mitérgha yitidu.jenub we shimali étigidiki qar orni ayrim-ayrim halda 6000mitér we 5500mitérdin yuqiri kilidu.ko'inlun téghi bilen qaraqurum téghining pasilida oymanliq hasil bolghan ,buningdin hazirqi tuz köl we shurluq,sasliq peyda bolup,taghliq köl shekillengen.taghning shimali qismi chöllök bolup,derya éqinlarni boylap yelpügüchsiman shekildiki bostanliq uzirap, bostanliq girwekliri teklimakan qumluqi bilen ulinip,biwaste tarim oymanliqining kindikigiche tutashqan.maza taghdiki qedimqi tagh xarabe qalduqliri hilihem shimaldiki qumluqning gherbi shimalida mewjut bolup,déngiz yüzidin égizliki 430mitér kilidu.
Hawa kilimati
[تەھرىرلەش]Xoten wilayiti yawrupa, asiya chong qurughluqinng otturisigha jaylashqan,pamir égizliki bilen tengritaghliri tusup turghachqa,gherbi,shimali ottura asiya we sibiriye sughuq hawa kilimati asanliqche kirelmeydu,jenubi qismi ko'inlun téghi we qaraqurum taghlirigha tutashqan bolup,hindi okyandin kilidighan nemlik we issiq hawani tusup turghachqa,iqlimi mötidil belbaghning tipik qurghaq chöl iqlimini shekillendürgen,asasliq alahidiliki: töt pesilning perqi iniq bolup,yazda qattiq issiq,qishta qattiq sughuq bolidu,etiyazda timpira turining örlishi tiz hem turaqsiz bolghachqa,da'im etiyaz sughuqi bolup turidu.chang-tuzanliq hawa rayi köp bolidu.küzde timpiratura tiz töwenleydu.pütün yilliq höl-yighin miqdari intayin kemchil,qoyashning yurutushi yiterlik,issiqliq miqdari mol,qirusiz mezgili uzun kiche kündüzlük perqi chong.hawa kilimat alahidiliki: etiyazda qum boran köp bolup, hawani köpinche chang tuzan qaplap turidu.yaz pesilide hawa qattiq issiq we qurghaq bolidu.yilliq otturiche höl-yighin miqdari 35millimitér,yilliq pargha aylinish miqdari 2480millimitér,töt pesilning hemmiside qum boran köp bolup,her yili qum boranliq hawa rayi 220kündin ashidu,buning ichide qoyuq chang tuzan(qum boran)liq hawa rayi 60kün etrapida bolidu. Xotenning chang- tuzanliq hawarayi kün sani ottura hisap bilen 2.5kün köpiyidu,putun yilda 1-,2-derijilik hawarayi körulmeydu,3-,4-derijilik hawarayi 28kün,5-derijilik hawarayi 300kün etrapida bolup,éyigha otturiche 124tonnakuwadirat kilomitir topa yaghidu. Wilayetning da'irisi keng,kölümi chong bolup,oxshash bolmighan yer shekli shara'itida,janliqlar we kilimat perqi intayin zor bolghachqa,chong jehettin jenobi rayun,bostanliq,tüzlenglik rayun,shimali qumluq rayundin ibaret üch xil kilimat tipigha ayrishqa bolidu.
Memuriy rayon
[تەھرىرلەش]
Xoten wilayitide jemiy bir sheher yette nahiye bar bolup, ular xoten shehiri, guma nahiyisi, qaraqash nahiyisi, xoten nahiyisi, lop nahiyisi, chira nahiyisi, kériye nahiyisi we niye nahiyisidin ibaret. Xotende 11 Bazar, 75 yéza, 1360 dane kente komététi bar.
- 1)Xoten shehiri
Xoten shehirining omumi nopusi380ming(2010-yilidiki 6-qétimliq nopus tekshürüsh netijisi) bolup, uyghurlar mutleq köp qismini igileydu. Uyghurlardin bashqa yene xenzu, xuyzu, qazaq qatarliq 13millet yashaydu.xoten shehiri yurungqash deryasi bilen qaraqash deryasidin hasil bolghan tinma tüzlenglikige jaylashqan bolup, sheher merkizidin yurungqash deryasighiche bolghan ariliq nechche kilomitérla kilidu. Sherqi teripi lop nahiyisi bilen yurungqash deryasi arqiliqla ayrilip turidu, gherbi teripi xoten nahiyisige tutishidu, qaraqash nahiye baziri xoten shehirining gherbi shimaligha jaylashqan bolup, uning bilen bolghan ariliqi 20kilomitér kélidu.
- 2)Guma nahiyisi
Guma nahiyisi teklimakan qumluqining jenubiy chétige, qaraqum téghining shimaliy étikige jaylashqan. Sherq teripi xoten, qaraqash nahiyisi bilen tutishidu. Gherbiy teripi qaghiliq nahiyisi bilen tutishidu. Jenub teripi keshmir (hindsitanning emeliy kontrolluqidiki rayon) bilen chégrilinidu (chégra liniysining uzunluqi 50 kilométir). Shimal teripi mekti, maralbéshi nahiyisi bilen tutishidu. Omumiy yer meydani 41 ming 400 kwadrat kilométir. Uninggha ikki bazar, 13 yéza, 197 kent ahale komitéti qaraydu.nahiye bazirining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1596 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 202 ming 400 bolup, buning ichide uyghurlar 97.69% ni, xenzular 1.44% ni, bashqa milletler 0.87% ni teshkil qilidu
- 3)Qaraqash nahiyisi
Qaraqash nahiyisi teklimakan qumluqining chétige, sherqiy teripi xoten nahiyisi, lop nahiyisi bilen tutishidu. Gherb teripi guma nahiyisi, maralbéshi nahiyisi bilen tutishidu. Shimal teripi awat nahiyisi bilen tutishidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 319.5 kilométir. Sherqtin gherbkiche bolghan kengliki 45 ～ 5.112 kilométir. Omumiy yer meydani 23 ming 100 kwadirat kilométir. Nahiyige bir bazar, 15 yéza, 362 kent ahale komitéti qaraydu. Qaraqashning yer maydani 25,667 kuwadirat kilometer bolup, jenup teripi ko'inlun taghlirigha, shimal teripi teklimakan qumluqigha tutishidu. 2010-Yildiki statistikigha asaslanganda , hazir qaraqash nachiyisining omumi nopusi 520,000bolup, buning ichide uyghurlar omumi nopusning %98ni igileydu.
- 4)Xoten nahiyisi
Xoten nahiyisi tarim oymanliqining jenubigha, qara qurum téghining shimaliy étkige jaylashqan. Sherq teripi xoten shehiri, lop nahiyisi, chira nahiyisi bilen tutishidu. Gherb teripi derya arqiliq qaraqash nahiyisi, guma nahiyisidin ayrilip turidu. Sherqiy jenub teripi shizang aptonom rayon bilen tutishidu. Gherbiy jenub teripi keshmir (hindsitanning emeliy kontrolliqidiki rayon) bilen chégrilinidu, (chégra liniyisining uzunluqi 150 kilométir), omumiy yer meydani 42 ming 700 kwadrat kilomé'étir. Qarmiqida bir bazar, 11 yéza, 214 kent ahale komitéti bar. Nahiye bazirining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1520 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 231 ming 600 bolup, buning ichide uyghurlar 99.42% ni, xenzular 0.46% ni, bashqa milletler 0.21% ni teshkil qilidu.
- 5)Lop nahiyisi
Lop nahiyisi tarim oymanliqining jenubiy chétige, ko'inlun téghining shimaliy étikige jaylashqan. Sherq teripi chira nahiyisi bilen tutishidu. Jenub, shimal teripi xoten shehiri, xoten nahiyisi, qaraqash nahiyisi bilen derya arqiliq ayrilip turidu. Shimal teripi awat nahiyisi, aqsu shehiri bilen tutishidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 337.5 kilométir, sherqtin gherbkiche bolghan kengliki 45 kilométir. Omumiy yer meydani 13 ming 600 kwadrat kilométir. Uninggha ikki bazar, sekkiz yéza, 238 kent ahale komitéti qaraydu. Nahiye bazirining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1486 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 214 ming 700, buning ichide uyghurlar 98.65% ni, xenzular 1.3% ni, bashqa milletler 0.05% ni teshkil qilidu
- 6)Chira nahiyisi
Chira nahiyisi ko'inlun téghining shimaliy étikige, teklimakan qumluqining jenubi chétige jaylashqan. Sherq teripi kériye bilen tutishidu, jenub teripi shizang aptonom rayon bilen tutishidu. Gherb teripi lop nahiyisi, xoten nahiyisi bilen tutishidu. Shimal teripi qumluq arqiliq aqsu shehiri, shayar nahiyisidin ayrilip turidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 468 kilométir. Omumiy yer meydani 33 ming 100 kwadrat kilométir. Nahiyige bir bazar, yette yéza, 124 kent ahale komitéti qaraydu. Teweside ishlepchiqirish - qurulush bingtu'eni xoten déhqanchiliq meydanlirini bashqurush idarisining bir charwichiliqi férmisi bara. Nahiye bazirining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 4131 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi'i 125 ming 700 bolup, buning ichide uyghurlar 98.51% ni, xenzular 1.46% ni, bashqa milletler 0.03% ni teshkil qilidu
- 7)Kériye nahiyisi
Kériye nahiyisi tarim oymanliqining jenubiy étikige, ko'inlun téghining shimaliy étkige jaylashqan. Sherq teripi niye nahiyisige, gherb teripi chira nahiyisige tutishidu. Jenub teripi shizang aptonom rayonigha tutishidu. Shimal teripi shayar nahiyisige tutishidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 471.7 kilométir. Sherqtin gherbkiche bolghan kengliki 122 kilométir. Omumiy yer meydani 39 ming 500 kwadrat kilométir. Nahiyige ikki bazar, 13 yéza, 168 ahale komitéti qaraydu. Nahiye bazirining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1329 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 191 ming bolup, buning ichide uyghurlar 98.49% ni, xenzular 1.41% ni, bashqa millletler 0.1% ni teshkil qilidu.
- 8)Niye nahiyisi
Niye nahiyisi ko'inlun téghining shimaliy étikige, teklimakan qumluqining jenubiy chétige jaylashqan. Sherq teripi cherchen nahiyisi bilen tutishidu. Jenub teripi shizang aptonom rayoni bilen tutishidu. Gher teripi kériye nahiyisi bilen tutishidu. Shimal teripi shayar nahiyisi bilen tutishidu. Omumiy yer meydani 54 ming 200 kwadrat kilométir. Nahiyige bir bazar, besh yéza, 32 kent ahale komitéti qaraydu. Nahiye bazirining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1215 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 30 ming 500 bolup, buning ichide uyghurlar 90.86% ni, xenzular 9.01% ni, bashqa milletler 0.13% ni teshkil qilidu.
1913-Yili xoten biwaste aymiqi xoten nahiysi bolup qurulghan,guwangshüning28-yili (1902-yili guma nahiysi tesis qilinghan)xoten nahiysining sherqi chigrisidiki 23kent bilen kériye nahiysining gherbi chigrisidiki 15kent ayrilip,lop nahiysi tesis qilindi.1915-yili xoten nahiysidin qaraqash nahiysi ayrilip chiqti.1929-yili chira nahiysi tesis qilindi,gu'angshüning 9-yili (1883-yili)kériye nahiysi tesis qilinip,orni qaraqashta (hazirqi qaraqash nahiye baziri)boldi. Kiyin hazirqi ornigha köchti,1959-yili kiriye nahiysi dep özgertildi.1945-yili niya memuri bashqurush idarisi quruldi.1947-yili niya nahiysige özgertildi.1983-yili 9-ayda gowuyu'enning testiqi bilen xoten shehiri quruldi.aptunum rayun xoten nahiysining xoten baziri shorbagh gongshisi,laskuy gungshisi,urughchiliq meydanini xoten shehirige ayrip birishni testiqlidi,1950-yili j k p xoten wilayetlik komitéti,xoten wali mehkimisi quruldi.1966-yili «medeniyet zor inqilabi»bashlanghandin kiyin,rehberlik orginining hoquqi tartiwilinip,apparatlar palech halgha chüshüp qaldi.1969-yili xoten yerlik inqilabi komitéti quruldi,1971-yili 2-ayda xoten wilayetlik inqilabi komitétke özgertildi,shu yili 6-ayda j k p xoten wilayetlik komitéti eslige keltürülüp quruldi,1978-yili xoten wilayetlik inqilabi komitét i'oten wilayetlik memuri mehkmige özgertildi. Xoten wilayitige xoten shehiri,xoten nahiyisi,guma nahiyisi,qaraqash nahiyisi,lop nahiyisi,chira nahiyisi,kériye nahiyisi,niya nahiyisidin ibaret 7 nahiye,1 sheher,89 yéza-bazar,4 kucha ish bijirish bashqarmisi ,1383 memuriy kent,6232 kent mehelle guruppisi qaraydu.wilayet ichide yene ishlepchiqirish qurulush bingtü'eni yéza igilik 14-diwiziysi we uninggha qarashliq nuri charwichiliq firmisi,47-tü'en meydani,guma déhqanchiliq meydani we 224-twen meydan bar. Tarixtin boyan18 neper j k p xoten wilayetlik komitét shujisi,13 neper wali ötken,hazirqi wilayetlik partkom shujisi yen finshin,memuriy mehkimining walisi jüret imin`
Tarix
[تەھرىرلەش]Xoten wilayitige qarashliq jaylar xen sulalisi dewride goya, udun, kériye, niye, ronglu döletlirining yéri bolghan. Gherbiy yurt qoruqchibeg mehkimisige qarighan. Tang sulalisi dewride weysa tutuq mehkimisi tesis qilinghan. Yü'en sulalisi dewride mongghul ewladidin bolghan xanlarning suyurghalliq yéri bolghan. Ching sulalisining chyenlung 24 - yili (1759 - yili) xoten ambili qoyulghan. Ching sulalisi gu'angshüning 9 - yili ( 1983 - yili) xoten biwasite qarashliq aymiqi tesis qilinghan. Qeshqer dotey mehkimisige qarighan. Mingo 9 - yili ( 1920 - yili) xoten dotey mehkimisige tesis qilinghan. Kéyin 7 - memuriy rayon dep özgertilgen. Mingo 32 - yili (1943 - yili) waliy mehkimisige özgertilgen. 1950 - Yilining bashlirida xoten waliy mehkimisi qurulghan. 1959 - Yili xenzuchidiki 和 (xoten) dégen xet 和田 dégen xetke özgertilgen. 1979 - Yili xoten wilayiti qurulghan.
Nopus ehwali
[تەھرىرلەش]Xoten wilayiti uyghurlarni asasiy gewde qilghan köp milletlik wilayet bolup,uyghur,xenzu,xuyzu,qazaq,qirghiz,manju,mongghul,zangzu,tujazu,özbek qatarliq 22 millet bar,ahalilarning köp qismi islam dinigha étiqad qilidu,wilayetning omumiy nopusi 2 milyun 39 ming 600 bolup,buning ichide uyghurlar %96.4ni,xenzular %3.4ni,bashqa milletler %0.2ni igileydu. Yéza igilik 14- diwiziyisi xoten wilayitining muhim terkiwiy qismi bolup,4 tü'en (meydan) bar,omumiy nopusi 36 ming 700.
Sayahetchilik
[تەھرىرلەش]
Xoten wilayiti özining uzaq tarixi jeryanida nurghunlighan bayliqlarni bizge qaldurup ketken. Sayahet bayliqliri ene shu bayliqlar ichide bizning közimizge her waqit tashlinip turidighan, xotenni pütün dunyagha tunushturidighan abidilerdur. Xotende nurghunlighan qedimiy xaribilikler bar, bu xarabilikler ichide endir qedimiy xarabiliki, qedimiy niye xarabiliki qatarliqlar bar. Undin bashqa hazirqi dewirde sayahetchilerning qizghin alqishigha iriship kéliwatqan qurban tulum xatire sariyi, xoten ko'énlun téghi menzirisi, mawzédung iznakliri xatire sariyi, yamun yayliqi we mazar tagh qedimi qelesi qatarliq dangliq sayahet nuqtilirimu bar. Buning ichide özining güzel menziriliri bilen xeliq teripidin teriplinip kéliwatqan yamun yayliqi her yili nechche minglighan sayahetchilerni özige jelip qilip kelmekte. Yamun yayliqi nahiye baziridin 160 kilométir yiraqliqta bolup, nuri yézisining sarlung kentige jaylashqan, kölimi 43 ming mo, déngiz yüzidin égizliki 3600 métirdin 3700 métirghiche bolup, yaylaqta ko'inlun emini, kümüsh bashaq, yawa piyaz qatarliq ösümlükler bar. Her yili 6- aydin 7- ayghiche bolghan tomuz yaz mezgilide, yaylaqqa bérip issiqtin saqlinip dem alidighan sayahetchiler bir qeder köp, uning üstige ko'énlungha yéqinlashqanséri «bir künde töt pesil, her on chaqirimda bir xil hawa bolush» tek ajayip tesirat biridu. Yamun yayliqi sayahet qilish, ékiskursiye qilish, kino- téliwéziye filimlirige matériyal toplash we tashqi körünüshni süretke élishtiki yaxshi jay.
Iqtisad
[تەھرىرلەش]Iqtisadiy tereqqiyat körünerlik tiz boldi. Deslepki hisawatqa asaslanghanda,2010- yili pütün wilayetning ishlepchiqirish omumiy qimmiti (GDP) 1 milyart 59 milyun yü'en bolup,aldinqi yildikidin %12.2 ashqan,birinchi kesipning qoshulma qimmiti 3 milyart 376 milyun yü'en bolup %4.9 ashqan,ikkinchi kesipning qoshulma qimmiti 1 milyart 920 milyun yü'en bolup %17.2 ashqan,üchinchi kesipning qoshulma qimmiti 4 milyart 764 milyun yü'en bolup %15.5 ashqan. Birinchi,ikkinchi,üchinchi kesip qoshulma qimmitining wilayetning ishlepchiqirish omumiy qimmitide igiligen nisbiti ayrim-ayrim halda %33.6,%19.1,%47.3 bolghan. Turushluq nopusning sani boyiche hisaplighanda,wilayetning otturiche ishlepchiqirish omumiy qimmiti 5035 yü'en bolup %9.9 ashqan. Bazar bahasi örligen. Nusxa élip tekshürüshke asaslanghanda,2010- yilliq ahalilarning istémal buyumliri bahasi (CPI) oxshash mezgildikidin %5.7 ashqan,8 xil bahadin qarighanda,«5te ösüsh,3te töwenlesh» weziyiti körülgen,buning ichide baha bir qeder zor derijide öskenliri yimeklik,olturaq,haraq-tamaka,dawalinish,saqliqni saqlash,shexsler turmush buyumliri,kiyim-kéchek türidikiler bolup,ayrim-ayrim halda %13,%5,%5,%1.3,%0.6 bolghan,bahasi bir qeder töwenligenliri köngül échish,ma'arip,medeniyet buyumliri we mulazimet,qatnash we alaqe,a'ile saymanliri we rimontchiliq mulazimet türidikiler bolup,ayrim-ayrim halda %1.3,%0.3,%0.2 töwenligen. Yimeklik türi ichidiki sey-köktat,tuxum,may,quruq miwe-chiwe qatarliqlarning bahasining ösüshi bazar bahasini örletken asasliq amil bolup qalghan,sana'et buyumlirining zawut bahasi (PPI) %0.59 örligen.
Ma'arip
[تەھرىرلەش]Xoten wilayitide nurghunlighan iqtisas igilirini terbiyelep chiqiwatqan mektepler bar, bularning ichida kishiler teripidin da'im tilgha élinidighan ikki mektep bar bolup, ular shinjang uyghur tébabiti aliy téxnikomi we xoten pidagogika aliy téxnikomi. Undin bashqa yene nurghunlighan kespiy mektepler bar bolup, ular xotenning tereqqiyatigha özining tégishlik töhpilirini qoshmaqta.
- 1) Shinjang uyghur tébabiti aliy téxnikomi: bu mektep xoten shehiri gherbi béyjing yoligha jaylashqan bolup, 1989-yili qorulghan. Mektep uyghur tibabiti tetqiqatida nurghunlighan körinerlik netijilerni qolgha keltürdi, bu keltürgen netijiliri uyghur tibabiti sahaside bir abide bolup qalghusi. Mektepning barliq dersliri uyghur tilida sözlinidighan bolup, uyghur tibabitige alaqidar échilghan ders jemi20din artuq. Abduqadir mu'ellim bash bolup tüzülgen shinjang uyghur tibabiti aliy téxnikomi jornili nurghunlighan kishilerning yaqturup oqushigha, uyghur tibabiti üstide tetqiqat élip bériwatqan kishilerning qizghin alqishigha ériship kelmekte.
- 2) Xoten pédagogika aliy téxnikomi: bu mektepmu xoten shehiri gherbi béyjing yoligha jaylashqan bolup, bu mektep 1938-yili qurulghan xoten pidagogika mektipi asasida 1978-yili xoten pédagogika aliy téxnikomi bolup qurulghan. Mektep matématika, fizika, bi'ologiye, ximiye, jughrapiye, tenterbiye, uyghur tili edebiyati, tarix, xenzu tili, uyghur tili, kompyotér, güzel-senet, muzika, siyaset nezeriyisi, ma'arip nezeriyisi qatarliq 17kesipni yolgha qoyghan bolup, putün memliken da'irisidin oqughuchi qobul qilidu. Mektepte hazir oquwatqan oqughuchi sani 5000gha yétidighan bolup, oqughuchiliri uyghur oqughuchilarni asas qilidu, yene az sanda xenzu, qazaq, qirghiz we tajik qatarliq millet sawaqdashlirimu bar
Qatnash
[تەھرىرلەش]315-Nomurluq dölet tashyoli xoten shehiridin ötken bolup, bu tashyol xotenning iqtisadi tereqqiyatida intayin aktip rol oynap kelmekte. 315-Nomurluq tashyol chingxey ölkisi shining shehiridin bashlanghan bolup, bayingholin mungghul aptonom oblashti cherchen nahiyisidin xoten wilayitige kiridu. Xoten wilayitide yette nahiye bir sheherni tutashturup turidighan muhim yol, u xotenning her qaysi nahiyiliri bilen xoten shehirining munasiwitini quyuqlashturush, medeniyet almashturush ishlirida aktip rol oynap kelmekte. Bu 315-nomurluq tashyol qeshqer shehiride toxtaydu, bu tashyolning omumi musapisi 3,00kilomitér bolup, xoten wilayitining tereqqiyatida intayin muhim bolghan rol oynap kelmekte. 2011-Yili 7-ayda qeshqer-xoten tömür yoli pütüp resmiy qatnash bashlandi, bu tömür yolning ishqa kirishishi xotenning tereqqiyati we bashqa rayonlar bilen medeniyet almashturush ishlirida özining rolini yaxshi jari qildurghusi.
