Jump to content

ئايدىڭكۆل

ئورنى Wikipedia
ئايدىڭكۆل

Aydingköl

Айдиңкөл

ئورنى ئ‍ۇيغۇر ئېلى، تۇرپان
كوئوردىناتى 42°39′27″ ش. كەڭلىك

89°16′14″ ش. ئۇزۇنلۇق

دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 154- مېتر ياكى 505 فوت

ئايدىڭكۆل (لاتىن:Aydingköl؛ كرىل: Айдиңкөл؛ خەنسۇچە:艾丁湖، ئوقۇلۇشى: (Àidīng Hú) بولسا شەرقىي تۈركىستاننىڭ تۇرپان ئويمانلىقىنىڭ جەنۇبىدا، مەمۇرىي جەھەتتىن، تۇرپان شەھىرى ئىدىقۇت رايونى (سابىق تۇرپان ۋىلايىتى تۇرپان شەھىرى) چاتقال يېزىسى ۋە ئايدىڭكۆل يېزىسىنىڭ سوزۇلغان، چۆلتاغنىڭ شىمالىي ئېتىكىدە ئورۇن ئالغان تۇزلۇق سۇ كۆلى بولۇپ، دۇنيا بويىچە ئۆلۈك دېڭىزدىن قالسىلا ئىككىنچى تۆۋەن نۇقتىدۇر. كۆلنىڭ ئاستى دېڭىز يۈزىدىن 154.31 مېتىر تۆۋەندۇر.

جۇغراپىيە

[تەھرىر]

ئايدىڭكۆلنىڭ ئېتى ئۇيغۇرچە بولۇپ، كۆلنىڭ قىرغاقلىرىدىكى سۈزۈك ھەم يورۇق ئاي نۇرىغا ئوخشايدىغان ئاپئاق تۇز قەۋىتى بىلەن باغلىقتۇر. ئايدىڭكۆل تۇرپان ئويمانلىقىنىڭ جەنۇبىغا جايلاشقان بولۇپ، كۆلنىڭ جەنۇبىي چېتى چۆلتاغقا تۇتۇشىدۇ، تارىختا خەنسۇچە مەنبەلەردە 觉洛浣 (juéluòwǎn\چۆلتاغكۆلى) دەپمۇ كەلگەن. كۆل تۇرپان شەھىرىگە 35 كىلومېتر يىراقلىقتىكى بۇ كۆل شەرقتىن غەربكە تەخمىنەن 35 كىلومېتىر، شىمالدىن جەنۇبقا تەخمىنەن 8 كىلومېتىر، ئۇمۇمىي كۆلىمى 245 كۋادرات كىلومېتر كېلىدىغان بولۇپ، تەخمىنەن 249 مىليون يىل ئىلگىرى ھىمالايا تاغ تىزمىسى شەكىللىنىش جەريانىدا ئوتتۇرىغا چىققان. ئەينى ۋاقىتتا ئۇ 50 مىڭ كۋادرات كىلومېترغا يېقىن ئىچكى قۇرۇقلۇق دېڭىزى ئىدى. ئايدىڭكۆل ئىلگىرى تاغدىن كەلگەن قار سۈيى ۋە يەر ئاستى سۇلىرىدىن تەركىب تاپقان تاتلىق سۇ كۆلى ئ‍ىدى. قىشتا، دېھقانچىلىققا ئىشلىتىلىدىغان سۇنىڭ ئازىيىشى بىلەن سۇ ئورنى ئۆرلەيدۇ، يازدا دېھقانچىلىقنىڭ سۇ تەلىپى ۋە تەبىئىي پارلىنىش سەۋەبلىك سۇ ئورنى شىددەت بىلەن تۆۋەنلەيدۇ. دېھقانچىلىقنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ، نوپۇسنىڭ ئېشىشى ۋە بۇنىڭغا پاراللېل ھالدا سۇ سەرپىياتىنىڭ ئارتىشى، پارنىك ئېففېكتى كەلتۈرۈپ چىقارغان يەر شارىنىڭ ئىسسىپ كېتىش يۈزلىنىشى قاتارلىق ئامىللار سەۋەبلىك 1958 - يىلىغا كەلگەندە كۆل كىچىكلەپ 22 كۋادرات كىلومېتىر، سۇ چوڭقۇرلۇقى 0.8 مېتىردىن تۆۋەنلەپ كەتكەن. 2000 - يىلغا كەلگەندە، غەربىي جەنۇبتىكى كىچىك كۆلنى ھېسابقا ئالمىغاندا، پۈتكۈل كۆل رايونى ئاپئاق تۇزلۇققا ئايلىنىپ قالدى، كۆلدە ھېچقانداق ئۇچار قۇش يوق. ئايدىڭكۆل كۈچلۈك قۇياش نۇرى ئاستىدا، خۇددى ئەينەكتەك جۇلالىنىپ تۇرىدۇ.

2015 - يىلى 7 - ئاينىڭ 24 - كۈنى سائەت 18:00 دىن كېيىن، ئايدىڭ كۆلگە جايلاشقان ئاپتوماتىك كۆزىتىش پونكىتى 50.3 سېلسىيە گرادۇسلۇق يوقىرى تېمپىراتۇرانى خاتىرىلەپ، بۈگۈنكى جۇڭگو مېتېئورولوگىيە سانلىق مەلۇماتلىرى بويىچە يۇقىرى تېمپېراتۇرا رېكورتى ياراتقان. شىنجاڭ مېتېئورولوگىيە ئىدارىسىنىڭ مۇتەخەسسىسلىرى گەرچە بۇ سانلىق مەلۇماتنىڭ دۆلەتلىك ھاۋارايى ئىستانسىسىدىن ئەمەس، بەلكى رايونلۇق ئاپتوماتىك ھاۋارايى پونكىتىدىن كەلگەن بولسىمۇ، ئۇنى شىنجاڭ ھەتتا جۇڭگودىكى قۇرۇقلۇقنىڭ ئەڭ يۇقىرى تېمپېراتۇرا خاتىرىسى سۈپىتىدە پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈرگەن.

بايلىق

[تەھرىر]

ئايدىڭكۆل سۈيىدە كۆپ مىقداردا خلور، ناترىي، كالىي ۋە باشقا ئىئونلار بار. مىنېرال ماددىلار تاش تۇز، ناترىي سۇلفات، سۇسىز ناترىي سۇلفات، گىپس، كالتسىي ناترىي سۇلفات ۋە ھەر خىل كالىي ۋە ماگنىي تۇزىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. تۇز ۋە ناترىي سۇلفاتنىڭ زاپىسى تەخمىنەن 300 مىليون توننا. ئۇ جۇڭگودىكى ئەڭ مىنېراللاشتۇرۇلغان كۆل. ھازىر ئايدىڭكۆل بويىدا ناترىي سۇلفات زاۋۇتى بار، بۇ زاۋۇت كۆلدىكى خرۇستال تۇز، ئاليۇمىن ۋە تۇز سۈيىنى خام ئەشيا قىلىپ خىمىيىلىك مەھسۇلات ئىشلەپچىقىرىدۇ.

سىرتقى ئۇلاش

[تەھرىر]
شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى

(مەركەز: ئۈرۈمچى)

مەمۇرىي رايون ئىسمى شەھەر | ناھىيە | ئاپتونوم ناھىيە
ئۈرۈمچى شەھىرى: تەڭرىتاغ رايونى | سايباغ رايونى | يېڭىشەھەر رايونى | بۇلاقتاغ رايونى | تۇدۇڭخابا رايونى | كۆكتاغ رايونى | داۋانچىڭ رايونى | ئۈرۈمچى ناھىيىسى
قاراماي شەھىرى: قاراماي رايونى | مايتاغ رايونى | جەرەنبۇلاق رايونى | ئورقۇ رايونى
تۇرپان شەھىرى: قاراھوجا رايونى | توقسۇن ناھىيىسى | پىچان ناھىيىسى
قۇمۇل شەھىرى: ئىۋىرغول رايونى | ئارا تۈرۈك ناھىيىسى | باركۆل قازاق ئاپتونوم ناھىيىسى
خوتەن ۋىلايىتى: خوتەن شەھىرى | خوتەن ناھىيىسى | قاراقاش ناھىيىسى| گۇما ناھىيىسى | لوپ ناھىيىسى | چىرا ناھىيىسى | كېرىيە ناھىيىسى | نىيە ناھىيىسى
قەشقەر ۋىلايىتى: قەشقەر شەھىرى | كونا شەھەر ناھىيىسى | يېڭىشەھەر ناھىيىسى | يېڭىسار ناھىيىسى | يەكەن ناھىيىسى | پوسكام ناھىيىسى | قاغىلىق ناھىيىسى | مەكىت ناھىيىسى | يوپۇرغا ناھىيىسى | پەيزاۋات ناھىيىسى | مارالبېشى ناھىيىسى | تاشقورغان تاجىك ئاپتونوم ناھىيىسى
ئاقسۇ ۋىلايىتى: ئاقسۇ شەھىرى | كۇچار شەھىرى | ئونسۇ ناھىيىسى | شايار ناھىيىسى | باي ناھىيىسى | ئاۋات ناھىيىسى | كەلپىن ناھىيىسى | توقسۇ ناھىيىسى | ئۇچتۇرپان ناھىيىسى
قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى: ئاتۇش شەھىرى | ئاقتو ناھىيىسى | ئۇلۇغچات ناھىيىسى | ئاقچى ناھىيىسى
بايىنغولىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى: كورلا شەھىرى | خېجىڭ ناھىيىسى | لوپنۇر ناھىيىسى | خوشۇت ناھىيىسى | چەرچەن ناھىيىسى | باغراش ناھىيىسى | بۈگۈر ناھىيىسى | چاقىلىق ناھىيىسى | يەنجى خۇيزۇ ئاپتونوم ناھىيىسى
سانجى خۇيزۇ ئاپتونوم ئوبلاستى: سانجى شەھىرى | فۇكاڭ شەھىرى | گۇچۇڭ ناھىيىسى | ماناس ناھىيىسى | جىمىسار ناھىيىسى | قۇتۇبى ناھىيىسى | مورى قازاق ئاپتونوم ناھىيىسى
بورتالا موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى: بورتالا شەھىرى | جىڭ ناھىيىسى | ئارىشاڭ ناھىيىسى
ئاپتونوم رايونغا بىۋاستە

قاراشلىق رايونلار:

شىخەنزە شەھىرى | ۋۇجياچۈ شەھىرى | بەيتۈن شەھىرى | قوشئۆگۈز شەھىرى | كۆكدالا شەھىرى

ئارال شەھىرى | تۇمشۇق شەھىرى | باشئەگىم شەھىرى | قۇرۇمقاش شەھىرى | يېڭى يۇلتۇز شەھىرى

ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاستى:
ئوبلاستقا بىۋاستە قاراشلىق رايونلار: غۇلجا شەھىرى | قورغاس شەھىرى | كۈيتۇن شەھىرى | غۇلجا ناھىيىسى | قورغاس ناھىيىسى | نىلقا ناھىيىسى | كۈنەس ناھىيىسى | توققۇزتارا ناھىيىسى | تېكەس ناھىيىسى | موڭغۇلكۈرە ناھىيىسى | چاپچال شىبە ئاپتونوم ناھىيىسى
تارباغاتاي ۋىلايىتى: چۆچەك شەھىرى | شىخۇ شەھىرى | ساۋەن شەھىرى | چاغانتوقاي ناھىيىسى | دۆربىلجىن ناھىيىسى | تولى ناھىيىسى | قوبۇقسار موڭغۇل ئاپتونوم ناھىيىسى
ئالتاي ۋىلايىتى: ئالتاي شەھىرى | بۇرچىن ناھىيىسى | قابا ناھىيىسى | جېمىنەي ناھىيىسى | بۇرۇلتوقاي ناھىيىسى | كۆكتوقاي ناھىيىسى | چىڭگىل ناھىيىسى


مەنبەلەر

[تەھرىر]